Wojciech Dzieduszycki
Park Krajobrazowy "Nadgoplański
Park Tysiąclecia" - jego zasoby
archeologiczne i strategia ich
ochrony
Studia Lednickie 4, 23-28
STUDIA LEDNICKIE IV Poznań — Lednica 1996
W O JC IE C H D Z IE D U S Z Y C K I In sty tu t A rcheologii i Etnologii PA N O d dział w Pozn an iu
PARK KRAJOBRAZOWY „NADGOPLAŃSKI PARK TYSIĄCLECIA”
— JEGO ZASOBY ARCHEOLOGICZNE I STRATEGIA ICH OCHRONY
Park krajobrazow y N adgoplański Park T y siąclecia obejm ując sw ym zasięgiem 8,9 tys. ha pow ierzchni zaw iera zarazem w sw oim obrębie u nikatow e zasoby p rzy rodniczo-historyczne. O ile w alory przyrodnicze Parku są ściśle chronione i ich w y ją tk o w e znaczenie je s t eksponow ane, o tyle m niej znane są cenne w artości ja k ie p re zentują zalegające tu liczne relikty archeologiczne. W ied za ogólna o pam iątkach przeszłości zam yka się p rzew ażnie do w iadom ości dotyczącej M ysiej W ieży w K ru szw icy łączonej z legendą o Popielidach.
C elem n iniejszego artykułu było przedstaw ienie w ażniejszych skupisk stanow isk archeologicznych usytuow anych w ram ach Parku, w je g o otulinie, oraz strategii ich ochrony. D ane te, zw łaszcza z centralnej części Parku zostały p o zyskane głów nie na drodze długoletnich, w ielopłaszczyznow ych badań (rye. 1) prow adzonych przez Instytut A rcheologii i Etnologii Polskiej A kadem ii N auk (daw niej: Instytut H istorii Kultury M aterialn ej).1
N ajstarsze pozostałości na terenie P arku datuje się na paleolit schyłkow y (około 11 tys. lat p.n.e. — 8100 p.n.e.) W ów czas to k lim at posiadający cechy subarktyczne pow odow ał, iż d zisiejsze K ujaw y porastała tundra o ch arakterze parkow ym (Jankow ska 1980). N a relikty obozow isk ów czesnych łow ców reniferów natrafiono na półw yspie A m eryka koło G ocow a, na południe od K ruszw icy. A naliza odkrytych tam narzędzi krzem iennych w ykazała, że p rzebyw ała tu ludność kultury św iderskiej (około 9500 - 8100 p.n.e.).
N astępnie w aspekcie chronologicznym pozostałości działalności ludzkiej w reg io nie nadgoplańskim łączą się z okresam i ocieplenia się klim atu w pierw szej połow ie
1 N a jn o w sz a literatu ra d o ty cz ą c a o w y c h b a d a ń po r. B . D zie d u sz y c k a 1977, 1982, 1985, W . D zied u - szycki 1984a, 1984b, 1988, 1991/92/93, B. i W . D zied u szy ccy 1993, W . D zied uszy ck i i M . K upczyk 1993, P.M . Jag ło w sk i 1991, K. S zam ałek 1985, 1987, W . S z e n ic o w a 1982
24 W O JC IE C H D Z IE D U S Z Y C K I
R ye. 1. S tan o w isk a arch eo lo g iczn e w cen traln ej części regionu n adgoplańskiego
holocenu. W ów czas to niższe partie dolnej terasy G opła okupow ane były przez ludność m ezolityczną (około 8 1 0 0 - 4 5 0 0 p.n.e.). C harakterystyczne dla nie artefakty krze m ienne odkryto w rejonie d zisiejszego p ółw yspu A m eryka, a także w R usinow ie, K icku, G ocanow ie, w Popow ie (?).
S zersza antropogeniczna ek sploatacja środow iska przyrodniczego K ujaw w iązała się z działalnością od około 4500 r. p.n.e. rolniczych społeczeństw k ultur ceram iki
P A R K K R A JO B R A Z O W Y „ N A D G O P L A Ń S K I P A R K T Y S IĄ C L E C IA " 25
w stęgow ej (L. C zerniak 1980). Ślady pobytu tych pierw szych rolników usytuow ane były w zdłuż rynny G opła i ja k się przyjm uje datow ać je m ożna na okres około 4200 - - 4000 p.n.e. N a pozostałości źródeł kultury m aterialnej w ytw orzonych przez przed staw icieli owej kultury natrafiono m .in. w G ocanow ie, R usinow ie, T am ów ku, Ł ag iew nikach, Z łotow ie i in. S połeczeństw a te preferow ały w zasiedleniu żyzne, czarne ziem ie. Z innych kultur ludności neolitycznej przebyw ającej w rejonie nadgoplańskim w y m ienić m ożna kulturę am for kulistych (około 3000 - 2200 p.n.e.) i kulturę pucharów lejkow atych (około 2 7 0 0 - 2200 p.n.e.). N a obiekty osadnicze łączone z tym i ku l turam i natrafiono np. w K ruszw icy, Ł agiew nikach, P olanow icach, R acicach, Siem ion- kach, G ocanow ie, O strow ie n/G opłem , Z łotow ie i in.
W iększe kom pleksy osadnicze nad G opłem pow stały w czasach działalności tu grup ludności kultury łużyckiej w IV okresie epoki brązu — okresie halsztackim . K om pleksy te złożone były nieraz z kilku osad. Z nane są m .in. z K ruszw icy, L ach- m irow ic, O strow a n/G opłem , G ocanow a, M ielnicy. W sam ej K ruszw icy, na O strow ie R zępow skim w m łodszej epoce żelaza (H aC /D ) pow stał gród w raz z siecią otaczających go osad (K. S zam ałek 1985, 1987).
B ogato reprezentow any w obiekty archeologiczne je s t rów nież okres lateński (zw ła szcza późnolateński) i okres w pływ ów rzym skich. N a te czasy datuje się w regionie nadgoplańskim egzystencję w ielu osad posadow ionych w różnorodnych strefach p rzy rodniczych. O sadow nictw o z tych okresów znane je s t np. z badań w ykopaliskow ych rejonu L achm irow ic. O dkryto tam m .in. zespół osad, w tym stanow isko zw iązane z w ytopem żelaza. W pobliżu natrafiono na cm entarzysko z okresu w pływ ów rzy m skich. P ochodzą stam tąd unikatow e źródła kultury m aterialnej im portow ane z terenu C esarstw a R zym skiego (np. gliniana lam pka oliw na, n aczynie terra sigillata i in., В. Z ie lonka 1969/1970).
Inne cenne odkrycia poczyniono w zespołach badanych archeologicznie osad z ow ych o kresów w Ł agiew nikach i Polanow icach, zam ieszkiw anych przez ludność kultury przew orskiej (B. D zieduszycka 1982, W . S zenicow a 1982).
O sobną kategorię znalezisk stanow iły skarby m onet rzym skich oraz pojedyncze okazy num izm atyczne. N atrafiono na nie m .in. w K ruszw icy, Polanow icach, T arnów ku, Z łotow ie i in.
B adania poczynione w regionie nadgoplańskim pozw oliły na lo kalizację stanow isk z om aw ianych okresów w takich m iejscow ościach, jak: K obylniki, K ruszw ica, G o ca now o, O strow o n/G opłem . Popow o, Z łotow o, M ietlica, S k u lsk a W ieś, a także po za chodniej stronie G opła — w R zepow ie, Ł agiew nikach, Polanow icach, R acicach, Lach- m irow icach, R zeszynku, Ł uszczew ie (B. D zieduszycka 1977).
D oniosłe znaczenie dla regionu w zakresie przem ian środow iska przyrodniczego i kulturow ego posiadało osadnictw o w czesnośredniow ieczne. N a je g o n ajstarszy h o ryzont datow any na V I - V I I w. natrafiono w K ruszw icy, P olanow icach (B. D zied u szycka 1982). W późniejszym okresie form ow ania się struktur plem iennych G oplan w V III - IX w. w iększe skupiska osadnicze grupują się w rejonie dzisiejszej M ietlicy i K ruszw icy. W M ietlicy pow stał ponadto w I X / X - p o c z . X w. — ośrodek grodow y otoczony kom pleksem osad. U znaje się za m ożliw e, że w łaśnie tu kształtow ało się centrum plem ienne G oplan, w spom nianych przez G eografa B aw arskiego, około połow y IX w. (B. D zieduszycka 1985).
26 W O JC IE C H D Z IE D U S Z Y C K l
W okresie m iędzy 2 pol. X w., a początkiem X I w. w zniesiony został państw ow y ośrodek w arow ny w K ruszw icy (W zgórze Z am kow e, Przygródek, W . D zieduszycki 1984a, 1984b). Byi on w XI w. je d n ą ze stolic państw a (sedes regni principales) odw iedzanych przez panującego i je g o dw ór. O dgryw ał też rolę ośrodka interregio- nalnego w zakresie adm inistracji państw ow ej, a także spełniał funkcję centrum m ili tarnego, kultow ego (kościół p.w . św. W ita), gospodarczego. W tym czasie pow stają now e osady służebne zam ieszkiw ane przez ludność m ającą zapew nić utrzym anie o środ ka państw ow ego (K obylniki, N iew odniki, Ł agiew niki i in.). W K ruszw icy też p ra w dopodobnie istniało w 1 poł. XII w. krótkotrw ałe biskupstw o przeznaczone do m isji pom orskich (G . L abuda 1968, s. 19 n.).
L iczne stan o w isk a w czesnośredniow ieczne z tego okresu (X — XII w.) zlo k ali zow ane zo stały w zdłuż całej ry n n y goplańskiej. Skupiska osadnicze odkryto w rejonie G ocanow a, O strow a n/G opłem , P olanow ie — Ł agiew nik, R acic, L achm irow ic i in. N a uw agę z a słu g u ją rów nież często przy p ad k o w o zn ajdow ane skarby. Jeden z nich pochodzi z K ruszw icy i złożony b y ł ze srebrnych półbrakteatów z H edeby — d a to w an y ch na około 1000 r. (J. Slaski, S. T abaczyński 1959, S. Suchodolski 1974). Inny poch o d zi z R acic (B aranow a) i został odkryty w 1880 r. p o d czas prow adzonych tam prac ziem nych. O dkryciem przypadkow ym w 1900 r. był skarb srebrny wagi p o nad 550 g z O strow a n/G opłem , datow any po r. 1055. W je g o skład w chodziło o koło 200 m onet, w tym m .in. M ieszka I, okazy czeskie (B olesław I i in.), angielskie, n iem ieckie, w ęgierskie, ponadto placki srebrne, ozdoby. Z m iejscow ości tej pochodzą tak że i inne ź ró d ła kultury m aterialnej tak ie ja k : m iecz żelazny, topór, czek an , w ytw ory z po ro ża i in. stan o w iące znaleziska luźne (W . H ensel i Z. H ilczer-K urnatow ska
1972, s. 308 n.).
N a terenie N adgoplańskiego Parku T ysiąclecia znajdują się rów nież liczne p o zo stałości o sad n ictw a późnośredniow iecznego i now ożytnego. W spom nieć m ożna, że w raz z budow ą w 2 poł. X IV w. zam ku — siedziby kasztelana w K ruszw icy p o sa dow ionego na m iejscu daw nego grodu (W zgórze Z am kow e, M ysia W ieża), a także wraz z d ziałaln o ścią m iasta lokacyjnego położonego n a zachodnim brzegu G opła p o w staw ała w ielka w łasność m ożnow ładcza. Z akładano now e w sie, dw ó r b ędący stabil nym elem entem w łości państw ow ych (królew skich, starostw a), kościelnych i ry cer skich. C harakterystyczną cech ą ów czesego osadnictw a było je g o w ycofanie się poza bezpośrednie sąsiedztw o je z io ra , co spow odow ane zostało k olejną transgresją wód G opła (B. D zieduszycka 1985).
Przestaw ione pow yżej w form ie skrótow ej zasoby historyczne Parku w ym agają szczególnie ochrony ich substancji zabytkow ej. S trategia tej ochrony w regionie nad goplańskim pow inna być realizow ana w aspektach naukow ych, konserw atorskich i popularyzatorskich. Do jej realizacji konieczny byłby w ięc ju ż stosow any nad G opłem w odniesieniu do zasobów przyrodniczych m onitoringow y system rejestracji zm ian zachodzących w zakresie przeobrażeń terenów stanow isk archeologicznych objętych działalnością ludzką. O chroną i naukow ym dozorem pow inny być objęte w szystkie stanow iska, a w nich w arstw y kulturow e i obiekty zaw ierające cenny m ateriał źródłow y. D otyczyć to p ow inno także zabytków architektonicznych np. kolegiaty kruszw ickiej, czy też ruin zam ku K azim ierza W ielkiego w K ruszw icy i innych budow li (dwory, zabudow a folw arczna). S zczególne znaczenie ochrona ta posiada d la kom pleksu sta
P A R K K R A JO B R A Z O W Y „ N A D G O P L A Ń S K I P A R K T Y S IĄ C L E C IA " 27
now isk archeologicznych w K ruszw icy, które potencjalnie m ogą być narażone na de strukcję, a w ięc np. dla O strow a R zepow skiego z grodem ludności kultury łużyckiej, W yspy G rodow ej. P rzygródka i in. O chroną otoczony pow inien być także bezpośredni pas pobrzeży G opla zaw ierający najstarsze ślady pobytu tutaj grup późnopaleolitycz- nych i m ezolitycznych. D otyczy to rów nież i dalej położonych od pobrzeży G opła terenów Ł agiew nik, L achm irow ic, Racic, G ocanow a, O strow a n/G opłem , Z łotow a, M ietlicy, O strów ka i in.. gdzie zlokalizow ane są unikatow e stanow iska archeologiczne datow ane od neolitu po now ożytność.
S zczególną troskę w zakresie ochrony pow inno się w ykazać w stosunku do grodu G oplan w M ietlicy i sieci o taczających go osad. Je st to bow iem jed y n y tego typu relik t w om aw ianym regionie. Z likw idow ana pow inna zostać też upraw a ro ln icza pro w adzona na je g o m ajdanie.
W publikacjach dotyczących Parku, w działalności popularyzatorskiej pow inno się szczególnie akcentow ać to, iż ow e relikty archeologiczne stanow ią niepow tarzalny na rów ni a przyrodniczym i w alor regionu, zw łaszcza, że pochodzą one z tak długiego okresu czasu.
P ostulow ać także należy kontynuację w spółpracy z przedstaw icielam i nauk p rzy rodniczych. W ram ach w spółdziałania pow inna być p ro w adzona działalność naukow a i popularyzatorska. K onieczne je s t prow adzenie działalności w ydaw niczej, dzięki której byłoby m ożliw e udostępnienie w ielu źródeł pozyskanych w trakcie prow adzonych do tąd długotrw ałych prac badaw czych.
K ontynuow ane rów nież pow inno być instytucjonalne w spółdziałanie pom iędzy P ar kam i: L ednickim i N adgoplańskim , a to m .in. ze w zględu na zbliżoną ich sp ecy fik a cją krajobrazu przyrodniczo — kulturow ego i w zw iązku z tym z istnieniem po d o bnych problem ów ich zasobów . W spółpraca taka z czasem m ogłaby objąć i inne Parki w Polsce.
L IT E R A T U R A
C z e r n i a k L., 1980, R ozw ój sp o łeczeń stw ku ltu ry późnej ceram iki w stęgow ej na K ujaw ach, Poznań D z i e d u s z y c c y B. i W . 1993, K ruszw icki ośrodek w ładzy i jeg o przem iany w X I - X II w ieku (w :) Lokal
ne ośrodki w ładzy państw ow ej w X I - X I I w ieku w E u ropie Ś ro d k ow o-W schodniej, W roclaw , s. 159 — 172
D z i e d u s z y c k a B. 1977, R ejestr stan o w isk archeo lo g iczny ch w rejo n ie Jez. G o p la (w oj. B ydg o szcz). FA P 26, s. 1 5 0 - 158
— 1982, K om pleks po lan o w ick i w okresie w pływ ów rzym skich i w o kresach w czesn o i p ó źn o średniow iecz nym (w stępne w yniki badań). K om unikaty A rch eologiczne, s. 165 - 194
— 1985, D em o g rap h ie and E conom ic T ran sfo rm ation s in the A rea S u rounding the E arly M edieval K ruszw i ca, A P 24, s. 7 3 - 1 0 3
D z i e d u s z y c k i W . 1984a, W czesn o średn io w ieczn a p rzep raw a p rzez G opło z b adań stan o w isk a 4 a w K ru szw icy, S p A r 36, s. 167 - 183
— I98 4 b , Socjo to p o g raficzn e p rzeobrażenia w czesn o śred n io w ieczn y ch m iast polskich (m odel kruszw icki), K H K M 3 2 , s. 3 - 2 1
— 1988, Research assum ption and result o f interd isciplinary studies in K uiavia, Śtudijnó Zvesti 25, s. 35 2 40 — 1991/92/93, S po łeczn o — eko n o m iczn e u w arunkow ania p o w iązań P om orza z K ujaw am i we w czesnym
średniow ieczu, S I A 33, s. 41 - 63
28 W O JC IE C H D Z IE D U S Z Y C K I
H e n s e l W. i H i J c z e r - K u r n a t o w s k a Z . 1972, Studia i m ateriały d o osad n ictw a W ielkopolski w czes- nohistorycznej, 4, W rocław
J a g ł o w s k i M .P. 199J, Początek i rozw ój m iasta lo k acy jn eg o w K ruszw icy w św ietle inform acji archeo logicznych i pisanych, StiM D W P (36) 18, s. 5 - 26
J a n o w s k a B. 1980. S zata roślinna G o p la w późnym g lacjale i holo cen ie o raz w p ływ o sad n ictw a na je j ro z wój w św ietle b adań paleobotanicznych, P A r 27, s. 5 - 4 1
L a b u d a G. 1968, Początek d iecezjalnej o rganizacji k o ścielnej na Pom o rzu i K ujaw ach w X I i X II w., ZH 33, s. 1 9 - 6 0
S l a s k i J., T a b a c z y ń s k i S. 1959, W czesnośredniow ieczne skarby srebrne W ielkopolski I, W a rs z a w a - W rocław
S u c h o d o l s k i S. 1974, K ruszw ica, pow. Inow rocław . M onety z badań w ykopaliskow ych z lat 1948 - 1973, W N 18, s. 111 - 119
S z a m a ł e k K. 1985, P rzem ian y środow iska geog raficzn eg o w rejonie K ruszw icy n a p rzełom ie ep o k i brązu i w czesnej epoki żelaza o raz ich w pływ na osadnictw o, A P 19 s. 329 - 366
— 1987, K ruszw icki zespół osadniczy w m łodszej epo ce brązu i początkach epoki żelaza, W rocław S z e n i c o w a W . 1982, B ad an ia archeo lo g iczn e w Ł ag iew nikach w w oj. b y dgoskim , K o m unikaty A rch eo
logiczne, s. 81 - 99
Z i e l o n k a B. 1969/70, Rejon G opła w okresie p ó źn o lateń sk im i rzym skim , FA P 20, s. 1 4 7 - 2 1 8
D E R L A N D S C H A FT S P A R K „N A D G O PL A Ń SK I P A R K T Y S IĄ C L E C IA ” — SE IN E A R C H Ä O L O G IS C H E N B E S T Ä N D E U N D ST R A T E G IE IH R E S SC H U T ZES
Z u s a m m e n f a s s u n g
D er G o p ło -L an d sch aftsp ark en th ält, n eben den w ertvollen natü rlich en V orteilen, auch archäologische U nikatbestände in F orm von dort liegenden zahlreichen B esied lu n g sg eb ieten , die von d er W end e des P aläolithikum s bis zu r N eu zeit stam m en. In dem A rtikel fo rdert m an den gleich w ertig en S chutz n atürlicher und K ulturbestände. D iesen A b sichten k an n d ie w issenschaftliche, P op u larisieru n g s- und K onservations- tätigkeit dienen. E s ist eine Z usam m en arb eit m it den V ertretern d er N atu rw issen sch aften n o tw endig, um die un w iederholbare S pezifik d e r N atur- und K ultu rlan d sch aft gem ein sam zu schützen. Es w ird auch das insti tutio n elle Z u sam m enw irken des G op ło -P ark s und des L ed n ica-Parks w egen ih rer an g en äherten Sp ezifik ge fordert.
A B B IL D U N G E N
