"Monarchi protiw narodow : dipłomaticzeskaja borba na rozwalinach Napoleonowskoj imperii", Leonid Abramowicz Zak, Moskwa 1966 : [recenzja]

P a m ię t n ik i i p is m a T rę b ic k ie g o ła d n ie w y d a n e , s ta r a n n ie i z d u żą p ra c o w i­ to śc ią sk o m en to w a n e , s ta n o w ią p o żyteczn e źródło d la b a d a c z y e p o k i1 O św ie c en ia, a z a in te re s o w a ć m o g ą i szersze grono c z y te ln ik ó w , m iło śn ik ó w h is to rii.

A n d r z e j Z a h o r s k i

L e o n id A b ra m o w icz Z a k , M o n a r c h i p r o t i w n a r o d o w . D i p ł o m a t i - c z e s k a j a b o r b a n a r o z w a l i n a c h N a p o l e o n o w s k o j i m p i e r i i , I z d a tie ls tw o „ M ie ż d u n a ro d n y je o tn o sz e n ija ”, M o sk w a 1966, s. 375, 1 n lb .

L it e r a t u r a h is to ry c z n a d o ty c z ą ca p rz e b ie g u i re z u lta tó w K o n g resu W ie d e ń s k ie ­ go je s t o gro m n a, a m im o to w c ią ż p o ja w ia ją s ię n o w e p ra ce . H is to ry c y n a d a l w z b o g a c a ją b azę źró d ło w ą i w ie d z ę o K o n g re sie , p o g łę b ia ją ocenę je g o r e z u lt a ­ tó w i k o n s e k w e n c ji z p e r s p e k ty w y u p ły w a ją c y c h d z ie się c io le c i. J e d n ą z b a rd z ie j in te r e s u ją c y c h p ró b teg o ro d z a ju sta n o w i k s ią ż k a L . A . Z а к a — ra d z ie c k ie g o h is to r y k a , b a d a c z a d z ie jó w p rzeło m u X V III i X IX s tu le c ia , a u to ra k ilk u a r t y k u ­ łó w z am ieszcz o n ych w „N owoj i N o w ie jsze j I s to r ii” o raz k s ią ż k i „ A n g lia i g ie r - m a n s k a ja p ro b lie m a ”. W s w e j n o w e j p ra c y Z ak w y k o r z y s ta ł dość s k r u p u la tn ie b o g a tą lit e r a t u r ę p rz e d m io tu , p ra s ę i p a m ię tn ik i r o s y js k ie o raz z b io ry a rc h iw ó w ra d z ie c k ic h (A rc h iw u m P o lit y k i Z a g ra n ic z n e j R o s ji, C e n tr a ln e P a ń s tw o w e A r c h i­ w u m W o jsk o w o -H isto ry c z n e , C e n tr a ln e P a ń s tw o w e A rc h iw u m R e w o lu c ji P a ź d z ie r ­ n ik o w e j), n ie m ie c k ic h (C e n tra ln e A rc h iw u m w M e rse b u rg u i w D reźn ie, m ik ro ­ f ilm y p a p ie ró w S te in a ) i sz w e d z k ic h (m ik ro film y m a te r ia łó w z c e n tra ln e g o a r c h i­ w u m w S z to k h o lm ie ).

W k s ią ż c e s c h a ra k te r y z o w a n o o p u b lik o w a n e d o tych cz as p o d sta w o w e p ra c e n a te m a t K o n g resu W ie d e ń sk ie g o o raz k o le jn e e ta p y n e g o c ja c ji d y p lo m a ty c z n y c h i p o ­ s ta n o w ie n ia K o n g resu . W o d ró ż n ie n iu od d a w n ie js z y c h b a d a c z y Z ak n ie o g r a n i­ czy ł s ię do p rz e a n a liz o w a n ia s tro n y d y p lo m a ty c z n e j i p o lity c z n e j le c z p rz e d s ta w ił r ó w n ie ż k s z ta ł tu ją c ą s ię w ty m z a k r e s ie id e o lo g ię r e a k c y jn ą (i je j n ie w ą tp liw e z w ią z k i z d e c y z ja m i K o n g resu ) o ra z sto su n e k ó w czesn ej r o s y js k ie j o p in ii p u b lic z ­ n e j do K o n g re su ((ro zu m iejąc p o ż y te k i w aż n o ść b a d a n ia tego o statn ieg o p ro b le m u w s k a li sz e rs z e j, e u r o p e js k ie j). Dość p rz e k o n y w a ją c o u k a z a ł, ja k z a b ie g i p a rtn e ró w R o s ji o o sła b ien ie p o z y c ji głów nego z w y c ię z c y o ra z d ą ż e n ie A n g lii do w z m o c n ie ­ n ia P ru s ja k o b a stio n u p rz e c iw F r a n c ji i R o s ji w p łyn ęło n a p rz e b ie g i d e c y z je w ie ­ d e ń sk ic h n a ra d .

S k r u p u la t n a k w e re n d a w a rc h iw a c h ra d z ie c k ic h p o z w o liła Ż ak o w i n ie ty lk o u m o ty w o w a ć te p o d sta w o w e te z y ; p re z e n to w a n e w k s ią ż c e d a n e p o z w a la ją n a w y ­ s u n ię c ie tw ie rd z e n ia (w z a s a d z ie n ie sfo rm u ło w an eg o p rzez a u to ra ), że głó w n e a n ­ ta g o n iz m y m ię d z y m o c a rs tw a m i n a K o n g re sie zo stały załago d zo n e ju ż n a p rzeło m ie g r u d n ia 1814 i s ty c z n ia 1815 r . D a w n ie jsz a h is to r io g r a f ia w y o lb rz y m ia ła z n a c z e n ie p o w ro tu N ap o leo n a z E lb y o ra z słyn n eg o t r a k t a t u so ju szn iczeg o A n g lii, A u s t r ii i F r a n c ji (3 s ty c z n ia 1815). S y t u a c ja , ja k a w y tw o rz y ła s ię n a K o n g re sie u s c h y łk u g r u d n ia 18114 r. o raz z a s a d y w z m ia n k o w a n e g o so ju sz u p o tw ie r d z a ją h ip o tezę, iż p o su n ię c ie to b yło je d y n ie p ró b ą sz a n ta ż u d y p lo m a ty c z n e g o d la w y ta r g o w a n ia m oż­ liw ie n a jw ię k s z y c h u s tę p s tw R o s ji w s p ra w a c h p o lsk ic h i n ie m ie c k ic h . M im o po­ z o ró w t r a k t a t m ia ł n a c e lu w ła ś n ie ro z ła d o w a n ie n a p ię c ia m ię d z y m o c a rs tw a m i, w y tw o rz o n eg o w c ią g u p o p rz ed n ich m ie s ię c y n e g o c ja c ji; d la te g o s y g n a ta riu s z o m u k ła d u — n ie m y ś lą c y m se rio o w o jn ie p rz e c iw R o s ji — m ogło n a w e t z a leż e ć n a r o z p rz e s trz e n ia n iu p lo te k o ty m so ju sz u , a c a r, sły sz ą c o n im , n ie z a re a g o w a ł z b y t ostro n a te k s t t r a k t a t u p rz y s ła n y s k w a p liw ie p rz ez N apoleona.

D o tych czaso w a w ie d z a o g rz e d y p lo m a ty c z n e j g łó w n y c h u c z e stn ik ó w .K o n g re­ su z o stała p rz e z Z a k a w zb o g aco n a p rz e d e w s z y s tk im w z a k r e s ie d z ia ła ń -d y p lo m a c ji

520

r o s y js k ie j; k s ią ż k a p rz y n io s ła sto su n k o w o dużo n o w y ch w ia d o m o śc i n a te m a t c a r ­ s k ie j p o lit y k i w s p ra w ie S a k s o n ii i K s ię s tw a W a rs z a w s k ie g o o ra z k ilk a n o w y ch f a k tó w d o ty c z ą c y c h p o s ta w y R o s ji w k w e s tia c h p rz y łą c z e n ia N o rw e g ii do S z w e ­ c ji o ra z z m ian w e W łoszech (zb y t k o rz y s tn y c h d la H ab sb u rg ó w ). A u to r słu sz n ie z a a k c e n to w a ł e k s p a n s y w n e c e le c a r s k ie j p o lit y k i w s to su n k u do K s ię s tw a W a r ­ sz a w s k ie g o , a le ca ło k sz ta łt ro k o w a ń w k w e s tii p o ls k ie j p rz e d s ta w ił z b y t o g ó ln i­ kow o i b e z b a rw n ie (c h y b a je s t to m . in . n a s tę p s tw e m zu p ełn ego n ie u w z g lę d n ie n ia p ra c p o lsk ic h h is to r y k ó w n a te m a t K o n g re su W ie d e ń sk ie g o ). W te k ś c ie z a b ra k ło ja k ic h k o lw ie k in f o r m a c ji o ro z w o ju s p r a w y p o ls k ie j w epoce n a p o le o ń s k ie j, a z w ła ­ szcza o in te r e s u ją c y m i p o z o rn ie e la s ty c z n y m s ta n o w is k u c a r a A le k s a n d r a I o raz sto su n k u p o lsk ic h d z ia ła c z y p o lity c z n y c h do R o s ji w la ta c h 1812—1815; s y m p a tie i n a d z ie je P o la k ó w w ią z a n e z p o lit y k ą m o c a rs tw s c h a ra k te r y z o w a n e z o sta ły je d y ­ n ie p op rzez s tre sz c z e n ie r a p o r tu p o c z m istrz a ra d z iw iłło w sk ie g o o n a s tr o ja c h w śró d lu d n o śc i (s. 78—79). Z rezyg n o w an o z g r u n to w n e j, b a r d z ie j szczegó ło w ej a n a liz y p o ­ s t a w y c a r a w s p ra w ie p o ls k ie j (ch o ciaż k w e s tia t a w c ią ż w y w o łu je d y s k u s je w śró d h isto ry k ó w ) o raz d z ia ła ln o śc i k s ię c ia A d a m a Je rz e g o C z a rto ry s k ie g o — p r z y ja c ie la i d o ra d c y c a ra w s p ra w a c h p o ls k ic h n a K o n g re sie . A u to r p o m in ą ł p o lsk ie g o p o li­ t y k a n a w e t w z w ię z łe j c h a r a k t e r y s ty c e r o s y js k ie j d e le g a c ji n a K o n g re sie . A p rz e ­ cież d ziałaln o ść k s ię c ia — z w łaszcza w W ie d n iu i L o n d y n ie — n ie p o zo stała bez w p ły w u n a c a r a o ra z n a a n g ie ls k ą o p in ię p u b lic z n ą . (M oże n a w e t e fe k te m tego w p ły w u b yło m . in . o m ó w io ne w k s ią ż c e c ie k a w e w y s tą p ie n ie a n g ie ls k ie g o k a n c le ­ r z a s k a rb u , u z n a ją c e stw o rz e n ie p a ń s tw a p o lsk ie g o pod w ła d z ą A le k s a n d r a I za r o z w ią z a n ie b a r d z ie j o d p o w ia d a ją c e in te re so m h a n d lo w y m A n g lii n iż p o n o w n y p o d z iał te r y to r iu m K s ię s tw a W a rs z a w s k ie g o m ię d z y zabo rców ).

T yc h lu k n ie pod o b n a tłu m a c z y ć p r z y ję ty m i p rz e z a u to r a z a s a d a m i k o n s tru ­ k c ji p ra c y , p o n ie w a ż np. o m a w ia ją c s p r a w y w ło sk ie Z a k s c h a ra k te r y z o w a ł cało ­ k s z ta łt sto su n k ó w r o s y js k o -w ło s k ic h , w y k r a c z a ją c y c h d a le k o p oza r a m y K o n g resu (s. 168— 169). S ła b a zn ajo m o ść p ro b le m a ty k i p o ls k ie j s ta ła s ię źró d łem k ilk u b łę ­ d ó w i la p s u s ó w : p rz y p is a n ie a u to r s tw a p ro p o z y c ji C z a rto ry s k ie g o z r . 1812 (stw o ­ rz e n ia p a ń s tw a p o lsk ie g o pod w ła d z ą c a ra ) ró w n ie ż „'R ad ziw iłło w i i in n y m ” (s, 69), z a lic z e n ie K ra k o w a i Z am o ścia do zd o b yczy R o s ji w 1809 r . (s. 70), n a z w a n ie D rw ę c y D re w e n c ą (s. 200), u to ż s a m ia n ie o k rę g u ta rn o p o lsk ie g o z c a łą G a lic ją , a „Z asad K o n s ty tu c ji K ró le s tw a P o ls k ie g o ” (p o d p isa n y c h p rz ez c a r a , a n ie u c z e s tn ik ó w K o n ­ g r e s u — 25 m a ja 181'5) — z f a k ty c z n ą u s ta w ą k o n s ty tu c y jn ą z 27 lis to p a d a 1815, k tó r a p o w ażn ie z m ie n ia ła n ie k tó re a r t y k u ł y „ Z asad ” i in te n c je ic h tw ó rc y — A . J . C z a rto ry s k ie g o i.

A u to r p o m in ął m ilc z e n ie m ścisłe z w ią z k i, ja k ie d a ją s ię dość w y r a ź n ie z a u ­ w a ż y ć m ię d z y c e la m i i p ro je k ta m i r o s y js k ic h p o lity k ó w w la t a c h 1814—ІІ815, a te n ­ d e n c ja m i p o lit y k i c a r s k ie j w p o p rz ed n im d z ie s ię c io le c iu . P r o je k t y S t e in a w s p r a ­ w ie f e d e r a c ji n ie m ie c k ie j, a zw łaszcza d ą ż e n ie do o g ra n ic z e n ia p rz e w a g i A u s tr ii i P ru s w t a k ie j f e d e r a c ji o raz do p o s ta w ie n ia k s ią ż ą t w ir te m b e r s k ic h n a c zele a r m ii f e d e r a c y jn e j (s. 111—112·) zgod n e b y ł y z in te r e s a m i p o lit y k i c a r s k ie j i d a w n ie js z y ­ m i p la n a m i d y p lo m a tó w p e te rs b u rs k ic h . P o d o b n ie też p o d sta w o w a in s tr u k c ja c a r a d la N esselro d ego (12 m a ja 1814) p o sia d a ła w ie le e le m e n tó w z b ie ż n y c h z o g ó ln y m i z a s a d a m i p o lit y k i r o s y js k ie j w la ta c h 1803 — 18072.

1 P o r. Trzy k o n stytu cje (1791, 1807, 1815), w y d . M. H a n d e l s m a n , W arszaw a 1915, s. XVII—X IX , 34, 40, 42; J . B o j a s l ń s k i , R ządy Tym czasowe w K ró lestw ie Polskim , K ra ­ ków 1902, s. 19, 22 n n .; S. A s k e n a z y , R osja — Polska 1815—1830, W arszaw a 1907, s. 66—68. 2 In stru k cje cara dla M. M. N owosilcowa, 23 w rześnia 1804, W nieszniaja p olitik a Rosii X IX i X X w ieka, seria Ί, t. II, Moskwa 1960, s. 140—142 n n .; A. J . C zartoryski, M em oire su r le systèm e politique que d evra it su ivre la Russie, kopia, 1803, BCz. 5226, s. 90—93; P unkta porządkujące sp raw y E uropy w skutek pom yślnej w o jn y , (1804?), Pam iętniki Adam a Jerzego

I n te r e s u ją c y , d o brze u d o k u m e n to w a n y ro z d z ia ł o id e o lo g ii r e a k c ji e u r o p e j­ s k ie j s ta n o w i w a ż n y p rz y c z y n e k do b a d a ń n a d tw o rz e n ie m s ię id e o lo g ii k o n s e r w a ­ t y w n y c h w p o c z ą tk a c h X IX w ie k u . S z k o d a , że a u to r o g ra n ic z y ł s ię do z a r e je s tr o w a ­ n ia w y p o w ie d z i k ilk u n a jw y b itn ie js z y c h d z ia ła c z y i te o r e ty k ó w p o lity c z n y c h , do (ś w ie tn e j z re sz tą ) a n a liz y le g ity m iz m u i je g o r o li. N ieco m e c h a n ic z n ie z e s ta w ił p o d sta w o w e e le m e n ty n o w e j d o k tr y n y (a r a c z e j d o k try n ), k tó re m ia ły o d e g ra ć p o w a ż n ą ro lę w u b ie g ły m s tu le c iu . N ależało m o c n ie j z azn ac z yć , iż obok te n d e n c ji u lt r a r e a k c y jn y c h (c h y b a je d n a k w z m a g a ją c y c h s ię w la ta c h 1815 — 1830) r o z w ija ł s ię u m ia r k o w a n y k o n s e rw a ty z m , k tó reg o rz e c z n ic y z d e c y d o w a n ie r e z y g n o w a li z a b ­ s o lu ty z m u , a d o p u szc z a li m o żliw o ść czę śc io w e j lib e r a liz a c ji rz ą d ó w w o p a rc iu o k o n s ty tu c ję i b e zp o śre d n i u d z ia ł re p re z e n ta n tó w w y ż s z y c h w a r s t w w s p ra w o ­ w a n iu w ła d z y . S w ia t le js z a a r y s to k r a c ja i z am o żn a s z la c h ta p ra w d o p o d o b n ie c h ę t­ n ie j a k c e p to w a ła b y te n ty p rz ą d ó w n iż a b s o lu ty z m o g r a n ic z a ją c y w p e w n y m sto ­ p n iu ró w n ie ż je j sw o b o d y. W y d a je się , iż — w b r e w sąd o m a u to ra — te n o w e te n ­ d e n c je m o g ły m ie ć -rzeczników w k r a ja c h , g d z ie b u r ż u a z ja n ie is tn ia ł a lu b b y ła słabo ro z w in ię ta . P rz e c ie ż w ła ś n ie w ty c h k r a ja c h lib e r a liz a c ja s y s te m u w ła d z y p rz y n io s ła b y k o rz y ś c i a r y s t o k r a c ji i zam o żn ej sz la c h c ie , k tó re n ie m u s ia ły b y d z ie ­ lić z n ik im (p r z y n a jm n ie j w p ie rw s z y m o k re sie ) u s tę p s tw p o lity c z n y c h w y w a l­ czo n ych u a b s o lu tn y c h w ład c ó w . Te sa m e w a r s t w y (a n ie b u r ż u a z ja !) z y s k iw a ł y po­ lity c z n e i sp ołeczne k o rz y ś c i, p ły n ą c e z łą c z e n ia ziem p ó łn o cn o -w ło skich pod z w ie rz ­ c h n ic tw e m H ab sb u rg ó w , c z y p o lsk ic h pod w ła d z ą c ara.

N a to m ia s t n ie m o żn a — m ie s z a ją c z a s a d y tw o rz ą c e j s ię id e o lo g ii z r z e c z y w i­ s ty m i d ą ż e n ia m i d y p lo m a tó w — tw ie rd z ić , iż K o n g res „ u tr w a lił w ró ż n y ch d z ie d z i­ n ac h w ie le z tego , co stw o rzo no w o k re s ie r e w o lu c ji i w o je n n a p o le o ń sk ic h ” (s. 354). P ra k ty c z n a p o lit y k a a k to ró w K o n g re su W ie d e ń sk ie g o n ie o zn aczała w c a le a k c e ­ p t a c ji z m ia n , ja k im p o d le g a ły e u ro p e js k ie sp o łec z e ń stw a w to k u m in io n eg o ć w ie r ć ­ w ie c z a . K o n g res — m . in . n a s k u te k o gro m n ych rozb ieżn o ści m ię d z y g łó w n y m i tw ó rc a m i je g o d e c y z ji o ra z ze w z g lę d u n a o p in ię p u b lic z n ą _ n ie z a jm o w a ł s ię k w e s tia m i z m ia n w e w n ą tr z sp o łecz eń stw p o sz cz eg ó ln ych k ra jó w . Z w y cię stw o r e a ­ k c ji b yło je szc z e z b y t św ie ż e i o s ią g n ię te z b y t w ie lk im n a k ła d e m sił, a b y m ogła o n a n a ty c h m ia s t p rz y s tą p ić do. d ru g ie g o e ta p u w a lk i — p rz e c iw w s z e lk im zm ian o m d o k o n a n y m n a p rz eło m ie X V III i X IX s tu le c ia . W ła ś n ie b r a k d e c y z ji w k w e s tia c h d o ty c z ą c y c h u s tr o ju p a ń s tw p o z w a la ł w ład co m p o szczeg ó ln ych k r a jó w n a sto so ­ w a n ie b a r d z ie j e la s ty c z n e j p o lit y k i w w a lc e z te n d e n c ja m i lib e r a ln y m i i r e w o lu ­ c y jn y m i. W c ie n iu K o n g re su W ie d e ń sk ie g o i je g o d e c y z ji z ac zn ie r o z w ija ć s ię Ś w ię ­ te P rz y m ie rz e (c z u w a ją c e w in te r e s ie r e a k c ji w ła ś n ie n a d z ac h o w a n ie m k o n g re ­ so w ego status quo), a n a b a z ie d e c y z ji i a tm o s fe ry stw o rz o n e j p rz ez K o n g res r e a ­ k c ja e u r o p e js k a u m o cn i sw e p o z y c je , z a h a m u je p o stęp o w e z m ia n y , a w n ie k tó ­ r y c h k r a ja c h z a b ie g a ć b ę d z ie o p rz y w ró c e n ie ancien régíme’u. Na p o sta w ę p o lit y ­ k ó w w W ie d n iu w p ły w a ł n a p ew n o s tra c h p rz e d m o ż liw o śc ią s p ro w o k o w a n ia no­ w y c h r e w o lu c y jn y c h w s tr z ą s ó w z b y t o s try m i p o s u n ię c ia m i r e a k c y jn y m i o raz id e e o św ie c e n io w e u z n a ją c e k o n ieczn o ść p o stę p u n a drodze „ d o sk o n a le n ia lu d z k o ś c i” c z y w re s z c ie w z g lą d n a o p in ię p u b lic z n ą .

W ro z d z ia le o o p in ii ó w czesn ego sp o łec z e ń stw a r o s y js k ie g o n a te m a t K o n g resu Z a k o p a rł s ię w y łą c z n ie n a k ilk u c z a so p ism ach i trz e ch p u b lik o w a n y c h p a m ię tn i­ k a c h . P r z y o m a w ia n iu a r ty k u ł ó w z c za so p ism a „ S y n O tie c z e stw a ” n ależało d ać k r ó tk ą in fo rm a c ję o W a s y lu F io d o ro w iczu M a lin o w s k im , k tó r y p u b lik o w a ł ta m sw e a r t y k u ł y i k tó reg o id e e z n a jd o w a ł y o d d ź w ięk n a ła m a c h ó w czesn ej p r a s y r o s y j­ s k ie j 3. W „ S y n ie O tie c z e stw a ” M a lin o w s k i obok w ia r y w s iłę i z n acz en ie n a ro ­

3 W . F. M a l i n o w s k i j, Iz b r a n n y je o b s z c z e s t w le n n o -p o lltic z e s k ije s o c z in ie n ija , Mo­ skw a 1958, s. Є—17.

522

d ó w gło sił p o c h w ałę d o b ry c h m o n a rc h ó w 4, pod o b n ie ja k c z y n iły to in n e cza so ­ p ism a . T a k w ię c ró żn ice w s ta n o w is k u p o szczeg ó ln ych p ism n ie b y ły c h y b a ta k w ie lk ie ja k tw ie r d z i a u to r. T ru d n o też zgod zić się , że sto su n e k ó w czesn ej p r a s y r o s y js k ie j do n a r a d to c z ąc yc h s ię w W ie d n iu p rz y s p ie s z a ł k r y s t a liz a c ję ró żn ic m ię ­ d z y obozam i r e a k c ji i p o stę p u (s. 354). L e g a ln a p ra s a r a c z e j n ie m o gła sp e łn ia ć teg o z a d a n ia , a o p in ia p u b lic z n a — n ie n a jle p ie j p rz ez n ią in fo rm o w a n a — n a p e w ­ no n ie w p ły w a ła b ezp o śred n io n a p rz e b ie g i r e z u lt a ty K o n g re su . O m ów ione w k s ią ż ­ ce g ło sy b y ły dość zb ie ż n e w o cen ie n a p o le o ń sk ie j F r a n c ji i n a jle p s z y c h p e rs p e ­ k t y w z m ia n k o n f ig u r a c ji p o lity c z n e j E u ro p y. M ożna to tłu m a c z y ć m . in . n ie d a w n y m , je sz c z e n ie z lik w id o w a n y m o sta te c z n ie so ju sz em ró ż n y ch sił p o lity c z n y c h p rz e c iw d y k ta tu r z e n a p o le o ń sk ie j n a k o n ty n e n c ie o raz dość p o w szech n ą skło n n o ścią do k o ­ r z y s t a n ia z d o ro b k u m y ś li o św ie c e n io w e j — o d p o w ied n io m o d y fik o w a n e j p rz ez z w o le n n ik ó w ró ż n y ch k o n c e p c ji p o lity c z n y c h .

P o z o sta je w re s z c ie o d n o to w ać k ilk a d ro b n ych u s te re k : b r a k k r y t y c z n e j o cen y z u p ełn ie fa n ta s ty c z n e j p ro p o z y c ji złożonej P ru so m i R o sji p rz ez p rz e d s ta w ic ie li an o n im o w y c h sp is k ó w w ło sk ic h (s. I1I 8), z b y tn ie z a u fa n ie do in fo r m a c ji T a lle y r a n ­ d a n a te m a t p o s ta w y ró ż n y ch p a ń s tw i p o lity k ó w (s. 88), t y t u ł y ro z d z iałó w n ie ­ z u p ełn ie zgodne z ich tr e ś c ią (w ro z d z ia le V I „ B o rb a a n g ło -a w s tro -fra n c u z s k o j g r u - p iro w k i p ro tiw R o s ji” d an o z w ię z ły z a ry s f in a liz o w a n ia p o d sta w o w y c h k w e s tii, co w c a le n ie w ią z a ło s ię ze sz czeg ó ln ym z a o strz e n ie m w z m ia n k o w a n y c h w t y t u le a n ­ tag o n izm ó w ), b r a k i w in d e k s ie . O pis u ro c z y s te j m sz y w ro cz n icę ś m ie rc i L u d w ik a X V I (s. 202) n ależało u m ie ś c ić r a c z e j w ro z d z ia le o id e o lo g ii n iż w ro z d z ia le p oś- św ię c o n y m d z iałan io m p rz e c iw R o sji, dość b e z b a rw n e c h a r a k t e r y s ty k i d z ia ła c z y k o n g re so w y c h w z b o g a cić g ru n to w n ą o cen ą ich p o g lą d ó w i u m ie ję tn o ś c i p o lity c z ­ n ych .

K s ią ż k a Z a k a n a p ew n o n ie je s t p o z b aw io n a w a d , k tó re częścio w o d a d z ą s ię w y tłu m a c z y ć ro z le g ło śc ią p ro b le m a ty k i. Z a w ie ra je d n a k tr a f n ą c h a r a k t e r y s ty k ę n a r a d i p o sta n o w ie ń k o n g re so w y c h , słu sz n ie w ią ż ą c je z s z e rsz y m i p ro b le m a m i k s z ta łto w a n ia się r e a k c ji p o n a p o le o ń sk iej — t a k o d m ie n n e j od p rz e d r e w o lu c y jn e j.

\ J e r z y S k o w r o n e k

M ich e l C a d o t, La Russie dans la vie intellectuelle française

(1839—1856), F a y a r d , P a r is 1967, s. 642.

M o n o g ra fia M ic h e la C a d o t, p ro fe so ra lit e r a t u r p o ró w n a w c z y ch w C le rm o n t- - F e rr a n d , lic z y 640 stro n sp orego fo rm a tu , g ęsto z a d ru k o w a n y c h , bez in te r lin ii. S ta n o w i ona r e z u lt a t w ie lo le tn ic h n a d e r p raco ch ło n n ych s tu d ió w n ad d z ie ja m i s to su n k ó w in te le k tu a ln y c h f r a n c u s k o -r o s y js k ic h w epoce m iik o ła jo w sk ie j w R o sji i w la ta c h m o n a rc h ii lip c o w e j, a n a s tę p n ie II c e s a rs tw a w e F r a n c ji. R a m y chrono­ lo g ic z n e p r a c y w y z n a c z a ją la t a 1839—1856, choć a u to r, je ż e li zacho d zi p o trzeb a, c h ę tn ie a n ty c y p u je ro z w ó j w y p a d k ó w i co fa s ię do ep ok m in io n y c h .

„ L a R u s s ie d an s la v ie in te lle c tu e lle f r a n ç a is e ” je s t p ie r w s z ą m o n o g ra fią , k tó ­ r a u s iłu je d ać o d p o w ied ź n a p y ta n ie : co w ie d z ia ł i co w ie d z ie ć m ógł o R o s ji p rz e ­ c ię tn y F ra n c u z w p o ło w ie u b ieg łeg o s tu le c ia ? S k ą d czerp ał sw e in fo rm a c je , k to m u ic h d o sta rc z a ł i w ja k ie j fo rm ie ? W ja k ie j m ie rz e o d z w ie rc ie d la ły one is to tn e a s p e ­ k t y m ik o ł a jo w s k ie j rz e c z y w is to ś c i, s y tu a c ję sp o łecz n o -p o litycz n ą c e s a rs tw a r o s y j­ sk ieg o , ó w czesn y s ta n d u c h a sp o łecz eń stw a, je g o ró żn ych k la s i w a r s t w , a w ja k ie j s ta n o w iły one je d y n ie o d b icie c h w ilo w y c h so ju sz ó w lu b k o n flik tó w , c z y też b y ły w y n ik ie m n a c is k u w ie lo s tro n n e j p ro p a g a n d y ?

U s iłu ją c o g a rn ą ć m y ś lą to, co w ie d z ie li i m y ś le li F ra n c u z i o R o s ji w p ołow ie * Tamże, s. 94—98.