STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowel tom XII l zeszyt 4
Stanis³aw Zaj¹c*, Waldemar Izdebski**, Dariusz Kusz***
*Pañstwowa Wy¿sza Szko³a Zawodowa w Kronie, **Politechnika Warszawska,
***Politechnika Rzeszowska
PODA¯ I POPYT CI¥GNIKÓW ROLNICZYCH W POLSCE SUPPLY AND DEMAND IN POLAND TRACTORS
S³owa kluczowe: ci¹gnik rolniczy, poda¿, popyt, import, eksport Key words: tractor, supply, demand, imports, exports
Synopsis. Przedstawiono poda¿ i popyt na ci¹gniki rolnicze w Polsce w latach 2001-2008. Zakres badañ obejmuje przedstawienie wielkoci produkcji, importu, eksportu nowych oraz u¿ywanych ci¹gników rolniczych.
Do realizacji celu badawczego wykorzystano krajow¹ i zagraniczn¹ literaturê oraz statystykê masow¹. Badania wykaza³y, ¿e na krajowym rynku ci¹gników rolniczych nastêpuj¹ znaczne wahania odnonie wielkoci produkcji, importu i eksportu, a w konsekwencji ich poda¿y.
Wstêp
Dane G³ównego Urzêdu Statystycznego oraz EUROSTAT wskazuj¹, ¿e na krajowym rynku ci¹gników rolniczych nastêpuj¹ znaczne wahania odnonie wielkoci produkcji, importu i ekspor- tu, a w konsekwencji ich poda¿y, co mo¿na t³umaczyæ wci¹¿ nieustabilizowanym popytem [Wasz- kiewicz, Lipiec 2008].
Ci¹gniki rolnicze s¹ wci¹¿ drogie dla wiêkszoci polskich rolników. Jak pokazuj¹ statystyki, wymieniane s¹ rednio raz na 20 lat [Kruczkowski 2001], ich producenci d¹¿¹ do rozszerzania swojej oferty o coraz to lepsze, komfortowe, wydajniejsze i bardziej unowoczenione modele. Utrzy- muje siê równie¿ wzrostowa tendencja poda¿y ci¹gników przy stosunkowo niewielkiej sile nabyw- czej polskich rolników. Mimo s³aboci ekonomicznej potencjalnych nabywców ci¹gników rolniczych, na polskim rynku regularnie pojawiaj¹ siê nowe modele ci¹gników. Obecnie oferta rynkowa zawiera ponad 370 typów i modeli ci¹gników rolniczych [Katalog maszyn 2008]. Rozpiêtoæ cenowa tych ci¹gników jest du¿a: od 60 tys. z³ za Ursusa 2812 do ponad 470 tys. z³ za CASE Puma 210.
Wysokie ceny sprawiaj¹, ¿e na inwestycje w nowy i nowoczesny sprzêt staæ tylko du¿e, rozwo- jowe i silne ekonomicznie gospodarstwa [Pasyniuk 2005].
Cel i zakres badañ
Celem g³ównym podjêtych badañ jest okrelenie poda¿y i popytu ci¹gników rolniczych w Polsce w latach 2001-2008. Zakres badañ obejmuje przedstawienie wielkoci produkcji, importu, eksportu nowych oraz u¿ywanych ci¹gników rolniczych.
Do realizacji celu badawczego wykorzystano krajow¹ i zagraniczn¹ literaturê oraz dane publiko- wane przez GUS i EUROSTAT.
Wyniki badañ
Na rysunku 1 przedstawiono zmiany, jakie nastêpowa³y w krajowej produkcji ci¹gników rolni- czych w latach 2001-2008 w poszczególnych grupach ich mocy. W analizowanym okresie najwiêcej ci¹gników wyprodukowano w 2004 roku (8510 szt.). Po gwa³townym spadku liczby produkowa- nych ci¹gników w 2005 roku (5957 szt.), w roku 2006 nast¹pi³ wzrost do 6720 szt.. Najwiêkszy wzrost nast¹pi³ w grupie ci¹gników o mocy 59-75 kW: z 490 w 2005 roku do 1110 w 2006 roku.
Mniejszy wzrost produkcji wyst¹pi³ w grupie ci¹gników o mocy 18-37 kW: z 3279 do 3769 szt. w grupie ci¹gników o mocy powy¿ej 90 kW: ze 187 do 195 szt. Wyrany spadek produkcji ci¹gników wyst¹pi³ w dwóch grupach: o mocy 37-59 kW: z 1624 do 1351 szt. i o mocy 75-90 kW: z 377 do 295 szt.
W 2007 roku panowa³a podobna tendencja jak w 2006 roku. W 2008 roku produkcja ci¹gników w Polsce by³a o 12,2% ni¿sza w porównaniu do 2007 roku. O 10,5% ni¿sza by³a produkcja ci¹gników
N: N: N:
N: N: ! N:
V]W
Rysunek 2. Dostawy ci¹gników w Polsce wed³ug mocy silnika
ród³o: Pawlak 2007, Rynek rodków produkcji 2009.
zaliczanych do najliczniejszego przedzia-
³u mocy 18-37 kW. W 2008 roku ci¹gniki z tego przedzia³u mocy stanowi³y 58,5%
ogó³u wyprodukowanych ci¹gników.
Produkcja ci¹gników o mocy 37-59 kW spad³a o 26,8%, ci¹gników o mocy 59- 75 kW o 7,5%, a ci¹gników o mocy 75- 90 kW o 53,6%. Wzros³a natomiast o 39% produkcja ci¹gników o mocy po- nad 90 kW [Rynki rodków 2009].
Zmianom ilociowym dostaw ci¹- gników w Polsce wed³ug mocy silnika towarzyszy³y zmiany jakociowe. W 2000 roku dominowa³y ci¹gniki z silni- kami o mocy 18-37 kW, stanowi¹ce ponad 2/3 dostaw, w 2004 roku ci¹- gniki z silnikami o mocy 37-59 kW, a od 2006 roku dominuj¹ ci¹gniki o mocy 59-75 kW. W latach 2000-2006 o 1/3 zmniejszy³y siê dostawy ci¹gników o mocy do 18 kW, a o po³owê ci¹gników o mocy 18-37 kW. Trzykrotnie wzro- s³y natomiast dostawy ci¹gników o mocy 37-59 kW, blisko szeciokrotnie ci¹gników o mocy 59-75 kW oraz o mo- cy ponad 90 kW i a¿ piêtnastokrotnie
ci¹gników o mocy 75-90 kW (rys. 2).
W efekcie wzros³a rednia moc dostar- czanych ci¹gników [Pawlak 2007].
W 2007 roku nadal zmienia siê struktura dostaw ci¹gników wed³ug mocy ich silnika. W porównaniu do 2006 roku ponad dwukrotnie wzros³y dostawy jednostek o ma³ej mocy (do 18 kW), które jednak stanowi³y w 2007 roku zaledwie 4,2% ogó³u ci¹gników dostarczonych na rynek krajowy. O 55% zwiêkszono dostawy ci¹gników o mocy 59-75 kW, o ponad 39% ci¹gników mieszcz¹cych siê w przedzia³ach 18-37 i ponad 90 kW, a o 11% ci¹gników o mocy 75-90 kW. Natomiast o 48% spad³y dostawy ci¹gni- ków rolniczych o mocy 37-59 kW [Rynki rodków 2008].
W 2008 roku dostawy ci¹gników wed³ug mocy ich silników w stosunku do 2007 roku zmienia³y siê nastêpuj¹co: o 22,9% wzros³y dostawy jednostek o ma³ej mocy (do 18 kW), które jednak stanowi³y w 2008 roku 4,9% ogó³u ci¹gników dostarczonych na rynek krajowy. O 23,3% zwiêkszo- no dostawy ci¹gników o mocy 37-59 kW, o 7,7% ci¹gników o mocy silników mieszcz¹cych siê w przedziale 75-90 kW, a o 29,9% ci¹gników o mocy ponad 90 kW. Poda¿ krajowych ci¹gników o mocy 18-37 kW nie zmieni³a siê. Natomiast o 4,1% spad³y dostawy ci¹gników o mocy 59-75 kW [Rynek rodków 2009].
Rynek ci¹gników rolniczych stanowi wa¿ny wskanik rozwoju parku maszynowego pracuj¹ce- go w gospodarstwach rolnych. Dzieje siê tak, poniewa¿ poci¹ga on za sob¹ zakup dalszego wypo- sa¿enia gospodarstwa [Barwicki 2008].
Na rysunku 3 przedstawiono import nowych ci¹gników rolniczych w poszczególnych grupach ich mocy w latach 2001-2008. Analizuj¹c wykres wyranie widaæ, ¿e w kolejnych latach zmianie ulega liczebnoæ ci¹gników w poszczególnych grupach mocy. Tendencja wzrostowa w ca³ym roz- patrywanym okresie dotyczy³a jedynie grupy ci¹gników powy¿ej 90 kW. Jej wzrost w ci¹gu omiu lat nast¹pi³ ponad piêciokrotnie: z 555 szt. w 2001 roku do 3179 szt. w 2008 roku. Mo¿e to wiadczyæ o wzrastaj¹cym popycie na ci¹gniki du¿ej mocy.
FL JQLNLRPRF\N: FL JQLNLRPRF\ N:
FL JQLNLRPRF\ N: FL JQLNLRPRF\ N:
FL JQLNLRPRF\! N: FL JQLNLRJyáHP V]W
Rysunek 1. Struktura produkcji ci¹gników rolniczych w Polsce w latach 2001-2008
ród³o: Waszkiewicz, Lipiec 2008, Rynek rodków 2009.
h c y w o n
¿ a d o P . 3 a l e b a Ti¹gników
c rolniczychw 8 0 0 2 - 1 0 0 2 h c a t a l w e c s l o P
k o
R Poda¿
w ó k i n g
¹ i c [szt].
1 0 0
2 3184
2 0 0
2 3868
3 0 0
2 3069
4 0 0
2 3981
5 0 0
2 3258
6 0 0
2 3200
7 0 0
2 4148
8 0 0
2 3887
. 3 . s y r a n k a j : o
³ d ó r
h
c y w o n t r o p m i i a j c k u d o r P . 1 a l e b a
Ti¹gników wlatach2001-2008 c
k o
R Liczba h c y n a w o t r o p m
i ci¹gników ].
t z s [
a b z c i
Lukowanych d
o r p y
w ciagnikóww ].
t z s [ e c s l o P 1
0 0
2 2002 5703
2 0 0
2 3390 5104
3 0 0
2 4793 5770
4 0 0
2 5509 8510
5 0 0
2 8284 5957
6 0 0
2 10181 6720
7 0 0
2 13372 7405
8 0 0
2 15144 6504
. 3 . s y r a n k a j : o
³ d ó r
w h c y z c i n l o r w ó k i n g
¹ i c h c y w o n t r o p s k E . 2 a l e b a
Tatach2001-2008 l
k o
R Liczbawyeksportowanychci¹gników[szt].
] W k [ y c o m o 8
1
< 18-37 37-59 59-75 75-90 >90 ogó³em 1
0 0
2 - 2603 419 94 29 39 3184 2
0 0
2 12 2682 1153 - 2 31 3868 3
0 0
2 3 2805 153 56 27 28 3069 4
0 0
2 15 3733 107 79 34 28 3981 5
0 0
2 37 2793 133 30 156 146 3258 6
0 0
2 - 1692 1140 70 26 272 3200 7
0 0
2 - 1507 2210 147 20 264 4148 8
0 0
2 16 1104 2029 241 170 343 3887 .
3 . s y r a n k a j : o
³ d ó r
! N: N:
N: N:
N: N:
Rysunek 3. Struktura im- portu nowych ci¹gników rolniczych w latach 2001- 2008ród³o: Rocznik Statystycz- ny za lata 2000-2008, EU- ROSTAT za lata 2001-2008.
W tabeli 1 zestawiono dane dotycz¹ce importu nowych ci¹gni- ków rolniczych, jaki mia³ miejsce w latach 2001-2008. Z tabeli tej wyni- ka, ¿e w ca³ym analizowanym okresie import nowych ci¹gników rolni- czych systematycznie wzrasta³: z 2002 w 2001 roku do 15 144 sztuk w 2008 roku. Wyranie znacz¹cy import nowych ci¹gników rolniczych, w stosunku do produkowanych w kraju, nast¹pi³ w latach 2005-2008.
Porównuj¹c wielkoæ produkcji krajowej i import nowych ci¹gni- ków rolniczych (tab. 1) mo¿na zauwa¿yæ, ¿e w pierwszych czterech latach analizowanego okresu liczba importowanych ci¹gników by³a ni¿sza od liczby ci¹gników wyprodukowanych, natomiast w latach 2005-2008 tendencja ta uleg³a radykalnej zmianie. £¹cznie w latach 2005-2008 sprowadzono do kraju 46 891 sztuk nowych ci¹gników, gdy tymczasem krajowa produkcja wynios³a 26 586 szt.
Na kszta³towanie siê krajowego rynku ci¹gników rolniczych oprócz produkcji i importu wp³ywa równie¿ eksport. Strukturê eksportu no- wych ci¹gników rolniczych w latach 2001-2008 przedstawiono w ta- beli 2.
Dane zamieszczone w tabeli 3 wskazuj¹, ¿e w kolejnych latach
rozpatrywanego okresu poda¿ nowych ci¹gników rolniczych na krajowy rynek wykazywa³a ten- dencjê wzrostow¹: z 4523 w roku 2001 do 17 761 sztuk w roku 2008. Ca³kowita poda¿ ci¹gników w latach 2001-2008 wynios³a 85 753 szt. Na krajowy rynek trafia te¿ znaczna liczba u¿ywanych ci¹gników rolniczych (tab. 4). Po uwzglêdnieniu importu i eksportu spadek liczby ci¹gników jaki nast¹pi³ w latach 2004-2005 mo¿na uznaæ za krótkotrwa³y, gdy¿ w 2006 roku wyst¹pi³ znaczny wzrost: z 3923 w roku 2005 do 5330 sztuk w 2006 roku.
8 0 0 2 - 4 0 0 2 h c a t a l w e c s l o P w h c y z c i n l o r w ó k i n g
¹ i c u t r o p s k e i u t r o p m i æ
o t r a W . 5 a l e b a T
a t a
L Import[mlneuro]ciagnikówomocy[kW] 8
1
< 18-37 37-59 59-75 75-90 >90 u¿ywane 4
0 0
2 762,6 5102,7 36980,9 17585,0 15830,3 45103,8 15876,6 5
0 0
2 1104,2 2714,4 31280,8 40790,8 27211,9 72451,2 20453,3 6
0 0
2 936,3 4000,7 40160,5 61929,9 42406,8 96668,4 25722,8 7
0 0
2 2356,7 6510,2 46876,8 95501,2 52409,5 120451,6 31285,4 8
0 0
2 3850,6 7954,0 54350,2 115927,2 76107,2 157172,1 35620,1 ]
o r u e n l m [ w ó k i n g
¹ i c t r o p s k E 4
0 0
2 196,2 32735,5 1277,8 1113,5 476,1 2425,7 625,1 5
0 0
2 178,4 26869,4 1766,1 444,5 231,3 13328,0 886,6 6
0 0
2 - 17150,4 16594,9 1115,8 545,8 29421,8 2127,9 7
0 0
2 - 15400,4 24635,2 2415,4 542,6 16561,3 3506,5 8
0 0
2 475,2 11986,8 23861,6 5135,0 4496,5 15194,8 4540,7 .
3 . s y r a n k a j : o
³ d ó r
h c y n a r b y w w w ó k i n g
¹ i c a j c k u d o r P . 6 a l e b a
TrajachUniiEuropejskiejwlatach2004-2008[szt].
k j a r
K Liczbawyprodukowanychci¹gników ].
t z s [ h c a t a l w 4
0 0
2 2005 2006 2007 2008 y
h c o
³
W 82573 86526 82584 83310 93042 y
c m e i
N 59236 54590 58623 60732 65507 a
j c n a r
F 27530 27280 26551 27984 32000 a
k l e i Wrytania
B 29138 26685 25557 25068 25000 a
i d n a l n i
F 9691 9945 10380 10737 11262 a
ir t s u
A 9856 8992 9299 9768 16110 y
h c e z
C 5419 5505 6500 7405 6504 a
k s l o
P 8017 5957 6381 7022 7537 a
i n a p z s i
H 1027 283 428 450 500 m
e z a
R 232487 225693226303232476257462 . 9 0 0 2 w ó k d o r
k e n y R , 7 0 0 2 r e ti e r n e h c s t u K : o
³ d ó r
Tabela4.Importieksport
w h c y z c i n l o r w ó k i n g
¹ i c h c y n a w y
¿
uatach2001-2008 l
k o
R Liczbaci¹gników[szt].
t r o p m
i eksport rynek y w o j a r k 1
0 0
2 5319 169 5150 2
0 0
2 7476 236 7240 3
0 0
2 6516 217 6299 4
0 0
2 4074 136 3938 5
0 0
2 3982 59 3923 6
0 0
2 5492 162 5330 7
0 0
2 5867 198 5669 8
0 0
2 5553 265 5288 .
3 . s y r a n k a j : o
³ d ó r
Z tabeli 4 jednoznacznie wynika, ¿e niemal wszystkie spro- wadzone do kraju u¿ywane ci¹gniki rolnicze pozostaj¹ na na- szym rynku (96,8%). W latach 2001-2008 na krajowy rynek trafi-
³o ³¹cznie 45721 u¿ywanych ci¹gników rolniczych, co stanowi³o 53,3% poda¿y nowych ci¹gników i jest wysoce niekorzystne w rozwoju postêpu technicznego i wdra¿aniu nowych technolo- gii produkcji w polskim rolnictwie.
W Polsce najwiêksz¹ wartoæ eksportu w latach 2004-2005 odnotowano wród ci¹gników o zakresie mocy 18-37 kW, a od 2007 najwiêksz¹ wartoæ stanowi¹ ci¹gniki o mocy 37-59 kW.
Najwiêksz¹ wartoæ importu stanowi¹ ci¹gniki o mocy powy-
¿ej 90 kW (tab. 5).
W tabeli 6 przedstawiono liczbê wyprodukowanych ci¹- gników w latach 2004 2008 w UE. Nale¿y podkreliæ, ¿e Polska znajduje siê w elitarnej europejskiej grupie krajów produkuj¹cych ci¹gniki rywalizuj¹c o siódme miejsce z Cze- chami.
Podsumowanie
Sytuacja na rynku maszyn rolniczych jest wyznacznikiem wdra¿ania postêpu w rolnic- twie. Poziom zakupów ci¹gników fabrycznie nowych jest skorelowany z dynamik¹ roz- woju mechanizacji oraz z wymian¹ sprzêtu u¿ywanego na sprzêt nowszej generacji. Jed- nym z czynników charakteryzuj¹cych stan rynku maszyn rolniczych jest liczba ci¹gni- ków sprzedawanych w jednostce czasu [Pawlak 2007].
Po okresowym za³amaniu rynku ci¹gni- ków w latach 2004 i 2005, w latach 2006 i 2007 odnotowano o¿ywienie popytu, zw³aszcza restytucyjnego. Od pocz¹tku 2006 roku wzra- sta sprzeda¿ nowych ci¹gników, podstawo- wego rodka mechanizacji gospodarstw rol- nych. Bior¹c pod uwagê starzej¹cy siê stan
ci¹gników rolniczych, przy liczbie ponad 1,3 mln szt. i rednim wieku eksploatacji 25 lat, jest to proces bardzo pozytywny.
Popyt na ci¹gniki rolnicze jest niew¹tpliwie skutkiem zmian, jakie zachodz¹ na polskiej wsi.
Zmiana realiów ekonomicznych jaka mia³a miejsce wraz z wst¹pieniem Polski do struktur unijnych.
Dziêki funduszom unijnym, które trafiaj¹ od 2004 roku do kieszeni polskich rolników, popyt na ci¹gniki jest wysoki.
Od 2006 roku najwiêkszy popyt jest na ci¹gniki z silnikiem o mocy 59-75 kW. Staj¹ siê one obecnie dominuj¹cym i powszechnym typem rodka mechanizacji w gospodarstwach rolnych.
Zaznacza siê stopniowo malej¹ca tendencja na zakupu ci¹gników najmniejszych, o ma³ej mocy do 18 kW oraz ci¹gników o mocy 37-59 kW.
Specjalici wskazuj¹, ¿e czynnikami warunkuj¹cymi popyt na ci¹gniki o coraz wiêkszej mocy s¹ zmiany w technologii produkcji, a tak¿e postêpuj¹ca specjalizacja i koncentracja produkcji w go- spodarstwach rozwojowych. Zwracaj¹ te¿ uwagê na poprawê koniunktury w rolnictwie w ostat- nich 2 latach [Pawlak 2007, Waszkiewicz, Lipiec 2008].
Ze wspólnego opracowania Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Instytutu Budownic- twa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa w Warszawie wynika, ¿e krajowe zapotrzebowanie na maszyny rolnicze do koñca 2020 roku bêdzie siê utrzymywa³o na doæ wysokim poziomie. Starzenie siê parku maszynowego oraz koniecznoæ podniesienia wydajnoci i konkurencyjnoci produkcji rolnej w Polsce bêd¹ w najbli¿szych latach kreowa³y popyt na nowoczesne maszyny i urz¹dzenia rolnicze [Szeptycki, Wójcicki 2003, Izdebski 2006].
Literatura
Barwicki J. 2008: Wp³yw zmian struktury rolnictwa UE na produkcjê rolinn¹, zwierzêc¹, rozwój upraw ener- getycznych oraz rynek ci¹gników rolniczych. Problemy In¿ynierii Rolniczej, nr 1, s. 29-35.
Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005 i 2007 roku. 2006, 2008: GUS, Warszawa.
Eurostat. [www.epp.eurostat.ec.europa.eu].
Izdebski W. 2006: Zastosowanie metody ekspercko-matematycznej do zbudowania prognozy sprzeda¿y ci¹gni- ków rolniczych w Polsce. Zagadnienia Ekonomiki Rolniczej, nr 3, s. 124-134.
Katalog Maszyn Rolniczych. 2008: Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa, Warszawa.
Kruczkowski M. 2001: Ocena parku ci¹gnikowego krajowego rolnictwa rok 2000. Wie Jutra, nr 19, s. 17-19.
Kutschenreiter W. 2007: Agricultural Machinery Industry. Agritechnica Trader, November, s. 28-31.
Pasyniuk P. 2005: Nowe ci¹gniki w polskim rolnictwie sprzeda¿ i ceny. Wie Jutra, nr 85/86, s. 25-26.
Pawlak J. 2007: Rynek ci¹gników w wybranych krajach. Probl. In¿. Rol., nr 3, s. 29-34.
Rynek rodków produkcji i us³ug dla rolnictwa. 2008: IERiG¯-PIB, Warszawa, nr 34.
Rynek rodków produkcji i us³ug dla rolnictwa. 2009: IERiG¯-PIB, Warszawa, nr 36.
Szeptycki A., Wójcicki Z. 2003: Postêp technologiczny i nak³ady energetyczne w rolnictwie do 2020 r. Wyd.
Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa, Warszawa.
Waszkiewicz Cz., Lipiec J., 2008: Analiza zmian krajowego rynku ci¹gników i przyczep rolniczych. TROL, nr 2.
[www.epp.eurostat.ec.europa.eu/newxtweb/submitlayoutselect.do].
Summary
The paper aims to analyze supply and demand of agricultural tractors in Poland in the period 2001 to 2008. The research area includes presentation of the volume of production, import, export of new and used tractors. To conduct the research used domestic and foreign literature and mass statistics. Studies have shown that the national market for agricultural tractors followed by considerable volatility on the volume of production, imports and exports, and consequ- ently their demand.
Adres do korespondencji:
mgr in¿. Stanis³aw Zaj¹c Pañstwowa Wy¿sza Szko³a Zawodowa w Kronie Zak³ad Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich ul. Rynek 1, 38-400 Krosno tel. (13)437 55 50, e-mail: zajacstanislaw@op.pl dr hab. in¿. Waldemar Izdebski Politechnika Warszawska, Wydzia³ Zarz¹dzania ul. Narbutta 85, 02-524 Warszawa tel. (22) 234 85 85, e-mail: W.Izdebski@wz.pw.edu.pl dr in¿. Dariusz Kusz
Politechnika Rzeszowska, Wydzia³ Zarz¹dzania i Marketingu
Katedra Gospodarki ¯ywnoci i Towaroznawstwa al. Powstañców Warszawy 8, 35-959 Rzeszów tel. (17) 865 11 64, e-mail: dkusz@prz.edu.pl
