'700 K E C E N Z J E
T h e P a p e r s of J a m e s M adison , w y d . W. H. H u t c h i n s o n , W. M. R a c h e l , t. I—IV , T h e U n iv e r sity o f C hicago P ress 11962— 1965. W śród w ie lu ostatn io w y d a w a n y ch w UiSA serii źródeł d otyczących p o czą tk o w e g o ok resu p a ń stw o w o śc i a m ery k a ń sk iej w y r ó ż n ia ją s ię lis ty i .papiery Jam esa M adisona, k tórego p o g lą d y b y ły ty p o w e d la zw ią za n y ch z n im działaczy p o lity c z n y ch i sp o łeczn y ch k oń ca X V III i p o czą tk u X I X w iek u . Jego b ogata k oresp on d en cja o d zw iercied la n ie ty lk o p o lity k ę rod zin n ego sta n u W irginia, ale i całej n o w o p o w sta ją cej F ed eracji, p o k a zu je tw o r z e n ie się n o w e g o p a ń stw a , tru d n ości g o sp o d arcze i p o lity c z n e w y n ik a ją c e z d łu g o tr w a łe j w o jn y o n iep o d leg ło ść, spory m ię - d zy sta n o w e i ic h p rzezw y cięża n ie, tw o r z e n ie w ła sn e j ad m in istracji i p ra w o d a w stw a . S am Jam es M ad ison n a zw a n y jest „O jcem k o n sty tu c ji a m ery k a ń sk iej”, n a jsta rszej 'konstytucji p isan ej i u ż y w a n e j do te j pory p o m im o w ie lu p opraw ek.
W czasie sw o je g o ż y c ia J a m es M ad ison <175:1—1836), czw arty p rezy d en t S ta n ó w Z jed n oczon ych A m e r y k i P ó łn o c n e j (ϋβΟΘ—>1/817), zb iera ł d o k u m en ty m ó w ią c e с jego p o lity czn ej k arierze. Od p o czą tk u słu żb y w K o n g resie K o n ty n en ta ln y m z a - ' trzy m y w a ł w ię k sz o ść k oresp on d en cji a d resow an ej do n iego, chociaż rzadko p o sia d a ł p e łn e k o p ie w ła sn y c h listó w . S p orząd ził także dok ład n e n o ta tk i z k o n w e n c ji k o n sty tu cy jn ej w 1787 r. w F ila d e lfii, grom ad ził n ied a to w a n e p a p iery ró żn y ch rodzajów , jäk n o ta tk i z lis tó w otrzy m y w a n y ch i w y sy ła n y c h , z p rzeczy ta n y ch k sią żek i pam ffietów, z iprac p rzy g o to w y w a n y ch do dru'ku.
P o d cza s b lisk o d w u d z ie stu lat 'sam otności, k tó r e n a s tą p iły po sk oń czen iu się jego d rugiej 'kadencji -prezydenckiej, p orząd k ow ał sw o je p a p iery p rób u jąc o d zysk ać w c ześn iejsze d o k u m en ty z p o czą tk ó w k a riery p o lity czn ej i te, k tóre w y s y ła ł do- sw o ic h k o le g ó w W irgiń czyk ów : T om asza J efferso n a , J o sep h a Jon esa, Jam esa M on - roego, [Edmunda P e n d le to n a i Jerzego W aszyngtona. W ysiłek te n m ia ł dopom óc p rzyszłem u w y d a w c y jeg o p a p ieró w i p rzy szły m h istoryk om . P rzez w y łą c z e n ie sw o jej osob istej k o resp o n d en cji z m a te r ia łó w p rzezn aczon ych do p u b lik acji, w s k a zał cel, k tó r y m m ia ło b y ć p o k a za n ie p rzeszłości i w ła sn eg o w n ie j u działu. P o jego śm ierci już w 1888 r. S e n a t U S A w y z n a c z y ł M. D. Gliipsona do n ad zorow an ia e d y c ji tych lis tó w i p a p ieró w . D o rotou 1842 w y d a n o ic h 4 tom y.
N a stęp n a duża p u b lik a cja p r a c M ad ison a zo sta ła w y d a n a w N o w y m Y orku w la ta ch 1900— 19110 p r z e z sp ółk ę w y d a w n iczą P e n n a n ’s Son pod red ak cją G. H u n t a w 9 to m a ch p t. „The W riting of J a m es M a d iso n ” ; w ic h sk ład w e sz ły p a p iery p a ń stw o w e i część p ry w a tn ej k oresp on d en cji.
O becna ed y cja w e d le zam ierzeń w y d a w c ó w m a za w ierać w s z y stk ie m o żliw e do zebrania p ism a M adisona, k tó re są w całości b ą d ź w du żym stop n iu w y n ik ie m jego p racy i sp o so b u m y śle n ia . W yd an ie opuszcza ręk o p isy ta k ie jak n o ta tk i p ozba w io n e osob istego 'kom entarza, m ó w ią c e o p rzeczytan ej k sią żce, u sły sza n y m w y k ła dzie, k o p ie lis tó w b ą d ź ak t są d o w y ch b ez w ła sn y c h m y śli. E d ycja ta z drugiej stron y w łą c z y ła p e w n e rzeczy, jak m o w y ,(w całości lub w sk rócie), ro zw a ża n ia jeg o w sp ó łc z e sn y c h o nim , a ta k że lis ty i in n e p a p iery ad reso w a n e do n ie g o i te, k tóre m ó g ł p isać bądź brać ud ział w ich tw o rzen iu n a le ż ą c do ró żn y ch k o m ite tó w .
D o k u m en ty p rzed sta w io n e są w porządku ch ron ologiczn ym , a lis ty p isa n e je d n eg o dnia ułożon o w p orząd k u alfa b ety czn y m w zależn ości od n a z w isk jego k o resp o n d en tó w . P o d o b n ie je s t z d ep eszam i do i od M ad ison a i in n y ch d e le g a tó w W irginii w K o n g resie K o n ty n en ta ln y m . Z n a jd u je się ró w n ież listy , k tóre są p o d p isa n e p rzez gu b ern atora in council, a p rzy g o to w a n e p rzez R adę S ta n u (C ouncil
of S tate) z o k resu -^złonkostw w n ie j M adisona. S ą p o w ia d o m ien ia a d reso w a n e do osób in n y ch n iż M adison, ale p raw d op od obn ie p rzezn aczon e i d la n ie g o w ca ło ści lu b w streszczen iu , co w p o w ią za n iu z in n y m i rela c jo n u ją cy m i d ok u m en tam i i p e ty c ja m i p o d p isa n y m i p rzez n ieg o czynią w y d a w n ic tw o p e łn ie jsz y m sta ra ją c się
R E C E N Z J E
701
w szech stro n n ie p ok azać tę postać. Z n ajd u ją się ró w n ie ż jego ra ch u n k i p ie n ię ż n e p ła c o n e lu b o trzy m y w a n e od in n y c h osób.
R ep ro d u k cja k ażd ego d ok u m en tu je s t odtw arzana, je ś li to m o ż liw e , b ez p o p ra w ek zgod n ie z orygin aln ą gram atyk ą i ortografią an g ielsk ą X V III w iek u .
O b ecn e w y d a n ie „T he papers of Jam es M a d iso n ” b ęd zie się .składało, w e d le zam ierzeń, z ok oło d w u d z ie stu w o lu m in ó w . P ie r w sz e cztery tom y te j e d y c ji ro z p oczyn ają się od m e tr y k i chrztu M adisona, a k o ń czą się n a in stru k cja ch d la p rzed sta w ic ie li iStanów A m e r y k i P ó łn o c n e j w P aryżu , m ó w ią c y c h o p otrzeb ie zaw arcia p o k o ju z A n glią, je ż e li b ęd zie uznana n ie z a w isło ść S ta n ó w . O m aw ian e p ierw sze tom y p u b lik a c ji n a leżą do u d an ych w y d a w n ic tw źró d ło w y ch do ok resu w o jn y 0 n iep o d leg ło ść U SA . S p ośród ob ecn ie w y d a w a n y c h w S ta n a ch Z jed n o czo n y ch w y d a w n ic tw te g o ty p u w y ró żn ia je szata graficzn a, staran n y druk i e stety czn a opraw a płócien n a.
K on tak t ze źród łem u ła tw ia bardzo b ogata opraw a edytorska. P oza p rzed m o w ą 1 ogóln ym w stęp em um ieszczon o odrębne w stę p y do każdego op u b lik ow an ego do ku m en tu . Z am ieszczono w n ic h d ok ład n e o p is y p o d sta w y w y d a w n iczej oraz, o ile to b yło m o ż liw e , ok oliczn ości p o w sta w a n ia lis tó w b ąd ź d ok u m en tów . T en ostatn i p rob lem p rzed sta w io n o n ie jed n a k o w o w y czerp u ją co , chociaż n a ogół z w ie lk ą sk ru p u la tn o ścią . D la o b ja śn ien ia osób i w y p a d k ó w toczą cy ch się w ty m ok resie p o słu g iw a n o się in n ym i, o p u b lik o w a n y m i w w ięk szo ści, źródłam i. C zęsto w k o m e n tarzu zaw artym w p rzyp isie r zeczo w y m p rzed u k o w y w a n o od p ow ied n i u stęp p o m o cn iczeg o te k stu źród łow ego. W te n sposób p u b lik a c ja z o sta ła w zb o g a co n a w p ew n y m se n sie o m a te r ia ł spoza lis tó w M a d iso n a b ęd ą cy ch zasad n iczym p rzed m io tem w y d a n ia . N a w y so k ą ocen ę za słu g u je in d e k s o so b o w o -rzeczo w y z a m ie sz czany n a k oń cu k a żd eg o tom u. S p orząd zen ie jego w y m a g a ło w ie le tru d u z u w agi n a sp ecy fik ę p u b lik o w a n y ch źródeł. In d ek s te n eta n o w i u z u p ełn ien ie w y d a w a n y c h listó w . O p rócz te g o k a żd y w o lu m en p o sia d a ch ron ologię w y d a rzeń z ż y c ia M a disona. P r z e m y śla n a sz a ta graficzn a, zró żn ic o w a n ie czcionek, od p ow ied n ie s y m b o le zd ecy d o w a ły o ła tw e j d ostęp n ości d la czy teln ik a p u b lik o w a n y ch te k stó w .
N ie k tó r e lis ty są szczeg ó ln ie in teresu ją ce, nip. red a k cja in s tr u k c ji · d la m in istra p ełn o m o cn eg o S ta n ó w Z jed n o czo n y ch p rzy dw orze hiszp ań sk im , Joh n a Jaya, w y sła n eg o tam celem zaw arcia a lia n su 'handlow ego i w o jsk o w eg o . M adison ipodtrzy- m y w a ł a m ery k a ń sk ie żąd an ia w sto su n k u do b ry ty jsk ic h ziem n a żachód o d rzek i M ississip p i, a r ó w n o cześn ie d om agał się n iezb ęd n eg o d la h a n d lu p o łu d n io w y ch sta n ó w p ra w a n a w ig a c ji n a rzek a ch h iszp a ń sk ieg o tery to riu m w A m ery ce P ó ł n o cn ej uw ażając, że ty lk o /zaspokojenie ty ch d w ó c h żąd ań p rzez H iszp a n ię d op ro w a d zi do za w a rcia tr a k ta tu ta k p otrzeb n ego S ta n o m Z jed n oczon ym . Inną ciek aw ą rzeczą, k tórą m ożn a p ozn ać p oprzez listy i p a p ie r y M adisona, je s t sy tu a c ja f i n a n so w a n o w o p o w sta łe g o p a ń stw a . D o p ro w a d zen ia w o jn y p o trzeb n e b y ły p ie n ią dze, k tó r y c h n ie bardzo ch cia ły d aw ać p o szczeg ó ln e S tan y. D la teg o te ż K o n g res K o n ty n en ta ln y p o sta n o w ił rozp ocząć e m isję p ie n ię d z y p a p iero w y ch . N ie m a ją c rea ln eg o p o k ry cia szy b k o str a c iły one n a w artości. W m o m en cie k ie d y M adison znalazł się jako p r z e d sta w ic ie l sta n u 'W irginia w K o n g r e sie K o n ty n en ta ln y m , K o n gres ten o g ło sił w y m ia n ę d olarów p a p iero w y ch n a n o w e w sto su n k u 1:40, ca w sp ó łc z e śn i n a zw a li b an k ru ctw em p a tr io tó w i n ieu d o ln o ścią . W sp raw ach fin a n s o w y c h p a n o w a ł n ie b y w a ły chaos. Z n iszczen ia w o jen n e, zarazy, brak m o żliw o ści e g z e k w o w a n ia p o d a tk ó w w w ie lu stan ach , n ie w y łą c z a ją c W irginii, a do te g o sp ory m ięd zy sta n o w e, zm u siły 'K ongres K o n ty n e n ta ln y do zap rop on ow an ia p ięcio p ro cen to w e g o p o d a tk u od im p ortu . G heąc u ła tw ić zaop atrzen ie arm ii w ży w n o ść i u b ran ia i u reg u lo w a ć chociaż w p e w n y m sto p n iu sp ra w y fin a n so w e p rzez o tw a rcie k red y tu , p o sta n o w io n o stw o rzy ć p ie r w sz y ban k n a te r e n ie A m ery k i. P r o je k t b a n k u p o p arła w ię k sz o ść czło n k ó w K on gresu , w y n ik ie m b y ło danie m u od p o w ied n iej k a rty
702 H E C E ISrZ JE
k o n sty tu c y jn e j. Sam M adison u w ażał za potrzebną tą in sty tu cję, chociaż sądził, ż e 'karta d la n ie g o p o w in n a pochodzić od Z grom adzenia P en sy lw a n ii, a n ie od K o n gresu K o n ty n en ta ln eg o , 'który nie p o sia d a ł żadnej w ła d zy w y k o n a w c z e j, opierał się b o w ie m n a dobrej w o li p o szczeg ó ln y ch sta n ó w .
P ierw sze tom y n o w e j e d y c ji p a p ie r ó w Jam esa M adisona p rzed sta w ia ją zebrane razem , czasam i n ie znane dotąd, d ok u m en ty m ó w ią c e o d zia ła ln o ści n iek tó ry ch u rzęd ó w w czasach a m ery k a ń sk iej w o jn y o n iep o d leg ło ść, ch arak teryzu ją autora w ie lu lis tó w i zw ią za n y ch z n im p rzy ja ció ł i zn ajom ych , dają lep sze sp o jrzen ie n a ta k w a ż n y okres w ży ciu S ta n ó w Z jed n oczon ych .
Iz a b e lla R u s i n o w a
L a P o lo g n e d u X V I I I e siècle v u e p a r u n p r é c e p t e u r fr an çais H u b e r t V a u trin . P r é se n ta tio n de M aria C h o l e w o - F l a n d r i n » P a ris 1966, s. 294, serra „T em ps e t C o n tin en ts”.
Z a g a d n ien ie k sz ta łto w a n ia się op in ii p u b liczn ej w stosu n k ach m ięd zy narodam i, r o li z a k u liso w y c h w tej m ie r z e m a n e w r ó w p o lity czn ej p ropagandy, dop iero od n ie d a w n a 'Stało się p rzed m io tem sp e c ja ln y c h badań h is to r y c z n y c h 1. P o w a żn e źródło h isto ry czn ej św ia d o m o ści sta n o w ią n ie w ą tp liw ie tak że p o w ie śc i, reportaże, a z w ła szcza op isy d a lek ich k r a jó w 2. N o w a ed y cja zn an ego w P o lsc e te k s tu V a u tr in a3
n a su w a r e fle k s je i sk ojarzen ia, ’które w a rto m o że p rzed staw ić. H u b ert V au trin (1742—1822), jezu ita lo ta r y ń sk i o szerokich, e n cy k lo p ed y czn y ch za in tereso w a n ia ch , p o zb a w io n y po k a sa cie zakonu u sta b ilizo w a n ej sy tu a cji, p rzy ją ł w 1777 r. p rop o zycję o sła w io n ej E lżb iety S a p ie ż y n y u zu p ełn ien ia zan ied b an ej ed u k a cji jej syn a K a zim ierza N esto ra S a p ieh y (1757—1798). V a u trin p rzeb y w a ł w P o lsc e w la ta ch 1771—ІІ782, b o w iem w 1782 r. w id z im y go już z p o w ro tem w N a n c y 4. O dtąd w e F ra n cji u p ra w ia ł n a d a l s w e p ra ce n a u k o w e i p r z y g o to w y w a ł opis P o lsk i, k tó ry d op iero u p rogu epoki K s ię stw a W arszaw sk iego u jrza ł św ia tło d z ie n n e 5. W ydaje się, iż obok g łośn ej k sią żk i R u lb iè r e ’a w ła śn ie dzieło V a u trin a m ia ło szczególn e m o ż liw o śc i dotarcia do rą k fra n cu sk ich ó w cześn ie i k sz ta łto w a n ia w y o b ra żeń o P o lsce. P o z o sta je otw a rty m p y ta n ie, w jak iej m ierze o p in ie V a u trin a m o g ły za w a ż y ć n a p o g lą d a ch ad m in istracji n a p o leo ń sk iej. C zy np. b ezcerem on ialn ość n ie k tó ry ch d o sto jn ik ó w cesa rsk ich (w k raju sp rzym ierzon ym ) n ie w y n ik a ła n iek ied y w ła śn ie z p rzesła n ek za czerp n ięty ch z obszernego i b u d zącego zap ew n e zau fan ie o p isu V autrina?
Jak w iad om o, fra n cu scy o b serw atorzy n ie cieszą się szczególn ym u znaniem jako autorzy r ela c ji z p o d r ó ż y 6. C zy jed n ak n a le ż y zarzucić V a u trin o w i te n d e n cy jn o ść i brak ścisło ści? W n a szy m p rzek o n a n iu b e zw zg lęd n ie tak. F ran cu sk i je
-1 P o r . u w a g i E . W . W o ł o s z y ń s k i e g o , P olska w opiniach F rancuzów X V III w. R u lh ière i jego w spółcześni, W a r s z a w a 1964. s. 6—9. A u t o r p o s t a c i ą V a u t r i n a b liż e j s ię n i e z a d ą ł p o d k r e ś l a j ą c j e d y n i e , iż w k r y t y c e s p r a w p o l s k i c h V a u t r i n p o s z e d ł n a j d a l e j , s . 101. 2 Z a g a d n i e n i o m t y m w i e l e u w a g i p o ś w i ę c i ł S t . K o t , p o r . j e g o A d ieu à la Pologne,
K r a k ó w 1930, o r a z t e g o ż : N a tio n u m P roprietates, , , O x f o r d S la v o n ic P a p e r s ” t. V I—V I I 1955—.1957.
3 P o r . w y b ó r t e k s t u V a u t r i n a z t r o s k l i w y m k o m e n t a r z e m W . Z a w a d z k i e g o ,
P olska S ta n isła w o w ska w oczach cu d zo ziem có w t. Г, W a r s z a w a s. 707—329. U p r z e d n i o u ł a m k i t e k s t u V a u t r i n a w ł ą c z y ł d o s w e j k s i ą ż k i j . a . W i l d e r , O k iem cudzoziem ca. Ze w sp o m n ie ń cu d zo ziem có w o d a w n ej Polsce, W a r s z a w a 1959, s . 119—136, 2311—4. 4 M . C h o l e w o - F l a n i k i n n i e r o z w i ą z a ł a z a g a d e k ż y c i o r y s u V a u itn in a . D o k o n a ł t e g o u p r z e d n i o W . Z a w a d z k i , op . c i t . t. I, s. 26—32, k t ó r ^ p o d k r e ś l i ł n i e m i ł e s t o s u n k i p a n u j ą c e w d o m u ( S a p ie h ó w . б H . V a u t r i n , L ’Ob'servateur en Pologne, P a r i s 1807, s. 484. e 'P o d k r e ś l i ł t o R . W . W o ł o s z y ή s k і, o p . c'i't., s. 1.
