Władysław Chojnowski
O uchwale składu siedmiu sędziów
SN z dnia 26 kwietnia 1965 roku III
CO 17
Palestra 10/6(102), 45-47
WŁADYSŁAW CHOJNOW SKI
O uchwale składu siedmiu sędziów SN
z dnia 2 6 kwietnia 1965 roku III C O 17/65
(OSNCP nr 12/201/65 i OSPiKA 3/66)
W u ch w a le te j Sąd N ajw yższy stw ie rd z ił m iędzy innym i, że z a w a rty w a rt. 1085 § 1 zdanie 2 ko d ek su cyw ilnego zakaz z b y w a n ia g o sp o d a rstw a w ciągu ■5 la t od jego o bjęcia obow iązuje ta k że w ted y , gdy sp a d e k odziedziczony p rze z je d
n eg o sp a d k o b iercę ob ejm u je udział w g o sp o d a rstw ie ro ln y m oraz gdy udział zm arłeg o m ałżo n k a w g o sp o d arstw ie ro ln y m n ależącym do w spólności m a ją tk o w e j dziedziczy w całości pozostały m ałżonek.
Sąd N ajw yższy w u zasad n ien iu te j u ch w a ły tw ie rd z i, że w p ra k ty c e w y p o w ia d a n y je st pogląd, iż zakaz, o k tó ry m m ow a, n ie odnosi się do odziedziczonego u d ziału , p oniew aż przep is zd a n ia 2 tego a r ty k u łu dotyczy je d y n ie dziedziczenia całego g o sp o d a rstw a rolnego, a nie udziałów w nim .
P o g ląd u te g o — zdaniem SN — n ie m ożna uznać za słu szn y p rzy ze sta w ien iu i p rz y za n alizo w a n iu in n y c h p rzepisów o g ran ic za jąc y ch dziedziczenie gosp o d arstw ro ln y ch . W szczególności np. a rt. 1065 k.c. p rzew id u je, że sp a d k o b iercą „gospo d a rs tw a lu b jego części” m ożna u sta n o w ić ty lk o osobę o d p o w iad ającą p rze w id zia n y m w ty m p rze p isie w aru n k o m . A czkolw iek przep is te n nie w sp o m in a o m ożli w ości u sta n o w ie n ia sp a d k o b iercy części ułam k o w ej, to je d n a k nie m oże budzić ża d n ej w ątp liw o ści, że ta k ie u sta n o w ien ie je st n ie ty lk o dopuszczalne, ale że przy p o w o łan iu k ilk u spad k o b iercó w ułam k o w e o k reślen ie ud ziałó w poszczególnych sp rad k o b ie rc ó w je s t w ręcz re g u łą . W ynika z tego, że u ży ty w a r t. 1066 w y ra z „część” oznacza niek o n ieczn ie część fizyczną, ale rac zej — i to ch y b a p rzed e ^wszystkim — część ułam kow ą.
A rt. 1085 '§ 1 k.c. — w yw odzi d a le j SN — używ a w y ra z u „część” d w u k ro tn ie : a) p rzy o k reśle n iu tego, co otrzy m ał sp a d k o b ierca , i b) p rzy u sta n o w ien iu zakazu z b y c ia w całości lu b części o trzy m an y ch n ieruchom ości rolnych. G dyby p rzyjąć, że przep is te n m a n a m yśli zakaz zb y w a n ia ty lk o nieruchom ości w całości lub •części fizycznej, n ie ogranicza n a to m ia st u ła m k o w e j części nieruchom ości, to z a
k az te n n ie m ia łb y p rak ty czn eg o znaczenia, gdyż sp ad k o b ierca m ógłby obejść zakaz przez zbycie całej nieruchom ości np. dw u osobom w częściach ułam kow ych. S k oro w ięc zakaz zbycia p rzew id zian y w d ru g iej z o m aw ianych sy tu a c ji o bejm uje z a ró w n o część fizycznie w ydzieloną, ja k i część ułam k o w ą, to tru d n o uznać, że p rzy p ierw szej sy tu a c ji w y ra z część oznacza w y łącznie część fizycznie w ydzieloną, a n ie ró w n ież część ułam kow ą.
T ak w ięc, k o n k lu d u je SN, w y k ła d n ia g ra m a ty c z n a i sy stem a ty cz n a p rze m aw ia za uznaniem , że zakaz zbycia z a w a rty w a rt. 1085 § 1 k.c. dotyczy ró w n ież sy tu a c ji, gdy przed m io tem dziedziczenia je st ty lk o udział w g o sp o d arstw ie rolnym , k tó ry p rz y p a d a je d n em u ty lk o sp adkobiercy. Z a ta k im rozw iązan iem p rze m aw ia ta k że cel społeczno-gospodarczy leżący u p o d sta w ograniczeń z a rt. 1085, a k tó ry ■'jest ta k sam o a k tu a ln y co do części fizycznej, ja k i ułam kow ej.
O czyw iście z sam ego k o n te k stu z d a n ia m oże w y n ik ać, o ja k ą część chodzi: f i z y c zn ą czy ułam k o w ą. Jeżeli w sklepie proszę o pół b o chenka chleba, to n ie po
46 W ł a d y s ł a w C h o j n o w s k i Nx 6 (102) trz e b u ję p odkreślać, że chodzi m i o część fizyczną, bo z se n su m ojego ż ą d an ia w idać, że chodzi o ta k ą część. Je że li w akcie n o ta ria ln y m stro n y stw ie rd z ają, ż e nab y c a k u p u je 1/3 część nieru ch o m o ści o pow. 5 ha, to oczywiście bez po trzeb y d o d aw a n ia w zm ian k i, o ja k ą część chodzi, rozum iem y, że m am y n a m yśli część ułam kow ą.
T ak też w y ra ż a się i u sta w o d aw ca w kod ek sie cyw ilnym . N a p rzy k ła d z a rt. 163 w idać, że m ów iąc o części n ieruchom ości, m a on n a m y śli ty lk o część fizy czną, co w y n ik a ze w zm ian k i o pod ziale n ieruchom ości. N ato m iast jeśli chodzi 0 a rt. 1069 k.c., to w zm ian k ę o części sp a d k u ro zu m ieć n ależy ty lk o ja k o o części u łam kow ej, poniew aż sp a d ek m ożna zbyć ty lk o w części u łam kow ej, a nie fi zycznej.
Jeżeli chodzi o dziedziczenia ustaw ow e, to sp a d e k dziedziczy się w częściach ułam kow ych.
W te sta m en c ie, n a w e t w w y p a d k u p rze w id zia n y m w art. 961 (odpow iednik daw niejszego a rt. 103 pr. sipadk.), uw aża się sp adkobierców za p ow ołanych do' sp a d k u w częściach ułam kow ych.
R ów nież w d aw n y m p ra w ie sp ad k o w y m u sta n a w ia ło się sp a d k o b iercę co do części ułam k o w ej. P rzeznaczenie o k reślonej osobie poszczególnych przed m io tó w m a ją tk o w y c h je s t w zasad zie i(poza w y p ad k ie m p rze w id zia n y m w a rt. 103) z a p i sem , a n ie u sta n o w ien iem sp adkobiercy.
Z daniem m oim , sk o ro w św ietle pow yższych u w ag a rt. 1085 używ a w y ra ż e n ia : „S padkobierca, k tó ry w w y n ik u d ziału o trzy m ał go sp o d arstw o ro ln e lu b jego część”, to m a on n ie w ą tp liw ie n a m yśli część fizyczną, poniew aż w w y n ik u działu sp a d k u in n e j części się n ie o trzy m u je, chociaż przed m io tem działu m o że być część u ła m k o w a g o sp o d arstw a, albow iem gdy chodzi o ta k i w y p ad e k , to s tr o n y zaw sze łączą w n io se k o dział sp a d k u z w nioskiem o zniesienie w sp ółw łasności. P ro w ad z en ie sp ra w y działow ej o b ejm u ją ce j ty lk o część u ła m k o w ą g o sp o d a rstw a byłoby dla s tro n bezsensow ne, poniew aż nie p row adziłoby do celu, ja k im je st dla stro n y fizyczny podział nieruchom ości.
W to k u sw o jej k ilk u d z ie sięc io le tn ie j p ra c y w w y m ia rz e sp raw ie d liw o śc i nie- w idziałem a n i je d n e j ta k ie j spraw y.
Skoro w ięc s p ra w ta k ic h w p ra k ty c e n ie m a, to u sta w o d aw ca nie m ógł m ieć n a m yśli części ułam k o w ej g o sp o d a rstw a o trzy m an ej w w y n ik u działu.
N ato m iast jeśli chodzi o zbycie w całości lu b w części n ieruchom ości ro ln y c h w chodzących w sk ła d g o sp o d a rstw a rolnego, to — z d a n ie m m oim — zgodnie z w y k ła d n ią pow yższą SN u sta w o d aw ca m ia ł n a m y śli i część ułam kow ą, p o n ie w a ż m a m y tu do cz ynienia z ta k ą sam ą ratio legis. Z arów no zbycie części fizy czn ej n ieru ch o m o ści ro ln e j, ja k i części u ła m k o w e j z p u n k tu w id zen ia pow yższego p rz e p isu je st jed noznaczne (por. a rt. 163 i 166 § 2 k.c.).
Je że li za k az z a rt. 1085 k.c. dotyczy ty lk o całego g o sp o d a rstw a roln eg o lu b w y dzielonej w dziale jego części fizycznej, to je st zrozum iałe, że u sta w o d aw ca w z d a n iu d ru g im tego a r ty k u łu d la analogicznej s y tu a c ji p ra w n e j św iadom ie opuścił: słow a „lub jego część”, p oniew aż w drodze sp a d k o b ra n ia jeden sp a d k o b ie rc a n ie m oże odziedziczyć fiz y w n e j części g o sp o d arstw a, ty lk o całość.
J-uż z sa m e j w y k ła d n i g ram a ty cz n ej te g o d ru g ieg o zd a n ia w y n ik ało b y , że- sk o ro u sta w o d aw ca w jed n y m p rzep isie um ieszcza w pierw szym zd a n iu słow a „lub jego część”, a w d ru g im za raz zd a n iu słow a te opuszcza, to n ie w ą tp liw ie m u sia ł to uczynić św iadom ie, w przeciw n y m bow iem ra z ie m yśl sw o ją m ógłby 1 p o w in ie n b y ł w y ra z ić w jed n y m ta k im zd a n iu :
„S padkobierca, k tó ry w w y n ik u d ziału sp a d k u lu b dziedziczenia otrzy m ał gospo d a rstw o ro ln e lu b jego część, n ie m oże przed u p ły w em la t pięciu od d a ty d z ia łu
N r 6 (102) O u ch w a le S N z 2S.IV.1965 r. 4T lu b objęcia przez niego tego m a ją tk u zbyć w całości lu b części nieru ch o m o ści r o l n y ch w chodzących w sk ła d tego g o sp o d a rstw a ”.
Ja k ż e w ięc w ty m św ietle logiczne i zrozum iałe je st opuszczenie słów „ lu b jego część” w zd a n iu d ru g im o m aw ianego a rty k u łu ! J e s t ono ja sn ą k o n se k w e n cją pow yższej in te rp re ta c ji z d a n ia pierw szego.
G dyby dopuściło się in te rp re ta c ję p ro p o n o w a n ą przez SN, to w p ra k ty c e p ow sta ły b y n a s tę p u ją c e w p ro s t p a ra d o k sa ln e sy tu a cje:
1) je d y n y sp a d k o b ierca ułam k o w ej części g o sp o d a rstw a rolnego n ie m ógłby z b y ć je j w spółw łaścicielow i pozostałej części, chociaż u s ta w a sp rz y ja w y jśc iu z n ie p o dzielności i k o m a sac ji udziałów i chociaż je s t to zgodne z in te re se m spo łeczn o - -jrospodarczym . O d w ro tn ie zaś, w spółw łaściciel m ógłby zbyć sw ój udział sp a d k o biercy, ja k to stw ie rd z a w y ra źn ie SN w p k t II lit. b) in fin e u za sa d n ien ia ;
2) pozostała przy życiu żona w podeszłym w iek u (kobiety p rze ży w ają zazw y czaj mężczyzn) n ie m ogłaby zbyć sw ego u d ziału często w ra z z pozostałą częścią g o sp o d a rstw a n ależącą do n ie j z um ow y lu b w spólności m a ją tk o w e j, chociaż, pozbaw iona m ę sk ie j opieki, n ie zd o ln a je st do sam odzielnego p ro w a d ze n ia gospo d arstw a , a to o statn ie, po p ięciu la ta c h ta k ie j gospodarki, uległoby zniszczeniu i .o bdłużeniu ta k dalece, że nie p rze d staw ia ło b y w iększej w arto ści. Nie trz e b a udow adniać, ja k ie p o w stały b y z tego pow odu szkody dla gosp o d ark i n aro d o w ej, w k tó re j in te re sie leży istn ie n ie i p o p ie ra n ie g o sp o d a rstw obejm ow anych przez w łaścicieli d ając y ch g w a ra n c ję n ależytego ich p ro w a d ze n ia;
3) je d y n y sp a d k o b ierca u d ziału w g o sp o d a rstw ie nie je st z zaw odu ro ln ik ie m (ale posiad a k w a lifik a c je rolnicze), m ieszka w m ieście albo je st m ało letn im , u cz niem lu b stu d e n te m . Skoro n ie m a on z a m ia ru w ró c ić n a rolę, to czem u n ie ze zw olić m u n a sp rzed aż jego udziału, n a k tó ry m i ta k n ie m ożna zorganizow ać p raw id ło w e g o g o sp o d a rstw a ?
In n a je st — oczyw iście — sy tu a cja, gdy w drodze d ziału sp ad k o b ierca o d zie dziczy całe go sp o d arstw o lu b część o d p o w iad a ją cą co n a jm n ie j p o d staw o w ej n o r m ie obszarow ej, n a k tó ry c h »zorganizow ane g o sp o d a rstw o ju ż istn ieje.
W ty c h w a ru n k a c h dochodzę do w niosku, że zakaz przew id zian y w a rt. 1085 § 1 zd a n ie 2 kod. cyw. o b e jm u je ty lk o jedynego sp a d k o b iercę dziedziczącego ca łe g o sp o d a rstw o ro ln e, a n ie u d ział w nim . D efin icja g o sp o d a rstw a ro ln eg o p o d a n a je st w i§ 2 irozp. R. M. z d n ia 29.XI.1964 r. »(Dz. U. poz. 304). W edług te g o p rz e p isu z a g o sp o d arstw o ro ln e uw aża się ró w n ież zespół g ru n tó w pochodzących z dw óch lu b w ięcej n ieruchom ości rolnych, k tó re sta n o w ią w spółw łasność k ilk u osób, jeżeli p rzed dniem 5 lipca 1963 ro k u zespół ty c h g ru n tó w sta n o w ił o d rę b n ą ca łość gospodarczą zorg an izo w an ą przez w spó łw łaściciela w ra m a c h jego u d ziału w e w spółw łasności ty c h nieruchom ości.
G ospodarstw em ro ln y m w ięc w ed łu g te j d efin icji nie m oże być udział w n ie ru ch o m o ści ro ln ej.
