Legiony Polskie. Wojska polskie u boku ententy
Wprowadzenie Przeczytaj Schemat Sprawdź się Dla nauczyciela
Zamach z 28 czerwca 1914 r. na austriackiego arcyksięcia Franciszka Ferdynanda
w Sarajewie uruchomił serię zdarzeń, które doprowadziły do wybuchu pierwszej w dziejach wojny o zasięgu globalnym. Po jednej stronie konfliktu stanęły państwa trójporozumienia (ententy): Rosja, Francja i Wielka Brytania, po drugiej zaś państwa centralne: Niemcy i Austro‐Węgry wraz z sojusznikami.
W cieniu Wielkiej Wojny toczył się inny, lokalny spór pomiędzy Polakami z różnych zaborów.
Różnice zdań dotyczyły tak fundamentalnych kwestii jak kształt terytorialny przyszłej Polski i jej ustrój. Przejawem tej „wojenki” na wizje i koncepcje było powstawanie rozmaitych
polskich formacji militarnych u boku mocarstw, zarówno ententy, jak i państw centralnych.
Poróżnieni Polacy stawali w szranki nie tylko na łamach prasy, ale również w walce, na karabiny i bagnety. W tych sporach – politycznym i militarnym – wykuwały się kariery i zażyłe przyjaźnie, które miały niebagatelny wpływ na powojenne losy niepodległego już kraju.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Twoje cele
Rozstrzygniesz, dlaczego spośród licznych polskich formacji wojskowych walczących na frontach Wielkiej Wojny w pamięci Polaków najbardziej utrwaliły się te związane z Józefem Piłsudskim.
Żołnierze 1 Pułku Ułanów Legionów Polskich w okopach pod Kos uchnówką (1916 r.).
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Legiony Polskie. Wojska polskie u boku ententy
Wytłumaczysz, jakie cele, wartości i przekonania stały za decyzjami Polaków o przyłączaniu się do formacji zbrojnych walczących u boku mocarstw.
Wyjaśnisz, dlaczego wybory Polaków dotyczące przyłączenia się do walki zbrojnej często obarczone były dramatycznymi następstwami.
Wskażesz konsekwencje wydarzeń związanych z tworzeniem polskich formacji wojskowych w późniejszych dziejach Polski międzywojennej.
Przeczytaj
Lojaliści i wywrotowcy
Wybuch wojny, niezależnie od zaboru, początkowo wzbudził wśród Polaków raczej
entuzjazm niż obawy. Wielu zdążyło już zżyć się z państwami, w których mieszkali od kilku pokoleń. Ponadto niektórzy spodziewali się, że mocarstwa zaangażowane w konflikt
militarny będą bardziej skłonne do ustępstw. Mieszkańcy Galicji wykorzystali wybuch wojny do wyraźnego zamanifestowania lojalności względem Austro‐Węgier. Podczas
wiernopoddańczych manifestacji wznosili okrzyki „Z Austrią i przez Austrię do Polski”.
Wpływowi, nastawieni antyrosyjsko galicyjscy konserwatyści wiązali z wybuchem wojny nadzieje na przekształcenie podwójnej monarchii austro‐węgierskiej w trialistyczną, austro‐węgiersko‐polską. Liczyli ponadto, że zwycięski cesarz przyłączy do Galicji ziemie Królestwa.
Przeciwwagę dla „trialistów” stanowił obóz niepodległościowy. Tworzyli go w dużej mierze dawni rewolucjoniści z 1905 r., którzy w wyniku klęski musieli opuścić ziemie zaboru rosyjskiego, więc wyemigrowali do Galicji. Do tego grona należał ich charyzmatyczny przywódca Józef Piłsudski. Była to nieliczna, ale niezwykle solidarna grupa.
Niepodległościowcy uważali za głównego wroga sprawy polskiej Rosję, a swój sojusz z Austro‐Węgrami traktowali jako mniejsze zło. Stronnicy Piłsudskiego jeszcze przed wybuchem wojny z inicjatywy Kazimierza Sosnkowskiego powołali do życia tajny Związek Walki Czynnej, zalążek przyszłej armii polskiej. Objęli swoimi wpływami także jawnie działające towarzystwa strzeleckie, nad którymi osobiście czuwał ich komendant główny Piłsudski. Konserwatyści z pobłażliwością patrzyli na strzeleckie „zabawy w wojnę”, marzenia zaś o niepodległości traktowali jako mrzonkę.
Kraje ententy i trójprzymierza przed wybuchem I wojny światowej.
Które z państw neutralnych dołączyły w trakcie wojny do ententy, a które do trójprzymierza?
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie historicair, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.
„Strzelecka gromada”
Pierwszą polską formację zbrojną podczas Wielkiej Wojny utworzyli w Krakowie
działacze niepodległościowi z Galicji. Oddział przyjął nazwę Pierwsza Kompania Kadrowa. J.
Piłsudski zamierzał jej użyć do wywołania ogólnonarodowego powstania na ziemiach Królestwa.
Austriacy raczej nie traktowali poważnie wartości bojowej Kadrówki. Wiązali z nią nadzieje na przeprowadzenie akcji
sabotażowych i dywersyjnych przeciwko Rosji.
Dnia 6 sierpnia 1914 r., a więc dziewięć dni od wybuchu wojny, w podkrakowskiej wsi
Michałowice I Kompania Kadrowa
przekroczyła granicę zaboru rosyjskiego.
W późniejszych dziesięcioleciach ten
moment – opiewany przez poetów, sławiony w pieśniach, artykułach prasowych
i utrwalony na fotografiach – urósł do rangi narodowego mitu o początku walki
o niepodległe państwo podczas Wielkiej Ochotnicy do Pierwszej Kompanii Kadrowej na
kwaterze w krakowskich Oleandrach. W późniejszych dziesięcioleciach utrwalił się mit Oleandrów jako jednego z symbolicznych miejsc związanych z polską drogą ku niepodległości. Zdjęcie pochodzi
z Ilustrowanej kroniki Legionów Polskich 1914–18, Warszawa 1936, nakład: Główna Księgarnia Wojskowa.
Wojny. Żołnierze spodziewali się
entuzjastycznego przyjęcia przez rodaków z Kongresówki. Jednak nadzieje na
wzniecenie powstania spełzły na niczym.
Bywało, że mieszkańcy Kielecczyzny, do której dotarła Kadrówka, nawet nie kryli niechęci do rodaków z Galicji, widząc w nich forpocztę armii niemieckiej. Niewiele pomogły zabiegi propagandowe J. Piłsudskiego, m.in. wydanie odezwy o rzekomym powstaniu rządu
narodowego w Warszawie lub propagowanie zwycięskich bitew (np. pod Miechowem), do których w rzeczywistości wcale nie doszło. Wyprawa do Kongresówki scementowała jednak na długie lata środowisko związane z późniejszą I Brygadą Legionów. W późniejszych latach, pomimo niepowodzenia, przyczyniła się znacząco do budowania romantycznej legendy Komendanta i jego ludzi: niezłomnych bojowników o niepodległość.
Przemarsz Pierwszej Kompanii Kadrowej przez Kielce w 1914 r. Mieszkańcy Kongresówki, wbrew oczekiwaniom J. Piłsudskiego, odnieśli się do jego działań ze sporą rezerwą. „Ani jednego pozdrowienia dla nas jadących; ani jednego zaciekawionego spojrzenia, ani zapytań na postojach” – wspominał swój przemarsz przez ziemie Królestwa jeden z żołnierzy Kadrówki. „Ci ludzie na ulicach to już nie poddani rosyjscy, ale jeszcze nie Polacy, jeszcze niemający odwagi być Polakami” – zanotował gorzko inny.
Oceń, czy fotografia wyraża nastroje mieszkańców Królestwa i żołnierzy Kadrówki.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Fiasko wyprawy do Królestwa spowodowało, że Austriacy rychło rozwiązali I Kompanię Kadrową. Tymczasem w Galicji z inicjatywy stronnictw niepodległościowych powstał Naczelny Komitet Narodowy jako zalążek przyszłego rządu i polityczna reprezentacja Polaków wobec władz Austro‐Węgier. Naczelny Komitet Narodowy otrzymał zgodę Austriaków na utworzenie Legionów Polskich, ściślej podporządkowanych
austro‐węgierskiemu dowództwu. Wyrazili jednak zgodę na utworzenie przez galicyjskich lojalistów Legionów Polskich, ściślej podporządkowanych austro‐węgierskiemu dowództwu.
Wytłumacz obecność na fotografii postaci w strojach ludowych.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Austriacy, przy aplauzie ze strony galicyjskich konserwatystów, pozbawili Piłsudskiego naczelnego dowództwa nad oddziałami polskimi. Komendant formalnie stanął na czele I Brygady Legionów (jednej z trzech). W rzeczywistości dzięki niezwykłemu autorytetowi zachował decydujący wpływ na żołnierzy. Braterstwo broni umocniło emocjonalną więź legionistów z Komendantem. Jednocześnie postać charyzmatycznego wodza obrastała wśród Polaków romantyczną aurą oraz legendą. Przezorny J. Piłsudski, jeszcze przed wycofaniem się z Kongresówki, zdołał poszerzyć swoje wpływy, powołując do życia Polską Organizację Wojskową. Zadaniem nowej organizacji była dywersja na tyłach armii rosyjskiej oraz przygotowywanie ogólnonarodowego powstania.
Na podstawie mapy wskaż, które polskie jednostki prowadziły działania zbrojne na obszarach poszczególnych zaborów.
Wyjaśnij ruchy wojsk, uwzględniając ogólną sytuację na froncie wschodnim I wojny światowej w latach 1914–
1916.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Lonio17, Wikimedia Commons.
Bardzo dobra postawa legionistów na frontach miała wpływ na wydanie przez władców Austro‐Węgier i Niemiec aktu 5 listopada 1916 r. Dokument zapowiadał utworzenie państwa polskiego zależnego od państw centralnych. Ponadto J. Piłsudski zaczął przewidywać
ostateczną klęskę państw centralnych w konfrontacji z olbrzymim potencjałem ententy.
W tej sytuacji J. Piłsudski uznał, że obietnice sojuszników są zbyt skąpe, i zaczął się domagać pełnej niezależności wojska polskiego od Berlina i Wiednia. Kiedy spotkał się z odmową, podał się do dymisji. W lipcu 1917 r. nakłonił większość legionistów do odmowy złożenia przysięgi na wierność cesarzom, którzy zapowiedzieli reorganizację polskich sił zbrojnych pod swoją komendą i żądali w związku z tym gwarancji lojalności Polaków. Zbuntowani legioniści zostali internowani, Komendant zaś trafił do niemieckiej niewoli, co tylko wzmocniło jego autorytet jako męczennika sprawy narodowej. Tym samym pozornie przegrany J. Piłsudski wyrósł na czołową postać na polskiej arenie politycznej.
Józef Piłsudski w okopach na Wołyniu. J. Piłsudski, formalnie dowódca I Brygady Legionów Polskich,
zawdzięczał ogromny autorytet wśród swoich towarzyszy broni temu, że dzielił ich codzienne troski i trudy: spał, jadł, a nawet walczył jak zwykły żołnierz. Żołnierze, którzy spotykali się z nieufnością większości polskiego
społeczeństwa oraz brakiem wiary w możliwość odzyskania suwerenności, otoczyli swojego dowódcę
prawdziwym uwielbieniem i darzyli go bezgranicznym zaufaniem. Legioniści najcięższą walkę stoczyli w czerwcu 1916 r. pod Kos uchnówką, osłaniając odwrót armii niemieckiej. Po ciężkich bojach na Wołyniu Niemcy wycofali legionistów z frontu.
Przypomnij sobie z lekcji dotyczących I wojny światowej, jak wyglądało życie w okopach.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Obraz Wojciecha Kossaka, Szarża pod Rokitną, 1934 rok.
Jedna z najtragiczniejszych bitew II Brygady Legionów. Szarża na froncie w okolicy Rokitnej trwała ok. 20 minut.
Ułani, walczący u boku wojsk cesarza Franciszka Józefa przedarli się przez trzy linie rosyjskich okopów, wzmocnionych zasiekami drutu kolczastego. Zatrzymali się na czwartej linii. Pokonały ich strzały artylerii
rosyjskiej i sojuszniczej artylerii austriackiej, która otworzyła ogień na pozycje zajęte już przez Polaków. Z ok. 70 legionistów zginęło 15, w tym rtm. Zbigniew Dunin- Wąsowicz czy por. Jerzy Topór-Kisielnicki, 27 zostało rannych, a kilku trafiło do niewoli. Niewiadomo, kto wydal rozkaz ataku, prawdopodobnie był to węgierski generał Arpad Vagas. Szarża bez wsparcia piechoty i artylerii, bez wcześniejszego rozpoznania terenu była z góry skazana na przegraną. Postawa ułanów stała się jednak symbolem ich poświęcenia i bohaterstwa. Który moment bitwy przedstawia obraz?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Po stronie cara
Większość Polaków z zaboru rosyjskiego, podobnie jak ich rodaków z Galicji, w 1914 r. murem stanęła za swoim władcą. W Kongresówce rząd dusz sprawowała prorosyjska endecja
Romana Dmowskiego. Narodowcy doceniali korzystne zmiany, które zaszły w Rosji i na ziemiach polskich w wyniku rewolucji 1905 r. - liberalizację życia politycznego oraz ograniczenie polityki rusyfikacji. Ponadto działacze związani z R. Dmowskim chętnie odwoływali się do solidarności słowiańskiej wobec zagrożenia niemieckiego.
„Krew synów Polski, przelana łącznie z krwią synów Rosji w walce ze wspólnym wrogiem, stanie się największą rękojmią nowego życia w pokoju i przyjaźni dwóch narodów słowiańskich”– w taki sposób dziękował Rosjanom za zgodę na utworzenie Legionu Puławskiego przywódca endecji Roman Dmowski. Do Legionu Puławskiego, walczącego u boku Rosji, z zasady mogli wstępować jedynie Polacy i katolicy. Niemniej trafił do niego także…
Japończyk – Tom Som (w trzecim rzędzie, pierwszy od lewej).
Ilu żołnierzy liczył Legion Puławski?
Źródło: dostępny w internecie: wyborcza.pl.
Na początku wojny lojalna postawa wobec Piotrogrodu zdawała się przynosić pozytywne rezultaty: głównodowodzący rosyjskiej armii wielki książę Mikołaj zapowiadał zjednoczenie ziem polskich pod berłem cara oraz poszerzenie autonomii. Zachwyceni endecy wysłali do wielkiego księcia telegram dziękczynny:
Zwolennicy opcji prorosyjskiej nie poprzestali na podziękowaniach: rozpoczęli w Puławach formowanie Legionu Puławskiego.
Przedsięwzięcie nie spotkało się jednak z pełną aprobatą cara. Formowanie Legionu zakończyło się w styczniu 1915 r. Mikołaj II przemianował Legion Puławski – wraz z nowo powstałym II Legionem Polskim – na rosyjskie drużyny pospolitego ruszenia i starał się ograniczyć jego narodowy charakter. Dopiero opłacona wielkimi stratami w ludziach
ofiarność Polaków w walkach na froncie wschodnim przeciwko Niemcom skłoniła Rosjan do przekształcenia drużyn w Brygadę Strzelców Polskich. Legion wykrwawił się w walkach z Niemcami. We wrześniu 1915 r., po zaciętych bojach na Podlasiu, w jednostce pozostało zaledwie 7 oficerów i 105 szeregowców. Podobnie jak w Legionach walczących u boku Austro‐Węgier dowódcy dbali w nich o pielęgnowanie demokratycznych relacji oraz patriotycznych wartości. Mimo to, jak zauważył Andrzej Chwalba:
Na zachodzie
W obliczu lekceważenia polskich wysiłków militarnych przez Rosję i braku rzeczowych ustępstw w sprawie polskiej początkowy entuzjazm R. Dmowskiego wobec Rosji osłabł. Już w 1915 r. postanowił wyemigrować do Paryża, licząc na większe zrozumienie sprawy polskiej nad Sekwaną niż nad Newą. Wybuch bolszewickiej rewolucji październikowej w 1917 r.
w Rosji tylko utwierdził R. Dmowskiego w słuszności podjętej decyzji.
Krew synów Polski, przelana łącznie z krwią synów Rosyi […] stanie się największą rękojmią nowego życia w pokoju i przyjaźni dwóch
narodów słowiańskich.
Cytat za: Andrzej Chwalba, Wielka Wojna Polaków 1914-1918, Warszawa 2018, s. 190
“
Andrzej Chwalba
Wielka Wojna Polaków 1914–1918
Legion Puławski nie wszedł do panteonu narodowej sławy. Moment jego poczęcia, rosyjski charakter, brak romantycznej bitwy oraz dziejopisów i literatów, którzy pracowaliby na jego legendę,
spowodowały, że wiedza o nim była i jest zazwyczaj bardzo skromna i powszechnie z niczym formacja ta się nie kojarzy […]. [Jej] dowódcy nie weszli do narodowej mitologii […]. Ani w okresie międzywojennym, ani po 1989 r. Legion Puławski walczący po „niewłaściwej” stronie nie działał na wyobraźnię.
Źródło: Andrzej Chwalba, Wielka Wojna Polaków 1914–1918, Warszawa 2018, s. 198.
“
Z inicjatywy Dmowskiego powstał 15 sierpnia 1917 w szwajcarskiej Lozannie, przeniesiony później do Paryża, Komitet Narodowy Polski. W którego Komitetu weszło grono wybitnych działaczy niepodległościowych, którzy starali się przekonać państwa ententy do
zdecydowanego wsparcia sprawy polskiej. KNP podjął także usilne starania o stworzenie polskiej formacji wojskowej, która wzięłaby udział w walkach u boku aliantów na froncie zachodnim. Nie była to zresztą pierwsza tego rodzaju inicjatywa. Ochotnicza polska
jednostka w sile 200 żołnierzy, nieoficjalnie nazywana Legionem Bajończyków, powstała już na początku wojny, w sierpniu 1914 w miejscowości Bayonne. Bajończycy weszli w skład Legii Cudzoziemskiej, zachowując jednak narodowy charakter jednostki, w tym sztandar
z wizerunkiem orła. Na pełną samodzielność legionu nie godzili się Rosjanie w obawie przed niepodległościowymi dążeniami Polaków. Bajończycy poważnie wykrwawili się w walkach przeciwko Niemcom w Szampanii i we Flandrii. Latem 1915 r. Legion Bajończyków przestał istnieć z powodu trudności kadrowych oraz obaw Francji, aby nie zrazić rosyjskich
sojuszników. Po obaleniu caratu Dmowskiemu udało się jednak przekonać Francuzów do wyrażenia zgody na formowanie nowych polskich oddziałów. Projekt zaczął nabierać realnych kształtów w czerwcu 1917 r., głównie dzięki ogromnemu zaangażowaniu
i ofiarności Polonii amerykańskiej. Za oceanem do wstępowania w szeregi Błękitnej Armii (nazwanej tak od koloru mundurów) zagrzewały liczne plakaty i afisze z hasłami w rodzaju
„Do broni Polacy! Na Niemca – kto żyw!”. Do werbunku zachęcały także liczne organizacje polonijne, publikując odezwy, pieśni i wiersze, jak np. poniższy:
autor nieznany
Marsz Polonii
Wraz, wraz Wszyscy wraz,
Gdy wolności przyjdzie czas Amerykę rzucim,
I do Polski wrócim.
Źródło: autor nieznany, Marsz Polonii, [w:] Andrzej Chwalba, Wielka Wojna Polaków 1914–1918, Warszawa 2018, s. 198.
“
Gen. Józef Haller (1873–1960) zasłynął jako jedyny polski generał, który walczył przeciwko wszystkim trzem zaborcom. Jego życiorys to doskonały materiał na film sensacyjno-przygodowy. J. Haller przejął dowództwo nad II Brygadą Legionów, która wypowiedziała posłuszeństwo Niemcom na znak protestu wobec podpisania przez nich pokoju z Rosją w Brześciu (marzec 1918 r.). Legioniści ruszyli z Bukowiny na Ukrainę, gdzie po ciężkich bojach z Austriakami (przejście linii frontu pod Rarańczą w nocy z 15 na 16 lutego 1918 r.) udało im się połączyć z jednym z polskich korpusów walczących przed rewolucją bolszewicką u boku Rosji. Niemcy skierowali
przeciwko J. Hallerowi znaczne siły. Polacy starli się z nimi w bitwie pod Kaniowem. Żołnierze J. Hallera zadali wrogom potężne straty, ulegli jednak ich przewadze, kiedy zabrakło już amunicji. J. Haller wraz z niedobitkami zdołał przebić się na Kaukaz. Tam zaaranżował swój własny pogrzeb i pod przybranym nazwiskiem Mazowiecki trafił do Moskwy. Stamtąd francuskim pociągiem sanitarnym dotarł do Murmańska, a następnie drogą morską do Francji. Nad Sekwaną, dokąd trafiła wieść o bohaterskich bojach hallerczyków pod Kaniowem, witano go jak bohatera. Oczarowani J. Hallerem przywódcy endecji, z Romanem Dmowskim na czele, powierzyli mu
dowództwo tworzonej we Francji Armii Polskiej (Błękitnej Armii).
Co świadczy o tym, że Józef Haller ma na sobie mundur generała?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Agitacja zaczęła przynosić pożądane rezultaty. W grudniu 1917 r. przybił zza oceanu do francuskiego wybrzeża okręt „Niagara”, z pierwszymi 647 ochotnikami na pokładzie. Do końca 1918 r. było ich już ponad 22 tys. Sporo ochotników wywodziło się także spośród Polonii włoskiej oraz jeńców z wojsk państw centralnych. Zanim dowodzona przez gen.
Józefa Hallera Błękitna Armia zdążyła wykorzystać pełnię swojego potencjału w walkach przeciwko Niemcom, wojna się zakończyła. Hallerczycy przydali się później, w walkach o granice niepodległej Rzeczypospolitej oraz jako trzon sił zbrojnych niepodległego kraju.
Śmierć Władysława Szujskiego (syna znanego historyka, Józefa) w bitwie pod Sillery, obraz Jana Styki (ok. 1925 r.). Szujski wstąpił w szeregi bajończyków jako ochotnik. Zginął, trzymając sztandar zaprojektowany przez Xawerego Dunikowskiego. Przeszyty 34 niemieckimi pociskami sztandar po bajończykach przejęli żołnierze utworzonej we Francji Błękitnej Armii gen. Józefa Hallera.
W jaki sposób sztandar odzwierciedlał polsko-francuskie braterstwo broni?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Podsumowanie
Trudno w pełni zrozumieć późniejsze dzieje odrodzonej Rzeczpospolitej bez uwzględnienia polskich sporów dotyczących organizacji militarnych podczas Wielkiej Wojny. To wtedy zarysowały się główne linie podziału politycznego na dwa obozy związane z J. Piłsudskim i R.
Dmowskim. Bez epopei legionowej nie byłoby potężnego autorytetu Komendanta, wokół którego skupiło się grono bezwzględnie mu oddanych zwolenników.
Żołnierze Błękitnej Armii w zwycięskim ataku na okopy niemieckie – obraz Mariana Adamczewskiego (1879–
1947). Pomimo koloru mundurów identycznego z mundurami żołnierzy francuskich widocznych jest wiele oznak odrębności. Polskie znaki, symbole, sztandary, rogatywki i hełmy, guziki ze znakiem orła. We wrześniu 1918 r.
premier Francji Georges Clemenceau nadał Armii Polskiej status armii alianckiej. „Dźwigało to Polskę na poziom państwa niepodległego” – ocenił z satysfakcją jeden z działaczy niepodległościowych. Po zakończeniu działań wojennych żołnierze Błękitnej Armii powrócili do kraju, aby zasilić szeregi narodowej armii. Z tej okazji gen. Józef Haller 15 kwietnia 1919 r. mówił do swoich żołnierzy: „Nastąpiła upragniona chwila wymarszu Armii Polskiej z ziemi włoskiej, francuskiej i amerykańskiej do Polski. Tak jak lat temu sto, wracamy dziś do Polski, szczęśliwsi niż tamci…”.
Wyjaśnij sens słów gen. Hallera.
Źródło: Muzeum Wojska Polskiego, tylko do użytku edukacyjnego.
Słownik
adwersarz
(z łac. adversarius – wróg) oponent, przeciwnik ententa
(z franc. entente – porozumienie, sojusz) sojusz pomiędzy Wielką Brytanią, Francją i Rosją;
do jego powstania dochodziło stopniowo, a był odpowiedzią na zawarte w 1882 r.
trójprzymierze państwa centralne
(ang. Central Powers, franc. Empires centraux) istniejący w okresie I wojny światowej sojusz Cesarstwa Niemieckiego, monarchii austro‐węgierskiej, carstwa Bułgarii i imperium osmańskiego; przeciwnikiem państw centralnych była ententa trójprzymierze
(niem. Dreibund, ang. Triple Alliance) tajny obronny układ pomiędzy trzema państwami:
Cesarstwem Niemieckim, Królestwem Włoch (do 3 maja 1915 r.) i Austro‐Węgrami, zawiązany 20 maja 1882 r. w Wiedniu; sojusz rozpadł się w 1915 r., kiedy Włochy przystąpiły do działań wojennych przeciwko Austro‐Węgrom
Słowa kluczowe
endecja, ententa, legiony, państwa centralne, Polonia, trójporozumienie, trójprzymierze, Wielka Wojna, I wojna światowa, sprawa polska podczas I wojny światowej, Polacy w czasie I wojny światowej
Bibliografia
A. Chwalba, Wielka Wojna Polaków. 1914‐1918, Warszawa 2018.
P. Bezak, Epopeja legionowa, Warszawa 2015.
Schemat
Polecenie 1
Wielka Wojna Polaków 1914–1918 – to tytuł głośnej książki historyka Andrzeja Chwalby, poświęconej losom Polaków podczas I wojny światowej. Rozważ zasadność takiego określenia w stosunku do udziału militarnego Polaków na frontach I wojny światowej, sformułuj
argumenty za i przeciw. Podaj dwa inne uzasadnienia określenia tej wojny „Wielką Wojną Polaków”.
Twoja odpowiedź
Polskie formacje wojskowe walczące w czasie Wielkiej Wojny u boku mocarstw
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o. na podstawie Muzeum Narodowe w Krakowie, licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 2
Wielka Wojna – konflikt w interesie Polaków czy jedynie obcych mocarstw? Rozstrzygnij, odwołując się do danych ze schematu oraz wiedzy pozaźródłowej.
Twoja odpowiedź
Polecenie 3
Oceń udział Polonii amerykańskiej w polskim czynie zbrojnym podczas I wojny światowej.
Uzasadnij swoją opinię.
Twoja odpowiedź
Sprawdź się
Pokaż ćwiczenia: 輸 醙難
Ćwiczenie 1
Zapoznaj się ze źródłami i wykonaj polecenie.
Źródło: A: Pierwsza kadrowa Tadeusza Oster-Ostrowskiego, Popularna pieśń wojskowa do melodii ludowej. Powstała w sierpniu 1914 r.; B: Pieśń I Brygady Legionów Polskich “My pierwsza brygada” . Pieśń powstała w 1916 r. Autorami tekstu są
prawdopodobnie A. Hałasiński i T. Biernacki.
Dopasuj poniższe nastroje i emocje do danych piosenek:
A, B, grozy i strachu, spokój i błogość, powaga i wzniosłość
Tekst Nastrój
A
B
輸
Ćwiczenie 2
Sformułuj po trzy pytania dotyczące postaci oznaczonych cyframi na fotografii. Skonstruuj je w taki sposób, żeby mogły stać się punktem wyjścia do badań nad losami tych postaci.
Oddział Strzelców na krakowskich Oleandrach, lato 1914 r.
Źródło: tylko do użytku edukacyjnego, dostępny w internecie: kurierhistoryczny.pl.
Twoja odpowiedź
輸
Ćwiczenie 3
Przyjrzyj się poniższej mapie i i wskaż, który tytuł do niej pasuje.
Źródło: tylko do użytku edukacyjnego, dostępny w internecie: komb.agh.edu.pl.
Szlak głównych działań oddziałów Józefa Piłsudskiego 1914
Szlak II Brygady Legionów Polskich 1918
Szlak bojowy kompanii bajończyków 1914-1915
Bukowiński szlak bojowy 1915
輸
Ćwiczenie 4
Wysłuchaj przemówienia Józefa Piłsudskiego, a następnie opisz swoje wrażenia i refleksje w trzech polach
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Przemówienie Józefa Piłsudskiego do złączonych w I Kompanię Kadrową oddziałów Związków Strzeleckich i Polskich Drużyn Strzeleckich – 3 sierpnia 1914 r., Kraków.
Źródło: ContentPlus.sp. z o.o. na podstawie tekstu dostępnego online [w:] dzieje.pl.
Nagranie
Co słyszysz?
Co czujesz?
Co myślisz?
醙
Ćwiczenie 5
Zapoznaj się z fragmentem dziennika z czasów służby legionowej Wacława Lipińskiego i biografią jego autora, a następnie wykonaj polecenie.
Źródło A
Informacje o autorze.
Wacław Lipiński ps. Socha
Urodził się w rodzinie rzemieślniczej, związanej z Polską Par ą
Socjalistyczną. Już w czasie rewolucji 1905 roku był wykorzystywany do usług konspiracyjnych. Jako uczeń Gimnazjum Polskiego Towarzystwa
„Uczelnia” w Łodzi w 1912 wstąpił do skau ngu […]. Po wybuchu I wojny światowej, w październiku 1914 wstąpił do Legionów, używał
pseudonimu Socha. W szeregach 5 pułku piechoty Legionów Polskich przeszedł jego cały szlak bojowy, uczestnicząc w bitwach pod
Łowczówkiem, Konarami i Kos uchnówką. W 1917 otrzymał urlop, zdał egzamin maturalny w Krakowie i zapisał się na Wydział Filozoficzny
Uniwersytetu Jagiellońskiego. […] Pod koniec października 1918 wysłany do Lwowa, od 1 do 22 listopada uczestniczył w walkach o miasto, po czym powrócił do reaktywowanego 5 pułku piechoty Legionów.
Źródło: Wacław Lipiński ps. Socha, dostępny w internecie: pl.wikipedia.org.
“
Wacław Lipiński
Szlakiem I Brygady. Dziennik żołnierski
4 lipca. Zaczęło się! […] 6.30 rano. […] Bije artyleria! […] Co kilka sekund rwał słup ognia i dymu z jakiegoś 6-calowego, 10-calowego, 15–
24-centymetrowego, 30-centymetrowego granatu i wokół biły bez przerwy mniejsze, małe, bez liku… Chwilami, gdy dymy pokładały się niżej, gdy rozwlekły się dołem – „Polska Góra” znikała zupełnie. […]
“
難
Źródło B, wpis w Wikipedii:
Godzina 7.30 rano. […] Granat runął tuż obok ziemianki z takim
straszliwym trzaskiem, że zaparło nam dech, że rzuciła nami, jakby kto w pierś potężną pięścią grzmotnął z całej siły. Za chwilę drugi, trzeci, czwarty, więcej, coraz więcej!!! […] Powietrze staje się ciężkie,
smrodliwe, dym wżera się w piersi, gryzący, ostry, drażniący, oczy
przestają widzieć, uszy słyszeć – wali się świat! […] Na „Polenberg” biją nieustannie, bez chwili wytchnienia. Góra stoi cała, nienaruszona, drży jeno boleśnie od ciosów straszliwych, rozrywających jej żółtą,
przysadzistą kopę. […] Ciężkimi również granatami tłuką w rezerwę, w „Lasek Polski”. […] Między dwunastą a drugą nieco się uspokoiło. Na
„Polenberg” biją tylko nieustannie ciężkie dwudziestki. […] Po godzinie drugiej – ogień wzmógł się. […] Zbieramy wiadomości. Jak dotąd – co jest nie do wiary – batalion poniósł minimalne wprost straty. Coś z dziesięciu ludzi zaledwie kontuzjowanych, jeden tylko ciężej ranny, bo mu rozcięło głowę. […] Między trzecią a czwartą huraganowy ogień znów się
rozszalał. […] Biją na odcinek naszego plutonu kilkoma bateriami. […] Coś w połowie między godziną trzecią a czwartą ogień doszedł do
kulminacyjnego punktu. Walił się zewsząd jeden przepotężny huragan huku, oszałamiając do cna. […] O czwartej przeniósł się znowu ogień na
„Polenberg” i na odcinek pierwszej, następnie cała swą niesamowitą potęgą na rezerwy, na „Lasek Polski”. Między piątą a szóstą wrócił znów do nas, a o szóstej urwał się raptownie i bił już tylko w rezerwy.
Źródło: Wacław Lipiński, Szlakiem I Brygady. Dziennik żołnierski, [w:] Paweł Bezak, Epopeja legionowa, Warszawa 2015, s. 57–58.
Bitwa pod Kostiuchnówką
Bitwa pod Kos uchnówką lub bitwa pod Kościuchnówką – działania opóźniające Legionów Polskich prowadzone w dniach 4–6 lipca 1916 roku pod Kościuchnówką
“
Źródła A i B opisują to samo wydarzenie – bitwę, jaką stoczyli legioniści Piłsudskiego pod Kos uchnówką. Porównaj styl, w jakim zostały napisane. Wyjaśnij, dlaczego źródła – choć opisują to samo wydarzenie – bardzo się różnią. Rozważ, czy warto sięgać po źródła
wspomnieniowe, skoro encyklopedia podaje więcej informacji.
Pomimo panicznej ucieczki wojsk węgierskich na prawym skrzydle (128 Brygada Piechoty Honwedu) Polacy nie dopuścili do przerwania frontu, wytrzymując kilkakrotnie ponawiany atak 100 rosyjskiej Dywizji
Piechoty (w składzie 397, 398, 399, 400 pułk piechoty). Pozbawione wsparcia artylerii i łączności brygady legionowe liczyły łącznie tylko 5500 żołnierzy, stawiając opór 13 000 Rosjan.
Najcięższe walki stoczyła I Brygada Legionów Polskich pod dowództwem Józefa Piłsudskiego, a zwłaszcza jej 5 pułk piechoty, którego straty
bojowe przekroczyły 50%.
Bitwa zakończyła się wycofaniem armii austro-węgierskiej. Pomimo taktycznego zwycięstwa Rosjan armia monarchii habsburskiej za sprawą polskich Legionów odniosła niezwykle ważny sukces strategiczny,
zapobiegając przełamaniu frontu mogącemu spowodować całkowitą jego dezorganizację na tym odcinku, a w dalszej perspektywie nawet powrót do działań wojennych na terenie Kongresówki. Jednocześnie Rosjanie wyczerpali na długi czas możliwość podjęcia kolejnej tak intensywnej ofensywy. Oddawało to ponownie inicjatywę strategiczną w ręce państw centralnych.
Polskie straty wyniosły 2000 żołnierzy poległych bądź rannych.
Źródło: Bitwa pod Kos uchnówką, dostępny w internecie: pl.wikipedia.org.
Ćwiczenie 6
Źródło: Ilustracje dostępne online: Muzeum Wojska Polskiego; Wikimedia Commons; kurierhistoryczny.pl,, tylko do użytku edukacyjnego.
Ćwiczenie 7
Zapoznaj się z poniższym tekstem źródłowym, a następnie wyjaśnij sens wytłuszczonego sformułowania.
Twoja odpowiedź
Polacy nie emocjonują się tak bardzo I wojną, bo patrzą na nią jakby „od tyłu” – mówi prof. Michał Kopczyński. […] dla większości Europejczyków rok 1914 jest bardzo ważny jako koniec „pięknej epoki” schyłku XIX wieku i bezprecedensowego okresu ponad 40 lat pokoju na naszym kontynencie, po którym nadeszły krwawe wojny XX wieku. – Z tego punktu widzenia zaczął się konflikt tragiczny, nie dający trwałego rozstrzygnięcia. […] My natomiast patrzymy z zupełnie innej strony, bo dla Polaków punktem wyjścia jest 11 listopada 1918. […] A już
wieszczowie modlili się o wojnę narodów.
Źródło: polskieradio.pl.
“
Ćwiczenie 8 Wypracowanie.
„Dla [Polaków] początek tej wojny był szczególnie pozbawiony sensu. – Przecież zwłaszcza na froncie wschodnim Polacy, jako żołnierze trzech walczących armii, byli zmuszeni do wzajemnego wyrzynania się. […] Z naszego punktu widzenia, to była bratobójcza wojna, gdzie w dodatku nie chodziło o Polskę”. Czy zgadzasz się z opinią wyrażoną przez historyka, prof. Tomasza Nałęcza?
醙
難
難
Dla nauczyciela
III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum Autor: Marcin Sawicki
Przedmiot: historia
Temat: Legiony polskie. Wojska polskie u boku ententy.
Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, zakres podstawowy Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe Zakres podstawowy
XXXVIII. Sprawa polska w przededniu i podczas I wojny światowej. Uczeń:
4) charakteryzuje przykłady zaangażowania militarnego Polaków podczas wojny, ze szczególnym uwzględnieniem losów Legionów.
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
XXXVIII. Sprawa polska w przededniu i podczas I wojny światowej. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:
1) opisuje polskie przedsięwzięcia polityczne po stronie państw centralnych i Ententy;
2) przedstawia szlak bitewny żołnierzy polskich formacji wojskowych w tym: Łowczówek, Rokitna, Kos uchnówka, Kaniów, Krzywopłoty, z uwzględnieniem roli dowódców;
Kształtowane kompetencje kluczowe:
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.
Cele operacyjne:
Uczeń:
tłumaczy powody zaangażowania Polaków w walki po różnych stronach I wojny światowej;
wskazuje konsekwencje zaangażowania militarnego Polaków;
wymienia polskie jednostki walczące na frontach I wojny;
odnosi się do kwestii, na ile I wojna światowa była „polską wojną”.
Strategie nauczania:
konstruktywizm, lekcja odwrócona.
Metody i techniki nauczania:
drzewo decyzyjne,
analiza materiału źródłowego (porównawcza),
rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych, praca z mapą.
Formy zajęć:
praca indywidualna, praca w parach, praca w grupach,
praca całego zespołu klasowego.
Środki dydaktyczne:
multimedium, arkusze papieru, flamastry.
Przebieg lekcji:
Przed lekcją:
1. Nauczyciel poleca uczniom zapoznać się z treścią e‐materiału (bez multimedium), a także podzielić się na cztery grupy. Członkowie każdej grupy przygotowują prezentacje dotyczące udziału jednej z polskich formacji w I wojnie
światowej: I Kompanii Kadrowej, Legionów Polskich, Legionu Polskiego (Puławskiego) oraz Armii Polskiej.
Faza wprowadzająca
1. Prowadzący lekcję określa cel zajęć i informuje uczniów o ich planowanym przebiegu.
Przedstawia kryteria sukcesu oraz podaje temat lekcji: „Legiony polskie. Wojska polskie u boku ententy”.
2. Nauczyciel poleca uczniom, by w parach opracowali mapy myśli związane z tematem.
Wybrana osoba z danej pary przedstawia swoje propozycje, ochotnik zapisuje je na tablicy. Pozostali uczniowie odnoszą się do nich i uzupełniają je o swoje propozycje.
Faza realizacyjna
1. Nauczyciel zadaje uczniom pytania: Jaka była sytuacja Polaków w czasie I wojny światowej? Jakie postawy Polaków można było zaobserwować w poszczególnych zaborach? Uczniowie podają odpowiedzi, nauczyciel udziela im informacji zwrotnej.
2. Prowadzący przypomina uczniom o prezentacjach, które mieli przygotować, dotyczących udziału polskich jednostek militarnych w I wojnie światowej.
Przedstawiciele każdej z grup (ochotnicy albo wskazane osoby) prezentują swoje prace, a jeden z uczniów notuje fakty na tablicy. Członkowie jednej grupy mogą po wypowiedzi swojego przedstawiciela dopowiadać dodatkowe informacje, jeśli uznają, że ich zabrakło.
Nauczyciel podsumowuje ich wystąpienia.
3. Nauczyciel prosi, aby uczniowie w parach opracowali odpowiedzi na polecenia dołączone do multimedium. Wskazana para uczniów przedstawia swoje odpowiedzi, pozostała część klasy może zgłaszać uwagi i dopowiadać ważne informacje.
4. Praca z drzewem decyzyjnym. Nauczyciel poleca, aby uczniowie podzielili się na kilkuosobowe grupy, będą bowiem analizować wszystkie możliwe warianty
potencjalnych rozwiązań (decyzji) oraz korzyści i niebezpieczeństwa związane z każdym z nich. Podaje zagadnienie wymagające podjęcia decyzji: „Sytuacja międzynarodowa się zaostrza. Wiele wskazuje na to, że wkrótce wybuchnie wielka wojna pomiędzy
państwami ententy i trójprzymierza. Gdyby doszło do wojny światowej, jakie działania powinni podjąć Polacy?”. Uczniowie opracowują następujące pola: „Cele i wartości”,
„Skutki pozytywne”, „Skutki negatywne”, „Możliwe rozwiązania”. Nauczyciel wyznacza czas na przygotowanie.
5. Prezentacja uczniowska. Wybrana grupa przedstawia swoje drzewo decyzyjne, zapisując poszczególne punkty na tablicy, pozostali uczniowie dyskutują, przedstawiają swoje przemyślenia. Nauczyciel podsumowuje dyskusję.
Podsumowanie
1. W ramach podsumowania uczniowie wykonują ćwiczenia wskazane przez nauczyciela.
2. Nauczyciel ponownie odczytuje temat lekcji i inicjuje krótką rozmowę o kryteriach sukcesu. Czego uczniowie się nauczyli? Na koniec prosi chętnego ucznia
o podsumowanie i – jeśli to potrzebne – uzupełnia informacje.
3. Na zakończenie nauczyciel ocenia pracę wylosowanej grupy.
Praca domowa:
1. Wykonaj w domu ćwiczenia niezrealizowane na lekcji.
2. Zaproponuj inne materiały źródłowe do lekcji związane z polskimi formacjami walczącymi podczas I wojny światowej.
Materiały pomocnicze:
Wielka historia świata. Tomy 1‐12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‐2006.
Wielka historia Polski, tomy 1‐10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‐2019.
E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Przewodnik po metodach aktywizujących, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2011.
A. Chwalba, Wielka Wojna Polaków. 1914‐1918, Warszawa 2018.
Wskazówki metodyczne do innego wykorzystania multimedium:
Innym sposobem wykorzystania schematu jest przygotowanie przez uczniów na jego bazie krótkiej notatki dotyczącej wkładu Polonii amerykańskiej w polski czyn zbrojny podczas I wojny światowej. Notatka ta może być zadaniem domowym albo powstać w trakcie zajęć.
