Głosik, Jerzy
Zarys młodszej epoki kamienia w
Polsce północno-wschodniej
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 11-24
ZARYS MŁODSZEJ EPOKI KAMIENIA W POLSCE PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ
i
Zgodnie z podziałem strefo w y m , dokonanym dla naszego k ra ju pod w zględem geom orfologicznym i krajo b razo w y m , ziem ie P olski północno- -w schodniej, ro zp rzestrzen iające się na w schód od dolnej i częściowo środkow ej W isły oraz północny w schód od dolnego B ugu, z n a jd u ją się w zasięgu stre fy geograficznej E u ro p y W schodniej. O bszary te położone na N iżu Ś ro dkow oeuropejskim w y k azu ją znaczne zróżnicow ania. W y m ienić tu n ależy zarów no piaszczyste te re n y północnego M azow sza i Pod lasia, in ten sy w n ie zalesione i bogate w z b io rn ik i w odne obszary P o jezie rza M azurskiego, ja k też n ad b rzeżn e p a rtie B ałty k u . P ozostałe n ato m iast te re n y k ra ju o b ejm u je d ru g a s tre fa geograficzna E u ro p y zachodniej *. Pow yższy podział, ja k też specyficzny c h a ra k te r środow iska „geogra- ficzno-przyrodniczego” ziem P o lsk i północno-w schodniej, dość w y raźn ie odbiły się na ogólnej sy tu a c ji k u ltu ro w e j, zw łaszcza w m łodszej epoce k am ien n ej, zw anej neolitem . Na ty m zróżnicow anym te ry to riu m , obok plem ion rolniczo-hodow lanych ż y ły g ru p y p lem ien n e m y śliw sk o -ry b ac- kie. Te o statn ie b y ły n eo lity czn y m i jed y n ie w sensie chronologicznym , a n ie rozw ojow ym . W ty m w y p ad k u zak resy obu pojęć nie p o k ry w ają się w całości.
P oczątek tego o kresu w y zn aczają pierw si ro ln icy i hodow cy zw ierząt udom ow ionych. P oniew aż w iadom o rów nież, że n a js ta rs z a ceram ika, w o k reślonych regionach tego te ry to riu m , w y raźn ie w y p rzed zała w y m ie nione zdobycze gospodarcze n eolitu, m ożna w ięc tu m ów ić o pew nym trw a n iu „m ezolitu ceram icznego” 2.
G en eralizu jąc pow yższe zagadnienie, n ależ y stw ierdzić, że południow e i częściowo zachodnie reg io n y Polski, o glebach ciężkich, zw iązane by ły głów nie ze sta ły m osadnictw em n eolitycznym o p rzew adze elem entów
1 J. K o n d r a c k i , Geografia fizyc zn a P olski, W arszaw a 1965, ss. 28—32. 2 J. K o w a l c z y k , P oczątki n eo litu na ziem iach P olski, W iadom ości A rcheolo giczne, t. 34, z. 1, 1969, s. 14. D obrym p rzykładem w spółżycia plem ion znajdujących się n a różnym stopniu rozw oju gospodarczego może być znane cm entarzysko w O storf na Pojezierzu M eklem burskim , gdzie chow ano m yśliw ych i rybaków , którzy nab y w ali ceram ik ę i siekiery gładzone od ludności k u ltu ry pucharów lejk o w atych, zachow ując sw oje cechy m ezolityczne; por. E. S с h u 1 d t, Abschliessende
A usgrabungen au f dem ju n g stein zeillich en Flachgräberfeld vo n Ostorf, Ja h rb u c h für
rolniczo-hodow lanych w gospodarce. O bszary te zn ajd o w ały się w orbicie w pływ ów k u ltu ro w y ch z południa, idących poprzez B ałk an y z n a j starszy ch ośrodków cyw ilizacji ludzkiej na B liskim W schodzie i in n y ch krajó w w schodniej części basenu M orza Śródziem nego.
T e ry to riu m P olski północno-w schodniej, o przew adze gleb piaszczy stych i bardziej urozm aiconej szacie roślinnej, odznaczało się w ty m czasie znacznie zw iększoną ruchliw ością zaludnienia. P rzo d u jącą rolę w gospodarce ludności neolitycznej, zam ieszkującej te regiony k ra ju , w dalszym ciągu spełniało łow iectw o i rybołów stw o, p rz y zachow aniu tra d y c y jn e j roli zbieractw a. W ty m w ypadku, w pływ y k u ltu ro w e z E u ro p y północnej i w schodniej, czyli k u ltu r stre fy leśnej, o d g ry w a ły p o d sta w ow ą rolę w k ształto w an iu się osadnictw a neolitycznego.
W św ietle ty ch sform ułow ań pew nych m o d y fik acji w ym aga chrono logia w zględna neolitu polskiego. P ew ne d an e p rz e m a w ia ją za tym , że pierw szy okres neolitu na ziem iach P olski P ołudniow ej i c e n tra ln e j w przybliżeniu odpow iadał „m ezolitow i ceram iczn em u ” na in te re su ją c y m nas te ry to riu m północno-w schodnim . N astępnie, p ierw szy o kres tej epo ki na ty ch obszarach, m niej w ięcej był w spółczesny z d ru g im okresem neolitu, w edług obow iązującego podziału chronologicznego Jó zefa K o- strzew skiego.
W ten sposób k o n ty n u u jąc pow yższe przesu n ięcia o jed en o kres w górę tab eli chronologicznej, dochodzim y do schyłku n eo litu i początków epoki brązu. W yróżnienie te j o statn iej epoki stanow i dość skom pliko w any problem . W yroby z brązu p o jaw iają się n a w iększą sk alę w zasa dzie dopiero w trzecim okresie epoki brązu. P oniew aż w pierw szych jej okresach ludność zam ieszkująca te obszary używ ała głów nie k rzem ien ia do w yrobu podstaw ow ych narzędzi i broni, w spom niany odcinek p r a dziejów m ożna nazw ać zgodnie z ostatn im i propozycjam i „późną fazą neolitu” 3.
II
S tan badań nad neolitem P olski północno-w schodniej nie przedstaw ia się jednolicie. W yraźne różnice w postępie b adań zachodzą n a poszcze gólnych obszarach. Z naczny w pływ o degrały tu w a ru n k i historyczne. W h isto rii badań nad neolitem tego rozległego te ry to riu m m ożna w y różnić trz y podstaw ow e etapy. P ierw szy — p rz y p ad ający na okres zaboru rosyjskiego, zwłaszcza d ru g ą połow ę X IX w ieku i początek X X w ieku, w k tó ry m form ułow ały się podstaw y archeologii jako n au k i — c h a ra k te ryzow ał się głów nie kolekcjonerstw em u p raw ian y m przez zam ożne zie- m iaństw o. Po upadku pow stania styczniow ego, w la ta c h sześćdziesiątych ubiegłego w ieku, w praw dzie p rzerw an a została ożyw iona działalność K om isji A rcheologicznej w W ilnie, w k tó rej głów ną rolę odgryw ali K on s ta n ty i E ustachy T y s z k i e w i c z o w i e oraz A dam H onory К i r - k o r 4, to jednak tra d y c je archeologiczne p rz e trw a ły d alej w ty m reg io nie. Znaczne zainteresow anie w zbudziły osady w ydm ow e, najczęściej
3 J. D ą b r o w s к i, Z a b y tk i m etalow e epoki brązu m ię d zy dolną W isłą a N ie m
nem , W rocław —W arszaw a—K raków , 1968, s. 136.
4 A. H. K i r к o r , W ycieczki archeologiczne po gubernii w ile ń sk ie j, B iblioteka W arszaw ska 1855, t. 2, ss. 433—452, t. 3, ss. 20—46, t. 4, s. 237.
neolityczne. D uże zasługi n a ty m polu położył Z y g m u n t G l o g e r 5. P óźniej k o n ty n u o w ał je W andalin S z u k i e w i c z , o d k ry w ca blisko 400 stanow isk neolitycznych, głów nie tzw . stacji k rzem ien n y ch w dorzeczu środkow ego N iem na 6. Podobnie w B iałostockiem , w p raw d zie nie posiada jący m w iększego ośrodka naukow ego, n otow ano w te j dziedzinie pew ne osiągnięcia. W ym ienić choćby n ależy o d k ry cie grobów skrzy n k o w y ch kam ien n y ch w okolicach Łom ży, a m ianow icie w 1862 r. w P ią tn ic y przez A lfonsa B u d z i ń s k i e g o 7 i w 1908 r. w D rozdow ie przez M a ria n a W a w r z e n i e c k i e g o 8. W pew nych regionach Suw alszczyzny n a przełom ie ubiegłego i bieżącego stu lecia p e n e tro w a ł W acław S i e r o s z e w s k i 9. P odobne poszukiw ania n eo lity czn e p rzep ro w ad ził Józef J o d ł o w s k i w okolicach G rodna 10.
D ru g i etap p rzy p ad ał na dw udziestolecie m iędzyw ojenne. W ty m okresie b ad an ia nad neolitem , jak k o lw iek w sk ro m n y m zakresie, p rz y b ra ły c h a ra k te r p rac planow ych. P odstaw ow y udział w ty c h b adaniach m iało P ań stw o w e M uzeum A rcheologiczne. O kolice S iem iatycz i D ro h i czyna, po północnej stro n ie B ugu, b y ły te re n e m in te n sy w n e j działalności Z yg m u n ta S z m i t a , badacza szeregu stanow isk neo lity czn y ch w ydm o w ych. Szczególnie in te re su ją c e m a te ria ły ceram iczne z cyklu sznurow ych pochodzą ze stanow iska „C zerw ony B o rek ” n . B adaczow i tem u zaw d zię czam y rów nież odk ry cie w okolicy W ołkow yska n a d Rosią ko p aln i i p ra cow ni krzem ien ia tzw. północno-w schodniego. N a M azowszu północnym d ziałał S te fa n R o e 1 1!, k tó ry dzięki sw ym żm udnym i drobiazgow ym poszukiw aniom zdołał zgrom adzić bogate m a te ria ły , głów nie z cyklu grzebykow o-dołkow ego, sznurow ego i późniejszej k u ltu r y trzcin ieck iej, z piaszczystych w ydm podw arszaw skich. W ty m okresie n a P ojezierzu M azurskim , n a obszarze daw nych P ru s W schodnich, p o d jęte zo stały przez archeologów niem ieckich i p rzed staw io n e jako „kom pleksow e” badania osad torfo w y ch n eo lity czn y ch na te re n ie b agna Z edm ar, w rejo n ie O stro- w iszek, na pograniczu polsko-radzieckim 13. Pow yższe stanow iska, p rz y padkow o o d k ry te w ok resie p ierw szej w o jn y św iato w ej i poddane póź niejszym badaniom sp ecjalisty czn y m przez paleogeologa H ugona G r o s - s a, p red y sty n o w a ły w ocenie w iększości b adaczy do rzęd u obiektów k lu czow ych pod w zględem chronologicznym dla tego regionu.
5 2. G l o g e r , O sady nad N iem n em i na Podlasiu z czasów u ż y tk u k rze m ie n ia , W iadomości Archeologiczne, t. 1, 1873, ss. 97— 124; tenże, D olinam i rzek, W arszaw a 1903.
6 W. S z u k i e w i c z , P oszukiw ania archeologiczne w pow iatach lid zk im i troc
kim , Ś w iatow it, t. 3, 1901, ss. 3—29; tenże. N arzędzia k rzem ien n e gładzone w po w iatach lid zk im i tro c kim (gub. w ileńska), Św iatow it, t. 5, 1904, ss. 50—58.
7 A. B u d z i ń s k i , P oszukiw ania archeologiczne w b. gubernii augustow skie). Biblioteka W arszaw ska, 1871, t. 1, ss. 236—340.
8 L. K o z ł o w s k i , Groby m eg a lityczn e na wschód od O dry, P ra c e i M ateriały Antropologiczno-A rcheologiczne i Etnograficzne, t. 2, cz. I—II, K raków 1921, s. 59.
9 W. S i e r o s z e w s k i , K urh a n y, stare śm ie tn isk a oraz cm entarze w w idłach
Niem na i H ańczy, Ś w iatow it, t. 3, 1901, ss. 163—164.
10 J. J o d k o w s к i, Okolice Grodna pod w zg lęd em archeologicznym (N o ta tki
z w y cieczek o d b ytych w latach 1904— 1910), Św iatow it, t. 10, 1912, ss. 80—88.
11 Z. S z m i t , B adania osadnictw a epoki ka m ie n n e j na Podlasiu, W iadomości Archeologiczne, t. 10, 1929, ss. 36—109.
12 A. G a r d a w s к i, Zagadnienie k u ltu ry „ ceram iki g rze b y k o w e j” w Polsce, W iadomości Archeologiczne, t. 25, z. 4, 1958, s. 289, przypis 9.
Szczególnie in te re su ją c y c h a ra k te r m ają u stalen ia stra ty g ra fic z n e , p o p a rte w ynikam i analizy pyłkow ej, w edług k tó ry ch n a js ta rs z a ceram ika ostro d en n a ty p u Z edm ar w jistąpić m iała bezpośrednio n ad typow o m ezo- litycznym i m a te ria ła m i k u ltu ry k u n d ajsk iej i m a być starsza zarów no od typologicznie b ardziej rozw iniętej ceram iki g rzebykow ej, ja k też od k u ltu ry p ucharów lejkow atych. W naw iązaniu do podziału klim atycznego Firbaza, pojaw ienie się n a jsta rsz e j ceram iki na P o jezierzu M azurskim nastąpić m iało na przełom ie VI i VII okresu klim atycznego, czyli w po łow ie czw artego tysiąclecia przed naszą erą I4. N iem al całkow ite zag in ię cie m ateriałów źródłow ych z Z edm aru w dużym sto p n iu um niejszyło zna czenie ty ch w yników i w rzeczyw istości pozbaw iło ich c h a ra k te ru ,,kom pleksow ych” badań, skoro potw ierdzenie ich z pozycji archeologii stało się niem ożliw e.
W trzecim etapie, p rzypadającym na dw udziestopięciolecie pow ojenne, odnotow ać m ożna w iele in teresu jący ch o dkryć neolitycznych, k tó re w niosły now e elem enty do poznania tego o kresu na obszarze P olski pół nocno-w schodniej. Między innym i zw rócić n ależ y uw agę n a przypadkow o o d k ry te nad jeziorem K isajno koło G iżycka dw a zespoły grobow e ze szkieletam i barw ionym i ochrą i w yposażone w zęby zw ierzęce — łosia, tu ra i jelenia. U stalono, że szkielet H om o sapiens z grobu 1 pochodzi z okresu pooptym alnego ciepłej fazy a tla n ty c k ie j, w p rzy b liżen iu (5700 B.P.) sprzed 3730 la t przed naszą erą 15.
W pobliżu Sośni, pod G rajew em , n a w yd m ach piaszczystych w śród okolicznych łąk podm okłych, na te re n ie d aw nych poszukiw ań Z y g m u n ta G logera, w dolinie rzeki B iebrzy, o d k ry to w 1966 r. pozostałości o sad n ictw a neolitycznego, k u ltu ry ceram iki grzebykow o-dołkow ej, sznurow ej i nieco późniejszej k u ltu ry trzcinieckiej. B adania p row adziły H anna W i ę c k o w s k a i M aria M a r c z a k z Z ak ład u P a le o litu In s ty tu tu H i sto rii K u ltu ry M aterialnej P olskiej A kadem ii N a u k 16. W m a te ria ła c h ceram icznych z Sośni p rzejaw iają się w p ły w y k u ltu ro w e z północy i p o łudnia. S y tu acja ta w ynika z położenia geograficznego tego stanow iska. Podobnie cennego m a te ria łu z epoki k am ien n ej, głów nie znalezisk k rz e m iennych, dostarczyły poszukiw ania S ylw ii W i e r z b i c k i e j , p rz e p ro w adzone nad rzekam i R ozpudą i C zarną H ańczą na S uw alszczyźnie 17.
Ili
S y tu acja k u ltu ro w a w m łodszej epoce k am ien n ej n a obszarze P olski północno-wschodniej p rzedstaw ia dość skom plikow aną m ozaikę. N a ty m zróżnicow anym pod w zględem geograficznym te ry to riu m w y stę p u ją
14 H. G r o s s , Ergebnisse der moorgeologischen U ntersuchungen der vorge
schichtlichen Dörfer im Zedm ar-B ruch, N a c h ric h te n -B la tt fü r D eutsche Vorzeit,
Bd. 14, 1938, ss. 130—131.
15 J. G ł o s i k , Wieřc grobów szkieleto w y ch barw ionych ochrą nad jeziorem
K isajno kolo Giżycka, K om unikaty M azursko-W arm ińskie n r 2 (10), 1969, ss. 285—290.
16 H. W i ę c k o w s k a , E. K e m p i s t y , Spraw ozdanie z badań archeologicznych
przeprow adzonych w Sośni, pow. grajew ski. W iadom ości Archeologiczne, t. 25,
z. 2 (1970), [w druku],
17 S. W i e r z b i c k a , Spraw ozdanie z badań pow ierzchniow ych sta n o w isk
k u ltu ry neolityczne, c h a ra k te ry sty c z n e dla tego regionu i s tre fy E uropy w schodniej, ja k też zespoły osadnicze w łaściw e stre fie E u ro p y zachodniej, w ty m pozostałych obszarów Polski.
P ierw sze stanow ią zjaw isko d o m in u jące i rep re z e n to w a n e są przede w szy stk im przez k u ltu rę , a ściślej cykl k u ltu ro w y zw iązany z ceram ik ą grzebykow o-dołkow ą. S tan o w isk a te j k u ltu r y przew ażnie w ydm ow e roz rzucone są po całym ty m te ry to riu m . P ro b le m a ty k a badaw cza tego cyklu k u ltu ro w eg o nie w yszła do te j p o ry poza ra m y d y sk u sji i hipotez robo czych, chociaż od pierw szego ujęcia te j k u ltu r y w lite r a tu rz e arch eo lo gicznej przez badacza fińskiego I. A i 1 i o m inęło rów no sześćdziesiąt l a t ls. K u ltu ra ceram ik i grzebykow o-dołkow ej w rzeczyw istości nie zo sta ła w p ełn i zdefiniow ana, n ie m ów iąc już o je j pochodzeniu, podziale te ry to ria ln y m i chronologicznym , k w estii rozw oju historycznego, a n a w e t sam ej nazw ie 19. D aw ne poglądy u jm u ją c e k u ltu rę grzebykow o-dołkow ą jako jed n ą całość kom pleksu k u ltu ro w eg o , rozciągającego się po znacz n y ch obszarach N iżu E uro p ejsk ieg o i południow ej S k an d y n aw ii, zw łasz cza F in lan d ii, w zasadzie stra c iły już n a aktualności. P ow szechnie w ia domo, że k u ltu ra ta dzieli się n a szereg g ru p i faz chronologicznych. N a j now sze badania w sk azu ją zdecydow anie na odrębność polskiej g ru p y c e ram ik i grzebykow o-dołkow ej.
W sto su n k u do ziem P olski północno-w schodniej p rzytoczyć m ożna dw a sk ra jn e ujęcia te j k u ltu ry . P ierw sze zap rezen to w an e p rzed blisko p ię tn a stu la ty przez T adeusza S u l i m i r s k i e g o 20 p rz y jm u je , że za chodni odłam te j k u ltu ry , o b e jm u ją c y obszar M azowsza, P odlasia i P o jezierza M azurskiego, jak o tzw . k u ltu ra m azow iecka, d ato w an a n a po czątek neo litu , b y ła w spółczesna z k u ltu rą ceram ik i w stęgow ej ry te j. W edług innego badacza tego pro b lem u , a m ianow icie A lek san d ra G a r d a w s k i e g o !1, w ydm ow e stan o w isk a te j k u ltu r y tw o rz y ły o d ręb n ą k u ltu rę nad n iep rzań sk o -łab iań sk ą, k tó re j rozw ój w dw óch fazach m iał przy p ad ać na d ru g ą połow ę n eo litu polskiego do początków drifgiego okresu epoki brązu. T ak w ięc różnice w ty m d ato w an iu są dość znaczne, w ynoszą ponad 2000 lat. W dużym sto p n iu w y n ik a ją one z różnego in te r p reto w an ia sy tu a c ji stw ierd zo n ej n a stanow isku to rfo w y m Z ed m ar- -O strow iszki.
Podsum ow ując dotychczasow e ujęcia, ja k też m ając na w zględzie do stęp n e źródła, m ożna p rzytoczyć w stęp n ą c h a ra k te ry sty k ę tego cyklu k u ltu ro w e g o 22. M ateria ły źródłow e z c y k lu grzebykow o-dołkow ego na obszarze P olski północno-w schodniej dadzą się podzielić na trz y p o d sta
w ow e g ru p y k u ltu ro w e.
18 I. A i i i o, Die ste in zeitlich en W o h lp la tzfu n d e in F innland, H elsinki 1909. W polskiej lite ra tu rz e archeologicznej L. K o z ł o w s k i w 1923 r. w yróżnił po raz pierw szy tzw. „ceram ikę b a łty c k ą ” w p ra c y pt. Epoka k a m ien n a na w yd m a ch
w schodniej części W y ży n y M ałopolskiej, Lw ów 1923, ss. 128—129.
18 W lite ra tu rz e archeologicznej znanych je s t 17 nazw stosow anych d la o k re ś lenia tego cyklu kulturow ego; por. też. E. K e m p i s t y , K u ltu ra o p iętn a stu na
zwach. Z O tchłani W ieków, R. 35, 1969, z. 2, ss. 102— 106.
28 T. S u l i m i r s к i, P olska przedhistoryczna, cz. 1, L ondyn 1955, ss. 128—129. 21 A. G a r d a w s к i, Zagadnienie k u ltu r y „ ceram iki g rze b y k o w e j” w Polsce, W iadomości A rcheologiczne, t. 25, 1958, s. 310.
22 Powyższe zagadnienie stanow i te m a t p racy doktorskiej m gr E lżbiety K e m - p i s t y z Państw ow ego Muzeum Archeologicznego w W arszaw ie.
P ierw szą, n ajstarszą i n ajb ard ziej się w y o d ręb n iającą g ru p ą k u ltu ro wą, tw orzą znaleziska ty p u Z edm ar, rep rezen to w an e głów nie przez c e ra m ikę ostrodenną. O bszar jej w ystępow ania ogranicza się n iem al w y łą c z nie do c e n traln y ch obszarów K ra in y W ielkich Je z io r M azurskich, zw ła szcza p a rtii nadm orskich. W ał m oreny b ałtyckiej, jak o n a tu r a ln a p rze szkoda terenow a, oddziela ją od pozostałych obszarów P o jezierza M azu r skiego. Do tej p o ry znam y kilka stanow isk tego ty p u . w sam ym Zedm a- rze i sąsiednich, np. M azuchówce i Moczyskach, pow. giżycki 22. Być może późniejsze zatopienie obszarów nadbrzeżnych uniem ożliw ia ich odszuka nie. G rupa Z edm ar była stosunkow o k ró tk o trw a ły m zjaw iskiem , zalicza jącym się do „m ezolitu ceram icznego” . W yraźna w spółzależność ch ro n o logiczna zachodzi pom iędzy znaleziskam i ty p u Z ed m ar a grobam i szkie letow ym i znad jeziora K isajno. W skazać m ożna na jej pow iązania z k rę giem k u ltu ry E rteb lle z terenów Ju tla n d ii i północnych N ie m ie c 21. jek też w innym aspekcie wiązać z m a te ria ła m i północnobałtyckim i, zwłaszcza z g ru p ą N arw a w E s to n ii25. O dnośnie do pochodzenia g ru p y Z ed m ar w arto zwrócić uw agę za D. J. T e 1 e g i n e m 26 na podobieństw o tej ceram iki z różnorodnym i m ateriałam i k u ltu r y dnieprodonieckiej, k tó rą odnieść m ożna do V tysiąclecia przed naszą erą, a ro zp rzestrzen ien ie je j ku północy dochodzić miało do w yb rzeży m orza B ałtyckiego.
D ruga grupa w łaściw ej ceram iki grzebykow ej odpow iada stylow i II w edług u staleń badaczy fiń s k ic h 27, zw ana je s t „w sch o d n io b ałty ck ą” , stanow i polski odłam tego rozległego cyklu kultu ro w eg o , ro zp rzestrzen i ła się w drugim okresie neolitu polskiego n a obszarze P o lsk i północno- -w schodniej, na północ od górnej N arw i, poprzez P asłęk ę do dolnej W isły. C eram ika tej g ru p y w ykazuje ch a ra k te ry sty c z n e zdobienie pow ierzchni z przew agą o rn am en tu ściegu bruzdow ego w ykonanego stem pelkiem o za kończeniu najczęściej pro sto k ątn y m bądź tró jk ą tn y m . K raw ędzie naczyń często „karbow ane” poprzecznie lu b ukośnie, a n a brzegach w ylew ów w i doczne są odciski sznura obw ijanego. T ypow y je st rów nież o rn a m e n t dołków w ygniatanych od w ew nątrz. P ow ierzchnie naczyń m ocno p rzecie ran e w iechciem traw .
G rupa trzecia, schyłkow oneolityczna i w czesnobrązow a, tzw . zdege- nerow anej ceram iki grzebykow ej, zw ana je s t też p o lsk o -u k raiń sk ą, w y tw orzyła się na obszarach położonych pom iędzy środkow ym D nieprem i dorzeczem środkow ej Wisły. R e p re z e n tu ją ją na te ry to riu m P olski p ó ł nocno-w schodniej głów nie m a te ria ły ze stanow iska „M ichałów ” w Soś
23 F. F i r b a s, S p ä t- und nacheiszeitlichc W aldgeschichte M itteleuropas nördlich
der Alpen, Bd. 1, Je n a 1949, s. 98.
2i A. G a r d a w s к i w recenzji p racy H. M o r r a pt. Z ur ethnischen Geschichte
der O stseefinnischen Stäm m e, Suomen M uinaism uistoholistyksen A ik ak an sk irja,
t. 59, z. 3, 1958, ss. 3—39, zamieszczonej w „Roczniku O lsztyńskim ”, t. 5, 1961, s. 270.
® Trzy daty С,4 w yznaczają w iek n ajsta rszej ceram iki tej grupy, w m iejsco
wości K aapa, w granicach lat 2905—2390 przed n.e.; por. A .A . L i j w a, E. O. 1 1 w i e s, L. J. J a n i t s, Radiouglerodnoje datirow anife n ieko to rych archeologiczes-
kich pam jatnikow Pribałtiki, A rcheologija i jestiestw ien n y je nauki, M oskw a 1965,
ss. 47 i dalsze.
25 D. J. T e 1 e g i n, O ku ltu rze istoriczeskom m iestie n iekropolej
dniepro-do-nieckogo typa, VII M ieżdunarodnyj Kongres A ntropołogiczeskich i E tnografiezeskieh
N auk, Moskwa 1964, s. 2.
27 A. E u r o p e u s - Ä y r ä p ä ä , Die relative Chronologie der stein zeitlich en
n i 28. C eram ik a ta, w śród k tó re j b ra k je s t m ateriałó w odpow iadających ty p o w ej i w czesnej ceram ice g rzebykow ej, w y k a z u je bliskie analogie w m a te ria ła c h białoruskich, p u b lik o w an y ch jprzez N inę N. G u r i n ę , na stanow iskach B or i N iem en 1 29. F ra g m e n ty naczyń te j g ru p y c h a ra k te ry zu ją się brak iem odcisków stem p la grzebykow ego, przew ag ą o rn a m e n ty k i dołkow ej, rozrzuconej po całej pow ierzchni, ja k te ż sta ra n n y m w y g ła dzeniem p u sty ch m iejsc. B liskie p o k rew ień stw a, zw łaszcza pod w zględem technologicznym , w y k a z u ją z ceram ik ą g ru p y podlaskiej k u ltu ry trzci- nieckiej, co p rzem aw ia za je j m łodszym datow aniem .
O sobne m iejsce w śród k u ltu r n eo lity czn y ch na obszarze P o lsk i pół nocno-w schodniej z a jm u je k u ltu ra ceram ik i szn u ro w ej. M a te ria ły ź ró d łow e te j k u ltu ry w y stę p u ją najczęściej p rzem ieszane z ceram ik ą grzeby- kow o-dołkow ą na stanow iskach w ydm ow ych. P ro b le m a ty k a badaw cza te j k u ltu ry nie w yszła jeszcze poza ra m y o ceny w stęp n ej. N iew ątp liw ie d aw ne. p u b lik acje niem ieckie m a te ria łó w sznurow ych w y m ag ają pew nego p rzepracow ania. W szelkie „m o n o lity czn e” ujęcia ceram iki sznurow ej w y d ają się nie znajdow ać p o tw ierd zen ia w zn an y m m a te ria le zabytkow ym . K u ltu ra ceram iki szn u ro w ej na ty m obszarze dzieli się, podobnie zresztą ja k w spom niany cykl k u ltu ro w y grzebykow o-dołkow y, na szereg g ru p i faz chronologicznych.
N a szczególną uw agę zasłu g u je tzw . g ru p a p o dlaska k u ltu r y ceram ik i sznurow ej, położona w dorzeczu dolnego B ugu i N arw i, na pograniczu w pływ ów strefo w y ch z północy i południa. P o d lask a ceram ik a sznurow a w y k azu je w iele cech sp o ty k an y ch w in n y ch k u ltu ra c h n eo lity czn y ch lub w czesnobrązow ych. Tak na p rzy k ład , in ten sy w n e p rzecieran ie p ow ierzch ni n aczyń i c h a ra k te ry sty c z n e p o grubienie kraw ędzi brzegów , sp o ty k an e w ceram ice podlaskiej, m iędzy in n y m i w Słochach A nnopolskich koło S iem iatycz, zalicza się do ty p o w y ch zjaw isk k u ltu r y strzyżow skiej, roz p rzestrzen iającej się na' przełom ie n eo litu i epoki brązu, w zdłuż lessów lu b elsko-w ołyńskich 30. Do zjaw isk o szerszym zasięgu zaliczają się k u b k i u ch ate ty p u C hlopice-V esely, k tó re stanow ią chronologiczny h o ry zo n t środkow oeuropejski dla w czesnej epoki b rązu 31, Za ty m d ato w an iem te j ceram ik i p rzem aw iają rów nież esow ate fo rm y naczyń, n a p rzy k ład z H ry niew icz W ielkich, pow. siem iatycki, n aw iązu jące do ceram ik i k u ltu ry trzcin ieck iej 32. Z d ru g iej stro n y w ceram ice te j w y stę p u ją c h a ra k te ry styczne odm iany p ucharów , k tó re pod w zględem u k ształto w an ia szyjki, ja k i sposobu o rn am en to w an ia z n a jd u ją najbliższe analogie w ceram ice k u ltu ry rzucew skiej.
Do n ow ych aspektów p ro b le m a ty k i badaw czej te j k u ltu r y zalicza się
28 E. K e m p i s t y , K u ltu ra o p iętn a stu n a zw ach, Z O tchłani W ieków, R. 35, z. 2, 1969, s. 105.
23 N. N. G u r i n a, N ow y je d a n n yje o k a m ien n o m w ie k ie siew icro-zapadnoj
Bielorusi. P aleolit i N eolit S S S R , M a teriały i Isled o w an n ja po A rcheologii SSSR,
V, M oskw a—L eningrad 1965, ss. 141—203; por. też recen zja au to ra niniejszego o p ra cow ania zam ieszczona w „Roczniku B iałostockim ”, t. 8, ss. 475— 477.
30 J. G ł o s i k , K ultu ra strzyżo w ska , M ateriały starożytne, t. 11, 1968, s. 49.
31 J. M a c h n i k , S to su n k i ku ltu ro w e na przełom ie neolitu i epoki brązu
w M alopolsce (na tle przem ian w Europie środkow ej), M ateriały do prehistorii ziem polskich pod re d a k c ją W itolda H e n s l a , cz. 3, z. 1, s. 112, tabl. X X III-B , 1—4.
32 A. G a r d a w s к i, Plem iona k u ltu ry trzcin ieckiej w Polsce, M ateriały S ta ro
żytne, t. 5, 1959, ss. 7 i n. oraz tablice.
R ye. 1. M ap a sta n o w is k k u lt u ry amfo r k u li st y c h , w y k o n a n a p rz ez auto ra na p o d st a w ie da n y ch z li te ra tu ry i w ła s n y c u z u p e łn ie ń . Sk ala 1: 75 0 00 0. ▲ — g ro b y sk rz y n k o w e ; · — o sa d y ; · — śl ad y o sa d n ic tw a ; 4 -— si e k ie rk i „ p a s ia s te ” — lu ź n — zn a le z is k a b a g ie n n e ; „ A ” — gru p a m a z o w ie c k a ; „ B ” — gru p a m a z u r s k a ; mo rena d enna „ b a łt y c k
w y su n ięta ostatnio koncepcja um iejscaw iająca kolebkę cyklu k u ltu r o w ego środkow oeuropejskiego z ceram ik ą sznurow ą, w stre fie leśn ej m i ę dzy W a rtą i D nieprem , a ściślej w pasie leśn y m na w schód od W isły na B iałorusi i W ołyniu 33, o b ejm u jący m rów nież te ry to riu m P olski północ no-w schodniej. Tego ro d zaju pogląd nie pozbaw iony je s t d o d atn ich mo tyw ów , albow iem n a ty ch obszarach k u ltu ra ceram iki szn u ro w ej zalicza się do zjaw isk dom inujących, ja k też te ry to riu m pow yższe z n a jd u je się poza zasięgiem zw arteg o osadnictw a stałego jak iejk o lw iek k u ltu r y neoli tycznej w y stę p u ją c e j na ziem iach Polski.
Ryc. 2. K u ltu ra am for kulistych. P lan grobu kam iennego skrzynkow ego w m iejscow ości N aprom , pow. ostródzki. W edług W. La B aum a (1943).
Z pozostałych k u ltu r neo lity czn y ch na obszarze północno-w schodnim k ra ju szczególną rolę gospodarczą p rzy p isu je się k u ltu rz e p ucharów le j kow atych. P lem iona te j k u ltu ry , położone zdala od tr a d y c y jn y c h c en tró w rolniczo-hodow lanych, w y tw a rz a ły tu lokalne fo rm y gospodarki ro ln ej i chow u zw ierząt. W yróżnić m ożna dw a podstaw ow e ty p y osad k u ltu ry pucharów lejk o w aty ch . P ierw szą stanowią" n iew ielk ie obozow iska, zakłada ne najczęściej w śród podm okłych łą k to rfia s ty c h lu b w p ro st na bagnach, a więc w m iejscach sezonow o zalew anych. D ru g i ty p re p re z e n tu ją osady trw ałe, k tó re zakładane na suchym podłożu, o dbiegają jed n a k zdecydo w anie od dużych osad ty p u G ródek N adbużny lu b Ćm ielów . J a k w y k a zują m a te ria ły źródłow e z ty c h stanow isk, oba ty p y osad w y stę p u ją m niej w ięcej w spółcześnie. P ozw ala to przypuszczać, że w śród plem ion te j k u ltu ry m iała m iejsce w y raźn a specjalizacja zajęć w ram ach szerzej pojętych system ów rolniczych.
P ro b le m a ty k a badaw cza te j k u ltu r y w o statn ich trz y d z ie stu latach , to znaczy od czasu m onograficznego ujęcia k u ltu r y p u ch aró w lejk o w aty ch przez K o n rad a J a ż d ż e w s k i e g o , w podstaw ow ych założeniach nie
33 T. S u l i m i r s k i , Polska przedhistoryczna, cz. 1, 1955, s. 155, cz. 2, .1957— 1959, s. 226.
Ryc. 3. K ultura am for kulistych. C eram ika. 1. P ierkunow o, pow. giżycki, 2. Bałty, pow. nidzicki; 3—4. Frygnow o, pow. ostródzki; 5—6. D ąbrówno, pow. ostródzki; 7. Bałty, pow. nidzicki. W szystko w 1/2 wielkości
natu raln ej. W edług W. L a B aum a.
uległa zm ianie 2Ą. W dw óch etapach n astąp iło ro zp rzestrzen ien ie się k u l tu ry pucharów lejkow atych po ty ch obszarach. N ajw cześniej zaludnione zostały te re n y W arm ii i M azur drogą je d n e j z n ajsta rsz y c h ek sp an sji tej k u ltu ry , posuw ającej się w zdłuż południow ych w yb rzeży B ałty k u . In te resu jące pod tym w zględem znalezisko p rzed staw ia dw ustożkow a flasza
14 K. J a ż d ż e w s k i , K ultu ra pucharów lejko w a tyc h w Polsce zachodniej i środ
Ryc. 4. K u ltu ra am for kulistych. 1—4. W yroby z b u rszty n u ; 5—6. S iek iery kam ienne; 1. Szczepankow o, pow. szczycieński; 2—5. R ańsk, pow. szczycieński; 6. Szczytno.
W szystko w 1/2 w ielkości n a tu ra ln e j. W edług W. L a B aum a (1943).
z kryzą, pochodząca z bagna Z ed m ar w rejo n ie O strow iszek. Je d y n a jak dotąd d a ta u zy sk an a m etodą C u (3650 ± 6 0 p rzed n.e.) dla n a jsta rsz e j fazy te j k u ltu ry , z odległego w p raw d zie S arn o w a koło W łocław ka, daje pew ną sy n ch ro n izację z naszym i m a te r ia ła m i35.
P ołudniow e re jo n y B iałostocczyzny zn ajd o w ały się n ato m iast w zasię gu g ru p y południow ej k u ltu r y p ucharów lejk o w aty ch . Chodzi tu głów nie o m a te ria ły ceram iczne i krzem ienne, re p re z e n tu ją c e obie fazy — s ta r szą i m łodszą te j k u ltu ry , pochodzące ze stanow iska B iała G lina w oko licy W ólki Z am kow ej pod B ielskiem 36. W zak resie ceram iki k u ltu ra ta w y k azu je bliskie p o k rew ień stw o z k u ltu rą a m fo r k u listy ch , jakkolw iek oba zjaw iska nie są w spółczesne. Sw ego czasu w y su w an o pogląd, że obie k u ltu ry tw orzą je d n ą całość, a m a te ria ły pierw szej stanow ić m a ją c e ra m ikę użytkow ą czyli „osadniczą” , d ru g ie j zaś grobow ą.
K u ltu ra a m fo r k u listy c h na obszarze P olski północno-w schodniej g ru p u je się w dw óch zasadniczych skupiskach (por. m apa, ryc. 1). P ierw sze
35 T. W i ś 1 a ń s к i, P o d sta w y gospodarcze plem ion neolitycznych w Polsce
polnocno-zachodniej, W rocław — W arszaw a — K raków 1969, s. 15.
36 Por. recenzję K. J a ż d ż e w s k i e g o p racy C. E n g l a i L a B a u m a , A tlas der ost- und w estp reu ssisch en L andesgeschichte, Th. 1, K önigsberg 1936/37, z a
w yróżnia się na P ojezierzu M azurskim , zw łaszcza w południow ej p a rtii w ojew ództw a olsztyńskiego. Chodzi tu głów nie o p o w ia ty nidzicki, szczy- cieński i ostródżki. G rupę tę m ożna nazw ać m azurską. D rugie skupisko w y stęp u je na pograniczu in teresu jąceg o nas te ry to riu m po p raw ej stro n ie W isły, w rejo n ie Płocka, P łońska i P u łtu sk a , k tó re stanow i tzw . grupę m azow iecką k u ltu ry am for kulistych. W obręb ie te j g ru p y m ożna d o d at kowo w ydzielić dw a m niejsze skupiska, a m ianow icie zachodnie na ob szarze m iędzyrzecza W kry i S k rw y oraz w schodnie w dorzeczu dolnej N arw i i O rzyca.
Pow yższe groby zbudow ano z dużych kam ieni n arzu to w y ch , w fo r m ie sk rzy n i p rzy k ry w an ej płytam i, ja k to w idać na p lan ie obiektu w N aprom ie koło O stródy (Ryc. 2). Pochów ki b y ły szkieletow e, ceram ika mocno zróżnicow ana. F o rm y przew odnie re p re z e n tu ją am fo ry z ja jo w a ty m (Ryc. 3, 1) i k u listy m brzuścem (Ryc. 3, 3) oraz m ały m i uszkam i po bokach, bądź głębokie m isy z „u ch w y tam i” (Ryc. 3, 2), zdobione rylcem , stem pelkiem lub sznurem . Duże naczynia „ le jo w a te ” o nieco cy lin d ry cz nej szyjce z ch arak tery sty czn y m i „sęczkam i" pod brzegiem (Ryc. 3, 4), w yraźnie n aw iązują do poprzedniej k u ltu ry . Podobne cechy p rz e ja w ia ją się w o rnam entyce (Ryc. 3, 5— 7 ).k u ltu ry a m fo r k u listy ch . Szeroko roz pow szechnione by ły tam siekiery z k rzem ien ia pasiastego (Ryc. 4, 5— 6), a różnorodne w yroby z b u rszty n u (Ryc. 4, 1— 4) p rzem aw iają za „m łod szym ” datow aniem te j k u ltu ry 37. A k tu aln ie z tego te ry to riu m w ym ienić można 66'stanow isk k u ltu ry am for k u listy ch , w ty m 61 grobów k a m ie n nych skrzynkow ych.
37 Można przypuszczać, że nasze w yroby bursztynow e tw orzyły pew ien horyzont chronologiczny z tego typu znaleziskam i w k u ltu rz e u n iety ck iej; por. W. S arnow ska, K ultura unietycka w Polsce, t. 1, W arszaw a — W rocław — K rak ó w 1969, ss. 94—96, tab. IV.
AN OUTLINE OF THE EARLY STONE AGE IN N O R TH-EASTERN POLAND
S U M M A R Y
The N o rth -e a ste rn P olith te rrito ry ex ten d in g E ast of th e low er and p a rtia lly m iddle V istula to th e N o rth -e a st of th e low er Bug show s a considerable v a rie ty in resp ec t of both th e geo-m orphological and th e landscape featu re s. We re fe r h ere to th e sandy M asovian and P o d lach ian areas stretch in g along th e C e n tral-E u ro p ean p la in as w ell as to th e w oods and la k e s of th e M a su rian L ake D istrict and fin ally to the v aried p a rts of th e B altic coastline.
A sim ilar d ifferen tiatio n becomes evident w hen one analyzes th e archeological situation, p a rtic u la rly in resp ec t to th e ea rlie r stone age, o th erw ise called th e n eolithic age. A ll over those lands n e x t to som e farm in g and breeding trib e s th ere w ere trib e s living fro m h u nting and fishing w hich continued to keep on th e ir m ezolithic econom ical featu re s. T he la tte r can be re g a rd e d as n eolithic m erely in the chronological sense. On th e o th er hand, th e m ost ancient local ceram ics has m ark ed ly been w ell ahead of th e m ost re le v a n t n eolithic achievem ents, n am ely th e know ledge of farm in g and cattle-b ree d in g . Thus one is inclined to speak about a shortlived ceram ic m ezolith.
As f a r as chronology is concerned th e ceram ic m ezolith is eq u iv alen t to th e firs t neolithic period according to Joseph K o strzew sk i’s schem e v alid for the South and c e n tra l p a rts of th e country. The chronology has been m odified in respect of th e N o rth -e a ste rn lan d s and nam ely by one period up th e chronological tabel. On the o th er hand, th e firs t tw o periods of th e bronze age m ay w ell be called th e la te neolithic phase because of th e use of flin t in m aking sim ple tools and w eapons. As the m ost ch ara c te ristic neolithic civilization for the N o rth -e a ste rn p a rts of P oland m ay be reg ard ed th e civilization cycle connected w ith th e c e ra m ics of the com b-pit type. H ere som e th ree basic groups m ay be discerned.
The firs t group is m ade up by findings of th e Z edm ar type, m ain ly rep re sen ted by ceram ics of the pointed bottom type. T he a re a of its ap p earan ce has been confined to th e coastal p a rts of th e G reat L ak es a re a an d a p a rt of th e M asurian L ak e D istrict w hich is se p ara te d fro m th e rem ain in g d istricts of M asuria by a w all of th e B altic m oraine.
Up to date w e have discovered a few zones of th a t type, viz. in th e Z edm ar m arsh lan d by O strow iszki and in som e n earb y localities, such as M azuchów ka and M oczyska in th e Giżycko district. I t m u st be assum ed th a t none m ore could be found because of the la te r flooding of those coastal p arts.
The Z edm ar group w as only a sh o rt-liv e d phenom enon and has been classified into th e ceram ic m ezolith. Its d efin ite relatio n sh ip to th e E rtebölle civilization of the p en in su la of Ju tla n d and som e N orth G erm an zones m ust be pointed out here though th e a ctu al origin of th e group has not as yet been fu lly explained.
W ithin th e second period of th e Polish neolithic age a second group of th e proper comb ceram ics ap peared N orth of the upper and m iddle N arew across P asłę k a R iver dow n as fa r as th e low er V istula. T h at group corresponds to th e style II and follow ing th e findings of some Finnish resea rch ers has been called E ast- -Baltic.
The th ird group — late-n eo lith ic and early -b ro n ze — has been described as degenerated comb ceram ics or else P o lith -U k rain ian . I t w as found on th e area stretch in g betw een th e m iddle D niepre and th e m iddle reaches of th e V istula. Some la te s t findings of th a t group w e re got a t th e M ichałów zone, as Sośnia by G rajew o. The ceram ics is akin to th a t of the B elorussian province and to th a t of th e N o rth ern U kraine. Its likeness to th e P odlachian group of ceram ics of the Trzciniec civilization would point, how ever, to its younger age.
The corded ceram ics has been found to be closely associated w ith the com b-pit cycle. The ceram ics m a te ria l of both groups have often been found m ixed in coastal dune zones. This cycle is evident in num erous places. The m ost conspicuous of the lot is the so-called P odlachian group to be found a t th e low er reach es of th e Bug and th e N arew riv ers th a t is on the b o rd er zone of th e n o rth e rn and so u th e rn influences. The la tte r group is rep re sen ted by findings from Słochy A nnopolskie in th e v icinity of Siem iatycze.
Q uite a place a p a rt am ong all th e various neolithic groups m u st be accorded to th e funnel b eak er culture. This group has b een ,ac co u n ted fo r th e actu al process
of ren d erin g th e N o rth -ea stern p arts of P oland neolithic. In th a t te rrito ry the funnel beaker culture has brought about some local form s of fa rm in g and c a ttle - -breeding. T here are two distinct types of settlem ents. One is a sm all m arshland cam p w hile th e other is rep re sen ted by som e p erm an en t se ttlem en ts set up in dry localities.
The m ost ancient settlem ents of th a t civilization on W arm ia and in th e M a surian L ake D istrict goes back to the fo rtieth century B.C., th a t is to th e second period of th e Polish neolithic age. A certain degree of sy nchronization m ay be had from th e d ate C14 (3600—150 yearc B.jC.) given to th e ceram ics of th e older phase found at Sarnow o by W łocławek.
The globular am phora culture m ust be m entioned here, too, w ith its stone cist graves, richly fitted out w ith ceram ics m ainly to be found in tw o zones: in th e southern p a rts of the O lsztyn Voivodship (the M asurian v ariety ) and in th e M a- sovian Voivodship, on the rig h t bank of the V istula R iver in th e v icinity of Piock and P ułtusk.
The globular am phora ceram ics has been found to be akin to th e m a te ria l of th e funnel b eak ers though those two phenom ena m ay be considered contem porary only in certain aspects. Some rich am ber objects w ith associations to sim ilar adornm ents of th e U netice civilization can be reg ard ed as pointing to some earlier dating of th e globular am phora culture. Yet its existence w ell into the bronze age. i.e. th e la te neolithic phase in those p a rts m ust h av e been lim ite d to a large extent.
