Widok O przestrzeni w polskich kodeksach obyczajowych z początku XX wieku

(1)

Uniwersytet Jagielloński

O przestrzeni w polskich kodeksach obyczajowych z początku XX wieku

Postrzeganie czasu i przestrzeni stanowi jedną z podstawowych kategorii kulturowych. one to wyznaczają podstawowe współrzędne rozumienia świata, w pewnym sensie nawet wyznaczają jego granice. Ernst cassirer w Eseju o czło

wieku stwierdził, że

czas i przestrzeń są ramami, które zamykają w sobie całą rzeczywistość. Nie możemy pojąć żadnej rzeczy realnej inaczej jak tylko w warunkach czasu i przestrzeni. zdaniem Heraklita nic na świecie nie może przekroczyć swych wymiarów, wymiary te są ograniczeniami czasowymi i przestrzennymi. Myśl mityczna nigdy nie rozważa czasu i przestrzeni jako czystych, pustych form. uważa je za wielkie, tajemnicze siły, które rządzą wszystkimi rzeczami i kierują, determi- nują, nie tylko życie ludzi, ale i bogów¹.

Szczególnie przestrzeń (a we wcześniejszej fazie także i czas) doświadczana jest w historii człowieka jako sfera niezwykle istotna dla wszelkiej działalności i egzystencjalnych wartości. Przez jej zawłaszczanie, zagospodarowanie, ota- czanie granicami, w końcu – wypełnianie znaczeniami człowiek budował wizję świata: ekumeny i tego, co transgresyjne. Przemyślane organizowanie chaosu przestrzeni odbywa się już na poziomie języka – wyodrębnienie i nazwanie każ- dego najmniejszego wycinka przestrzeni i tego, co się w niej znajduje, stwarza poczucie oswojenia nieznanej, często tajemniczej, a więc i niebezpiecznej rze- czywistości. w ten sposób dokonuje się funkcjonalizacji i interpretacji świata:

segregowania, kategoryzacji i wartościowania przestrzeni. Przestrzeń poddana zostaje semiozie i jest przedmiotem praktycznych działań, rzeczywistej ingeren- cji człowieka. w tym niekończącym się procesie równie istotne są – być może będąc wykładnikiem działań sensotwórczych i praktycznych – relacje między- ludzkie zapisane we wzorcach zachowaniowych. zawierają one zawsze ważny komponent przestrzenny, którego interpretację wyprowadzić można z osobliwo- ści określonych typów dyskursów kulturowych.

Specyficzne zagospodarowywanie przestrzeni i uczenie sposobów funk- cjonowania w niej jednostek czy grup społecznych obserwować można w wie-

1 E. cassirer, Esej o człowieku. Wstęp do filozofii kultury, przeł. a. Staniewska, czytelnik, warszawa 1998, s. 92.

(2)

lu różnych tekstach kulturowych. Bez wątpienia postulatywny charakter mają spisane kodeksy obyczajowe, budowane jednak z materii codziennej praktyki, często głęboko zinternalizowanych wzorców postrzegania świata, modelujących funkcji języka itd. Przykładów manipulowania przestrzenią w życiu społecznym, które polega na wysokim semiotycznie nacechowaniu zalecanych sposobów

„przestrzennego” definiowania relacji międzyludzkich, można poszukiwać np.

w popularnych poradnikach savoirvivre’u i bon tonu z końca XiX i początku XX wieku. usztywnienie form mieszczańskiej etykiety, wywołane m.in. przez ko- nieczność wprowadzania w tajniki „właściwego” zachowania ludzi aspirujących do bycia w „towarzystwie”, spowodowało, że teksty poradnikowe nabrały spe- cyficznego, apodyktycznego tonu. taka właściwość ich poetyki ułatwia zadanie rozpoznania technik zawłaszczania przestrzeni i posługiwania się nią w celach społeczno-komunikacyjnych.

Na początek wystarczy prześledzić spisy treści poradnikowych dziełek, aby przekonać się, że porządkowanie materiału na rozdziały polega zazwyczaj na posługiwaniu się określeniami miejsc, w których dane zachowanie i określone zwyczaje powinny mieć zastosowanie. M. rościszewski podzielił swoją Księgę obyczajów towarzyskich na części zgodnie z wydzielonymi przestrzeniami życia społecznego: „życie rodzinne”, „Dobry ton i etykietę”, „Dom otwarty” i „życie zewnętrzne”; podrozdziały jasno dookreślają, że mowa będzie o zachowaniach w „kościele, salonie, sklepie, na przechadzce, w powozie, na weselu, wieczor- kach tanecznych, herbatkach i przy stole”². Bardziej szczegółowe wydają się pod- ręczniki dla uczniów, na przykład Zasady przyzwoitego zachowania się uczniów szkół średnich według dra Juliusza Wisnara, gdzie obok miejsc „pospolitych”

wymieniane są jeszcze te zarezerwowane dla młodszego towarzystwa – „boisko gimnastyczne” czy „ślizgawka”³. Miejsca, do których przypisane są konkretne zachowania czy ich klasy, można podzielić na trzy kategorie:

• przestrzeń lokalną, którą stanowiłby dom i jego najbliższe otoczenie,

• przestrzeń regionalną – znajdującą się poza domem, czyli wieś, miasto

• oraz przestrzeń ogólną – rozciągającą się znacznie dalej, na kraj czy nawet świat⁴.

równocześnie należy wyróżnić istniejącą równolegle przestrzeń intym- ną, którą Edward Hall nazywa „terytorium organizmu”⁵. każda żywa istota

2 M. rościszewski, Księga obyczajów towarzyskich, Paradox, wrocław 1993.

3 Zasady przyzwoitego zachowania się uczniów szkół średnich według dra Juliusza Wisna

ra, opracował dr Jan Piątek, Nakładem towarzystwa Nauczycieli Szkół wyższych, Lwów 1912.

4 terminologię taką, jednakże w zupełnie innym kontekście, bo w odniesieniu do użyt- kowników gwary, zastosowała Halina Pelcowa: H. Pelcowa, Przestrzeń jako sposób postrzegania świata przez użytkowników gwary, [w:] Przestrzeń w języku i kulturze. Problemy teoretyczne.

Interpretacje tekstów religijnych, pod red. J. adamowskiego, wydawnictwo uniwersytetu Marii curie-Skłodowskiej, Lublin 2005, s. 127.

5 E.t. Hall, Bezgłośny język, przeł. r. zimand i a. Skarbińska, Piw, warszawa 1987, s. 161.

(3)

doświadcza granicy dzielącej ją od zewnętrznego świata – ciało jest fizyczną, realnie istniejącą i widoczną bryłą, ostro odgraniczoną od innych ciał i innych przedmiotów ulokowanych w przestrzeni. Sfera intymna, w pełni determinowa- na kulturowo i indywidualnie, funkcjonuje jako nieokreślona bariera, jest nie- widzialnym terytorium, którego naruszenie możliwe jest jedynie w określonych sytuacjach i przez wybrane osoby, gdyż zawsze niesie ze sobą konkretny przekaz.

Jak pisze Hall:

zmiany przestrzenne nadają barwy komunikacji, akcentują ją, a czasem nawet mają większe znaczenie niż słowo mówione. Przepływ i przesunięcie odległości między ludźmi, kiedy wzajem- nie na siebie oddziałują, są nieodzowną częścią procesu komunikacji⁶.

Naruszenie przestrzeni intymnej przez zbytnie zbliżenie się do rozmówcy może wywołać u Europejczyka odczucia seksualne lub wrogie. zbytnie oddalenie natomiast odebrane byłoby jako izolacja, sygnalizowanie chłodniejszych stosun- ków czy wręcz niechęć. ulokowanie ciała w przestrzeni wymaga specjalnej troski – może bowiem rozstrzygać o pozycji jednostki w grupie czy społeczności.

Poradniki i kodeksy obyczajowe miały uczyć, w jaki sposób uniknąć złej interpretacji własnych zachowań, przez modelowanie konwencjonalnych, głębiej lub płyciej internalizowanych gestów i działań rozpoznawalnych jako znaki statusowe. oczywiście w dalszym ciągu „przestrzeń komunikowała”, lecz ludzie

„dobrze wychowani” potrafili odczytywać sygnały, ale przede wszystkim wysy- łać je i tym samym, kontrolując przestrzeń, pilnować budowania swojego obrazu.

to stąd na przykład miejsce zajmowane przy stole na przyjęciu było wyraźnym wskaźnikiem statusu społecznego, a samodzielne przedstawienie się młodej ko- biety w miejscu publicznym narażało ją na despekt.

człowiek zaczął stawać się więźniem własnych, przez siebie stworzonych konwenansów, obyczajów i zasad do tego stopnia, że aranżowanie zachowań sta- ło się nieodłącznym elementem życia codziennego i dotyczyło każdej, najmniej choćby ważnej sfery życia. rzeczywistość kreowana w kodeksach obyczajowych nabierała cech swoistej przestrzeni labiryntowej, a „uczenie” staje się figurą wę- drówki przez kolejne meandry i węzłowe miejsca życia społecznego. czytający niczym adept poddawany rytom inicjacji, przechodzi przez kolejne wskazów- ki praktycznych przewodników, przesuwając się między różnymi fragmentami przestrzeni, aby wreszcie dotrzeć do centrum, zyskując miano człowieka dobrze wychowanego, doznać dobrodziejstw wtajemniczenia, bądź też gubi się w krę- tych korytarzach zwyczajów towarzyskich, ryzykując odrzucenie, jako karę za zbłądzenia, brak rozpoznania zasad prowadzących do odkrycia tajemnicy.

Przestrzeń w procesie kształcenia spełnia pierwotną funkcję labiryntu – swoistą funkcję „obronną”, gdyż mają do niej wstęp tylko wybrani. Przestrzenność owa zakotwiczyła się także w języku, gdyż do określonego towarzystwa czy sfery społecznej „wchodziło się”, ale zdarzały się z niej wykluczenia, marginalizacja

6 Ibidem, s. 175.

(4)

itd. kodeksy XX-wieczne spełniały już inną funkcję niż te z poprzedniego wieku, kiedy szczególne zapotrzebowanie na poradniki tego typu dotyczyły zakom- pleksionej i bojącej się śmieszności burżuazji, próbującej naśladować sposób bycia arystokracji i szlachty⁷. kodeksy ułatwiać miały również życie tym, którzy awansowali społecznie, stwarzając im nadzieję na życiowy sukces. XX wiek no- bilitował wykształcenie i inteligencję, zaczęto odchodzić od podziałów społecz- nych i „urodzenia” na rzecz „przyzwoitego wychowywania”.

I. Wszędzie dobrze, ale w domu najlepiej! – przestrzeń lokalna

aby wejść do towarzystwa i zyskać jego uznanie, nie wystarczy umieć od- powiednio zachować się wśród obcych. cała praca rozpoczyna się we własnym domu. Dobra reputacja wśród członków rodziny miała przenieść się dalej – poza przestrzeń domowego ogniska.

Przestrzeń mieszkania postrzegana jest jako azyl – własne miejsce, do które- go bronimy dostępu obcym, a zapraszamy wybranych; to wewnętrzna przestrzeń o swoistej strukturalnej nadwyrazistości, silnie odgrodzona od świata zewnętrz- nego. w domu Dulskiego mogą dziać się rzeczy straszne, ale zabroniona jest ko- munikacja z obcymi. kryteria wyboru odwiedzających dom bywają skompliko- wane, zawsze jednak oddają hierarchie grupowe, a więc ład rodzinny przekładają na zmetaforyzowane relacje przestrzenne. antropolog pisze, że:

Historia człowieka to, w znacznej mierze, bilans jego wysiłków, mających na celu odebranie przestrzeni innym i obronę własnego terytorium przed ich atakami. [...] Posiadać terytorium to posiadać jeden z najistotniejszych składników życia; brak terytorium to jedna z najgroźniejszych okoliczności życia⁸.

rościszewski opisywał przestrzeń domową jako „własny kącik, odgranicza- jący człowieka od natrętnych oczu bliźnich, stanowiący dlań schronienie najpo- żądańsze”⁹. Niestety, nie każdy dom ma czy zyskuje od razu takie wartości – aby poczucie bezpieczeństwa i spokoju towarzyszyły przebywaniu w owej przestrzeni, konieczna jest troska i zaangażowanie wszystkich domowników. Niebezpie- czeństwem wymierzonym przeciwko takiemu szczęściu wymienianym w kodeksach obyczajowych jest na przykład niechlujstwo któregoś członka rodziny, najczęściej – jak pisze autor – bywa to ojciec, który zapomina o rudymentarnych zasadach higieny, ale, jak radzi rościszewski, i na tę sytuację znajdziemy odpo- wiednie środki:

7 J. Szymczak-Hoff, Drukowane kodeksy obyczajowe na ziemiach polskich w XIX wieku.

Studium źródłoznawcze, wydawnictwo uczelniane wSP w rzeszowie, rzeszów 1982.

8 E. Hall, op. cit., s. 64.

9 M. rościszewski, op. cit., s. 13.

(5)

Dość jest zaczerpnąć... politury z kotła towarzyskich ambrozji i powlec nią zarówno siebie, jak i całe swoje otoczenie. innymi słowy, dość jest zbudować gniazdko miękkie, zaciszne i wy- godne, w którym cała rodzina znaleźć by mogła spoczynek miły i owo zadowolenie, jakiego życie zewnętrzne, życie trosk i zabiegów tak skąpi biednym pracownikom swoim¹⁰.

w innym poradniku pisał wprost:

oprócz zdrowia i humoru dobry ton obowiązuje nade wszystko czystość i ochędóstwo. Do- tyczy ono zarówno ciała, odzieży i mieszkania, jak i powietrza, którem oddychamy. [...] Brak czystości nie da się niczem usprawiedliwić. każdy człowiek może i powinien być czystym. Jest to przymiot piękny, zwłaszcza u kobiet, których obowiązkiem jest dbać o rodzinę, o strawę, o ładny wygląd całego otoczenia. Nasza odzież, nasza bielizna, nasze łóżko, kołdry – wszystko powinno być czyste, a wtedy i o dobry humor daleko łatwiej będzie¹¹.

w kolejnych książkach powtarzały się te same opinie. uporczywość, z jaką autorzy piszą o higienie, wskazuje na wagę samego problemu w organizacji życia i strategiach budowania swojej przestrzeni, świadczy też zapewne o niewielkiej skuteczności społecznej kampanii:

obserwując codzienne życie chciałoby się zamiast nagłówka „czystość” postawić: brud, niechlujstwo. [...] kto temu nie wierzy, niech zajrzy rankiem do sypialń nie tylko w suterenach, do kuchni podczas przyrządzania potraw w najwykwintniejszych domach, do sklepu z pieczy- wem, gdzie i służąca, i każdy inny kupujący bada świeżość [...] bułek własnymi, niemytymi rękami [...]¹²

Dobrze zagospodarowana przestrzeń domu i utrzymywany w niej ład (doty- czący higieny), a więc szczególna forma kontrolowania samej przestrzeni i spo- sobów bycia w niej poszczególnych osób oddziaływać miała dyscyplinująco na samych członków rodziny¹³. w istocie więc ład w domowej przestrzeni nie tylko jest wzorcotwórczy, lecz także przyczynia się do „wdrukowania” w umysły mieszkańców zgeneralizowanej wizji ładu społecznego:

ognisko domowe, urządzone ze smakiem i komfortem, zależnym od warunków material- nych, czyli od stopnia zamożności jego właścicieli, wyszlachetnia ich samo przez się. w takim domu, za pomocą wielkiego nauczyciela – żywego wzoru – rodzą się cnotliwe i dzielne niewiasty i silni duchem a pełni energii zacni mężowie¹⁴.

10 Ibidem, s. 14.

11 M. rościszewski, Zwyczaje towarzyskie. Podręcznik praktyczny dla pań i panów, warszawa 1930, s. 32.

12 k. Hojnacka, Współżycie z ludźmi. Kodeks towarzyski, warszawa 1939, s. 173. o higienie i jej stratyfikujących funkcjach w społeczeństwie zob.: g. Vigarello, Czystość i brud. Higiena ciała od średniowiecza do XX wieku, przeł. B. Szwarcman-czarnota, warszawa 1996.

13 Porządek, czystość, schludność należą do podstawowych wartości w rodzinie mieszczań- skiej (zob. M. ossowska, Moralność mieszczańska, ossolineum, wrocław 1985). wszelkie naru- szenie norm w tym zakresie w zamkniętym obszarze domu godziło więc w zasady organizacji fizycznej przestrzeni, ale jednocześnie kwestionowało system relacji międzyludzkich, które miały także przestrzenne formy prezentacji.

14 M. rościszewski, Księga obyczajów towarzyskich, s. 14.

(6)

Dom staje się szkołą dobrych obyczajów i miejscem, w którym buduje się przestrzenny obraz świata. okazjonalnie jest również sceną, na której wystę- pują dzieci, traktowane jak swoista wizytówka rodziny, co oznacza także, że przymusy zachowaniowe, jakim zostają poddane, są i lekcją, i ilustracją tego, jak zorganizowane jest całe społeczeństwo. to dzieci przejmują z czasem i mają zreprodukować zachowania, maniery, sposoby mówienia, świadcząc później o wychowaniu, jakie odebrały od swoich rodziców, ale także konserwując mo- del stosunków przestrzennych jako wzorca obrazu społeczeństwa. rzeczywi- ste zachowania i ich przestrzenne metafory-ekstensje służą także legitymizacji wszelkich szczegółowych norm etycznych. Zasady przyzwoitego zachowania się uczniów szkół średnich wymieniają szereg nakazów, o których dzieci powinny pamiętać, uprzedzając szczególną pomysłowość i inwencję młodszego towarzystwa, na przykład:

[...] nie dręcz zwierząt znajdujących się w domu;

[...] nie pluj na schodach i ganku;

[...] nie śpiewaj przy otwartem oknie;

[...] nie dokuczaj sąsiadom grą na instrumencie muzycznym w nieodpowiednim czasie, np.

po 9 godzinie wieczór lub przed 8 rano;

zaniechaj gry zupełnie, gdy w domu leży ciężko chory lub też zmarły¹⁵.

w późniejszym nieco poradniku dla dzieci również przestrzega się przed bezwzględnością ich zachowań, stosując przy okazji dość zastanawiającą takso- nomię, która porządkuje przestrzeń najbliższą człowieka i przypomina o punk- tach granicznych, a także o ważnej antynomii kultury i natury:

Bądź dobry dla zwierząt i ptaków. żaden chłopiec, czy żadna dziewczyna, mający odrobinę serca i trochę rozumu nie będzie okrutny dla konia, psa, kota i ptaków. Nigdy nie rzucaj kamienia- mi lub innymi odpadkami na zwierzęta i ptaki. unikaj wszystkiego, co sprawia im ból i powoduje nieszczęście.

Ptaki szczególnie zasługują na troskę i opiekę. one zawsze cieszyły się osobliwą miłością u najlepszych mężczyzn i kobiet. Nigdy nie niszcz ich gniazd! Nigdy nie niszcz ich jajeczek! ko- chaj zwierzęta i ptaki¹⁶.

Pouczenia dostają również rodzice, dla których dom nie powinien być jedy- nym miejscem pobytu. Dla zdrowia i higieny mąż – głowa rodziny – powinien codzienne opuszczać „szczęśliwe gniazdko”, które niejednokrotnie okazuje się miejscem pułapek czyhających na domowników. rościszewski pisze wprost:

Ludzie są zawsze grzeczniejsi, gdy się nawzajem nie widzą zbyt często. Małżonkowie mogą uwić sobie szczęśliwe gniazdko, jeżeli będą badać słabe strony jedno drugiego, ażeby ich unikać tak, jak łyżwiarze unikają przerębli¹⁷.

15 Zasady przyzwoitego zachowania się..., s.12–13.

16 Uprzejmość umila życie, przeł. f.w. gasiorowski z Good Manners by sir william w. Mckechnie, wydawnictwo Polskie r. wegnera, Poznań 1946.

(7)

i kiedy mąż „zamordowuje się krwawym trudem”¹⁸, aby zapewnić byt rodzinie, żona powinna zająć się takimi porządkami, jak wietrzenie pościeli, zmiana bielizny pościelowej, dopilnowanie, aby obiad był na czas, złożyć konieczne wizyty i zrobić sprawunki, ale zdecydowanie zaplanowane i przemyślane, bo:

[...] jeżeli żona nie jest oszczędną, wszystko przepadło! Dom jego staje się podobny do beczki bez- dennej: im więcej się w nią wlewa z jednej strony, tym więcej wypływa przez drugą!¹⁹

wzajemne stosunki domowników, czystość, schludność, komfort domu, a także oszczędność pani domu zostają zweryfikowane podczas spotkań i uro- czystości, które mają miejsce w każdym szanującym się ognisku domowym.

Przybycie gości potwierdza koncentryczność organizacji przestrzeni, wyznacza miejsce aksjologicznie nacechowane i wymagające szczególnej dbałości.

aby przyjąć gości, niezbędne było wystosowanie odpowiednich zaproszeń, bądź to drogą listowną, bądź osobiście. Będą one swoistymi przedłużeniami, ekstensjami przestrzeni domowej. Jeśli planujemy urządzić okolicznościowe przyjęcie – z okazji ślubu, karnawału, imienin – piszą autorzy poradników – zaproszenie powinno przyjąć formę wykwintnego biletu wysyłanego pocztą. Je- śli liczymy na odwiedziny podczas herbaty czy obiadu w małym gronie, najlepiej, gdy pani domu osobiście złoży wizytę przyszłym gościom i powiadomi ich o tym. Zwyczaje towarzyskie. Poradnik na co dzień wydawnictwa Moda i życie praktyczne radzi:

terminów zaproszeń należy przestrzegać – na wieczór taneczny co najmniej na tydzień naprzód, na większe przyjęcie bez tańców na 5 lub 4 dni, na skromne, w małym gronie osób, w ostateczności w przeddzień przyjęcia. Na zaproszenie listowne należy koniecznie odpowiedzieć również listownie, dziękując i zawiadamiając, czy się z zaproszenia skorzysta²⁰.

oprócz okazjonalnie przygotowywanych przyjęć z zaproszeniami, każda pani domu powinna mieć również ustalone stałe dni przyjęć, podczas których częstuje się gości herbatą i ciastkami. rościszewski wspomina o tego typu spo- tkaniach, podając, że zwie się je five o’clock’ami. Podejmowanie znajomych pod- czas „herbatek”, niewymagających szczególnych zaproszeń i ceremonii, pozwa- lało nadać domowi tytuł „otwartego”. Praktyka pokazuje jednak, że otwartość owa miała bardzo specyficzny i z góry ustalony wymiar. Bynajmniej nie stwa- rzała możliwości przełamania zasadniczego odgraniczenia przestrzeni domowej, lecz jedynie uruchamiała swoistą grę z jej granicami:

Dnie przyjęć na wielkim świecie zaczynają się 1 stycznia, a kończą na wielkanoc. oznacza się je na biletach wizytowych. [...] w styczniu wizyty trwają około dziesięciu minut; w innych miesiącach od piętnastu do dwudziestu²¹.

18 Ibidem, s. 29.

19 Ibidem.

20 M. rościszewski, Zwyczaje towarzyskie. Poradnik na co dzień, wydawnictwo Moda i ży

cie praktyczne, warszawa [brw].

21 M. rościszewski, Księga obyczajów towarzyskich, s. 102, 104.

(8)

Długość wizyt oraz ich przypadkowy cel świadczyć by mogły o tym, że five o’clock’i nie wymagały szczególnych przygotowań i celebracji. Nic bardziej mylnego! Nawet podczas tych krótkich spotkań obowiązywała określona ety- kieta. Herbatę podawano w porcelanie i srebrach, koniecznie w asyście ideal- nie wykrochmalonych i śnieżnobiałych haftowanych serwet przy ukwieconych stolikach – jeśli akurat na takowe „był sezon”. rościszewski upatruje w takim pielęgnowaniu szczegółów bardzo prostej rzeczy:

gdy widzę tę masę kwiecia, sreber, imbryków, barwnej porcelany [...] przychodzi mi zaraz na myśl ów kraj nieznany, owa ojczyzna herbaty, na cześć której odbywają się te wspaniałości – i wyobrażam sobie Państwo Niebieskie wśród biesiady.

tam, samotny pośrodku Sali, na kwadratowym stole, wznosi się pękaty samowar, a herbatę podają bez cukru, bez ciast, bez araku, w maleńkich kubkach na spodkach porcelanowych. ale za to herbata jest dobra, podczas gdy u nas – Boże, zmiłuj się! i stąd właśnie potrzeba ozłacania pigułki i otaczania jej zbytkiem²².

Przy organizowaniu większych przyjęć bądź balów ważne było nie tylko to, jak przygotujemy pomieszczenia, w których odbędzie się celebra, ale ponadto liczba zaproszonych gości, umiejscowienie ich przy stole i menu, które zapropo- nujemy. wszystko to dyktowane było charakterem spotkania – inaczej urządza się przyjęcie prywatne, inaczej urzędowe, inaczej wreszcie weselne. Jednakowoż należało dopełnić pewnych stałych punktów – przepisów obowiązujących w za- możnych, szanujących się kręgach towarzyskich.

Na czas balu zwinąć należy wszelkie dywany i ustawić wyściełane ławy wzdłuż ścian, w rogu sali zaś wyznacza się miejsce orkiestrze:

orkiestrę stanowić może sam fortepian, sześciu muzyków, bądź cała kapela pułkowa [...]. Na dwa salony przyległe wystarczą: fortepian, skrzypce i wiolonczela z basem²³.

wszelkie figury marmurowe, żyrandole, lustra czy obrazy winno się przy- brać kwiatami. ważne jest też oświetlenie, które musi sprawiać wrażenie a gior

no – jak w dzień. Pani domu powinna też zadbać o całą rzeszę osób pilnujących porządku i wygody zaproszonych gości:

o zebraniu większym należy zawiadomić policję, której członek winien dozorować porząd- ku powozami na zewnątrz. Dobrze jest mieć na zawołanie parę drożeć wynajętych, o ile się nie ma własnych koni.

[...] Dla pań trzeba mieć kącik osobny, [...] gdzie powinna się znajdować pokojowa lub szwacz- ka z przyborami do szycia, przeznaczona wyłącznie do pomocy paniom na wypadek uszkodzenia toalet.

Puder, perfumy, przybory do czesania, kwiaty świeże – wszystko to powinno być na usłu- gach tancerek w tym sanktuarium, zwanym po angielsku ladies room, do którego mężczyźni, oczywiście, wstępu nie mają²⁴.

22 Ibidem, s. 105.

23 Ibidem, s. 109.

24 Ibidem, s. 110.

(9)

Nad samą zabawą czuwać natomiast powinien wodzirej. to on prowadzi towarzystwo na parkiecie, ustala kolejność i rodzaj tańców oraz zabaw. kodeksy obyczajowe z początku XX wieku ostrzegają przed nieodpowiednimi przedsta- wicielami owej instytucji. wodzirej powinien być muzykiem, a w najgorszym przypadku dobrze obeznanym z muzyką człowiekiem, koniecznie mówiącym po francusku. Ponadto musi on posiadać wiele talentów, takich jak „przytomność umysłu, spostrzegawczość, dowcip i takt”²⁵, ponieważ głównym celem wodzire- ja jest zbliżenie towarzystwa, zachęcenie do zabawy i podtrzymywanie dobrego humoru gości.

Bale urządzane przez panie domu różniły się oczywiście w szczegółach, ale podstawowe wytyczne, o których mowa w poradnikach bon tonu, wydają się po- dobne. wśród prywatnych balów popularne były bale charytatywne, białe bale – tylko dla panien i kawalerów, bale kostiumowe. rościszewski wspomina też o wyjątkowym rodzaju podobnej zabawy, cieszącej się dużą popularnością:

Do rzędu balów najmodniejszych należy np. tzw. bal kopciuszek (Cendrillon). wprowadzi- ły go osoby wielkiego świata, poświęcające się różnym sportom w godzinach porannych, bądź wczesnych, w których jeżdżą konno, na rowerze, samochodem, lub też używają fechtunku albo gimnastyki.

taki bal rozpoczyna się bardzo wcześnie i kończy się punkt o północy [...].

Młode panny nie są zwolenniczkami takich zabaw, które natomiast stanowią szczęście mam, ciotek i osób wiekowych²⁶.

Proszone obiady i przyjęcia były sprawdzianem dla wszystkich członków rodziny, którzy szczególnie w takich momentach powinni zaświadczać o swoim domu. kodeksy XX-wieczne przedstawiają przestrzeń domową, w której nikt ani nic nie może być przypadkowe. zarówno każdy zwykły dzień, jak i dzień uro- czysty, związany z balem, świętem miał z góry ułożony scenariusz zachowań i gestów. Dom stawał się sceną, w której każdy miał określoną rolę do odegrania, będąc równocześnie aktorem, widzem i sędzią.

II. Jak Cię widzą, tak Cię piszą:

„przestrzeń regionalna”

Poradniki savoirvivre’u dokładnie podają nie tylko to, jak zagospodarowy- wana była przestrzeń najbliższa, domowa, lecz także określają ponadto regulację zachowań poza miejscem zamieszkania. Przestrzeń fizyczna człowieka rozsze- rza obszar, w którym podmiot porządkuje swoje doświadczenie z nią związane.

Dom jest bliski i oswojony, nawet wobec wielu konwenansów i zasad, pozostaje

25 Ibidem, s. 114.

26 Ibidem, s. 122.

(10)

nadal mikrokosmosem, wyraziście ustrukturowanym. życie rodzinne wtapia się jednak w szerszą przestrzeń – wsi czy miasta, najbliższego otoczenia. każdy ele- ment przestrzeni, zwanej tu regionalną, a będącej w istocie swoistą ekstensją tego co domowe, narzucał konieczność dostosowania się do jej warunków, które re- gulowały współżycie między ludźmi. Bycie w miejscach pozadomowych, obsza- rach ogólnospołecznej komunikacji, definiowane było przez kodeksy obyczajowe opisujące zachowania za pomocą indeksów przestrzennych.

Jednym z wielu miejsc, w którym „przystojne” zachowanie było zwłaszcza pożądane, stanowiła przestrzeń kościoła. Należało się w nią wtopić, nie manife- stując niczym tego, jak wysoko postawieni jesteśmy w społeczeństwie. oczywi- ście – niedzielna msza stanowiła wyjątkową okazję do zaprezentowania dobrego gustu, taktu, ale w praktyce również nowych trendów mody. oto była sytuacja komunikacyjna, w której przekazać można różnorodne sygnały statusowe, spró- bować podporządkować sobie kierunek spojrzenia innych, a tym samym odpo- wiednio ustrukturować przestrzeń społeczną. i choć poradniki jasno mówiły, że

idąc do kościoła, trzeba się ubrać zupełnie przyzwoicie, ale zarazem nadzwyczaj skromnie, unikając bijącego w oczy zbytku i stroju, który by zwracał uwagę. [...] oglądać się na wszystkie strony, dawać znaki przyjaciołom, uśmiechać się, rozmawiać, przypatrywać się, jak kto ubrany, ziewać itp. – wszystko to jest nieprzyzwoite i godne surowego potępienia²⁷,

to jednak gra o kierunek spojrzenia, a więc porządkowania relacji przestrzennych i międzyludzkich²⁸, jest pokusą zbyt trudną do odrzucenia. Do podobnych sytuacji i gier dochodzi w teatrach, gdzie zawsze do czynienia mamy z dwoma scenami i dwoma przedstawieniami – jednym, konwencjonalnym na deskach te- atru i drugim – w lożach, gdzie szanowane panie domu dają ujście swoim ciekaw- skim spojrzeniom, tudzież – co rzadsze, o ile niemożliwe – obserwują w ramach ewentualnej chęci pochwalenia sąsiadki. obserwując, wiedzą także, iż same są przedmiotem uważnej kontroli. rościszewski pisze:

Lornetowanie w teatrze publiczności, a zwłaszcza pań pojedynczych, jest w ogóle nie przy- zwoite, o ile się odbywa w sposób niepobieżny i natarczywy²⁹.

rzecz jasna precyzyjnymi wskazaniami co do zasad zachowania objęte być musiały wszelkie publiczne środki transportu – „tramwaje, omnibusy i wagony dróg żelaznych”. w podróży, z dala od domowego centrum, w obszarze przejścio- wości i przypadkowości spotkań z innymi, należało dbać o utrzymanie stosow- nych, zabezpieczających dystansów – towarzyskich i przestrzennych. Miejsca te, ze względu na swą funkcję, pomieścić mogły sporą grupę pasażerów, zatem dystans dzielący podróżujących zmniejszał się w sensie geometrycznym, nie

27 Ibidem, s. 51–52.

28 koncepcja porządkowania przestrzeni i układania relacji społecznych przez ustalenia kierunku spojrzenia, pochodzi z: M. foucault, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, przeł.

i posłowiem opatrzył t. komendant, aletheia, warszawa 1993.

(11)

znosząc jednak innych barier: społecznej czy nawet estetycznej (stygmatyzująco działają wszak takie elementy semiotyki ciała, jak wygląd, zapach, higiena)³⁰. Poradniki sugerują, że nie może to prowadzić do zmniejszenia dystansu osobiste- go. współczesne podręczniki savoirvivre’u, a także praktyczne poradniki „ję- zyka ciała” posługują się pojęciem „sfery intymnej” – przekroczenie jej granic (u Europejczyków wynosi ona ok. pół metra) może być poczytane jako próba naruszenia godności drugiego człowieka. Dziś świadczyłoby o chęci zaznaczenia wrogiej postawy lub próbach zalotów, kiedyś – o zwykłej nieobyczajności i braku dobrego wychowania, byłoby więc represjonowane jako gest anarchizujący, de- stabilizujący relacje przestrzenne mieszczańskiego modelu życia. rościszewski przestrzega w swoim poradniku przed tego typu zachowaniami:

[...] nie należy zawiązywać rozmowy z nieznajomymi podróżnymi, [trzeba] być zawsze grzecznym dla kobiet, nie narzucając się im jednak z przysługami i uprzejmościami. Nie wiedząc, przy kim się siedzi w tramwaju, trzeba się wystrzegać wszelkiego zbliżenia, ażeby zaś zapobiec gotowości innych do zawiązania z wami rozmowy, udajcie, że drzemiecie lub czytacie gazetę. inna rzecz w dłuższej podróży koleją. tu mimo woli ludzie zapoznają się ze sobą, powinni jednak czynić to bardzo rozważnie, ażeby potem nie żałować nowej znajomości³¹.

oczywiście podkreślana jest wielokrotnie konieczność ustępowania miejsca kobietom, kobietom w ciąży, starszym i inwalidom, co wszak uznać można za kontynuację nakazów kodeksu rycerskiego przekształconego w normy życia dżentelmena³². Nie należy się tłoczyć przy wsiadaniu i wysiadaniu, najlepiej po- magać sobie nawzajem, bez zbytnich grzeczności, poufałości, ale i epatowania własną osobą ani w środkach transportu, ani miejscach publicznych:

gdziekolwiek jesteście – w teatrze, w cyrku, na koncercie itp. – pamiętajcie, że wszędzie gdzie zgromadziło się wielu na wspólną rozrywkę, przyjemność, pożytek lub dla ciekawości, wy – z chwilą, gdyście się znaleźli w ich gronie – przestajecie należeć do samych siebie i dobrowolnie pozbawiacie się prawa manifestowania własnego ja, własnych interesów prywatnych, własnych chęci waszych; z tą chwilą staliście się tylko jednostką, częścią lub członkiem tego ogromnego organizmu, który pospolicie nosi nazwę publiczności³³.

znacznie obszerniejsze w regulacjach tego typu przestrzeni są poradniki dla młodzieży, gdyż miejsc, w których potencjalnie może ona przebywać bez rodzi- cielskiego nadzoru, jest znacznie więcej. unormowaniu poddane są oczywiście zachowania na ulicy, w środkach transportu, w urzędach, parkach, ale również w obrębie szkoły:

Na boisku gimnastycznym lub placu zabaw miej zawsze czystą bieliznę i zachowuj się sto- sownie do przepisów nauczyciela gimnastyki lub kierownika zabaw. Nie pozwalaj sobie na nie-

30 Nie można zapominać, że na przełomie XiX i XX wieku, nie tylko w naukowej refleksji, lecz także w myśleniu potocznym, bardzo rozpowszechnione były koncepcje g. Lombroso, a tak- że semiotyka frenologiczna i fizjonomiczna.

32 M. ossowska, Ethos rycerski i jego odmiany, PwN, warszawa 2000.

(12)

rozważne żarty (podstawianie nogi itp.). [...] ze względów higienicznych unikaj wszelkiego forso- wania się, przesady i brawurowania³⁴.

reprezentujące mieszczański etos powojenne kodeksy kierowane do mło- dzieży i dzieci propagowały osobliwy wzór:

Nauczyciele, którzy zwiedzali szkoły w kanadzie, opowiadają, iż pierwszą rzeczą rzucającą się w oczy w szkołach kanadyjskich, jest uprzejmość dzieci i młodzieży. [...] obowiązkiem na- szym jest naśladować kanadyjczyków i starać się, aby każdy odwiedzający naszą szkołę wyniósł z niej jak najlepsze wrażenie³⁵.

Księga obyczajów towarzyskich porusza jeszcze jeden niezwykle frapujący wymiar przestrzeni regionalnej. wszystko, co działo się w domu i poza jego granicami, zależne było nie tylko od umiejętności stosowania się do zasad dobrego wychowania, ale kierowały tym „przesądy i zabobony życia towarzyskiego”:

Przez próg witać znajomego? – Broń Boże! – poróżnienie nastąpi.

Szpilkę komuś dać w podarunku lub nóż – znaczy samym faktem serce mu zakrwawić³⁶.

Niezmiernie ważne jest także to, kogo i w jakich okolicznościach spotkamy po wyjściu z domu. Spotkane osoby i zwierzęta mogą niechybnie świadczyć o do- brej lub złej wróżbie:

Myśliwych, udających się na polowanie, możemy zapewnić, że jeśli wyruszywszy z domu, spotkają kobietę lekkiego prowadzenia, lub jeśli będą myśleli o życiu rozwiązłym, albo rozmawia- li o rzeczach nieprzystojnych – to polowanie się uda, w przeciwnym razie nie, jak również nie uda się ono, jeżeli na drodze spotkają mnicha. Dla zwykłych śmiertelników złą jest wróżbą spotkanie w drodze zająca, nierogacizny, bociana stojącego itp., podczas gdy przeciwnie, bocian w locie jest dobrym znakiem, jak i spotkanie stada owiec pomyślną daje wróżbę³⁷.

w interpretacji tej ujawnia się tendencja do tworzenia antynomii – często zjawiska, rzeczy, osoby, zwierzęta sytuowane w myśleniu potocznym na peryfe- riach, nacechowane raczej pejoratywnie, stanowią znak rychłego szczęścia:

Szczęśliwi jednak będziemy, gdy rano spotkamy kobietę nierządną, niewiastę z gołą głową, woziwodę z pełnymi kubłami, wilka, konika, kozę i ropuchę. Daj wam Boże, czytelnicy mili, abyście je jak najczęściej spotykali³⁸.

Przestrzeń pozadomowa, otwarta ex definitione, mogła budzić niepokoje, wymagała więc intensyfikacji nadzoru, i zdyscyplinowania każdego, kto się w niej znalazł. zapewniając kontrolę nad własnym ciałem, można było przywró- cić przeświadczenie o możliwym podporządkowaniu, a przynajmniej kontrolo- waniu relacji przestrzennych i społecznych jednocześnie:

34 Zasady przyzwoitego zachowania się..., s. 37–38.

35 Uprzejmość umila życie, s. 19.

37 Ibidem, s. 142.

38 Ibidem, s. 143.

(13)

Naucz się chodzić po ulicy. idź zawsze właściwą stroną ulicy, spokojnie, bez wymachiwania rękoma, lekko, bez przymusu i ociężałości starczej. Nie patrz na ziemię, nie ściągaj ramion, nie zginaj zanadto kolan. rąk w kieszeni nie trzymaj. a też nie zakładaj ich na krzyżu. Nie oglądaj się ustawicznie i uważaj, byś nikogo nie potrącił. Jeżeliś potrącił kogo, powiedz „przepraszam”

po polsku, nigdy „pardon”. Nie wciskaj się między dwie osoby, idące razem – wymijaj obie. Nie zatrzymuj się na chodniku bez koniecznej potrzeby. Nie jedz na ulicy. Nie rzucaj ani pestek na drodze, po której ludzie chodzą. Nie wołaj, ani sykaj na nikogo. Nie patrz kobietom impertynenc- ko w oczy. Nie rozmawiaj o nich za głośno. Nie podsłuchuj cudzych rozmów, ani nie mów z ulicy do kogoś na piętrze³⁹.

III. Do odważnych świat należy! – przestrzeń ogólna

Przezorne panie domu i zapracowani ojcowie rodzin pozwalali sobie czasem na wyjazdy poza przestrzeń regionalną. Podróże takie miały albo postać wycie- czek zbiorowych, albo łączyły się z wakacyjnym sezonem i wyjeżdżano wtedy do miejscowości kuracyjnych – „do wód”, miejsc klimatycznych w Polsce i za granicę.

Jeśli na wycieczkę jechało się w grupie, w dobrym tonie było podporządko- wanie się ustalonemu przez kierownika wycieczki planowi:

Starać się być w dobrym humorze, nie okazywać niezadowolenia, jeśli nie wszystko wypad- nie, jak się spodziewało. Przystosować się bez grymasów do ogólnych warunków, nie psuć innym humoru.

rozstając się, podziękować za trud organizatorom wycieczki, wszystkim za towarzystwo⁴⁰.

wyjazdy takie pozwalają na pewną swobodę, dotyczy ona jednak przede wszystkim stroju, który powinien być wygodny i nie krępować swobody ruchu – bynajmniej nie dotyczy zasad dobrego wychowania:

Jeżeli jesteś podczas wakacyi na wsi lub w miejscu klimatycznem, to i wtedy twoje zachowanie powinno również odpowiadać regułom przyzwoitości; nie sądź, że ci na wsi wszystko wolno⁴¹.

kodeksy przypominają podstawowe zalecenia dotyczące konieczności zachowania ciszy i nienaprzykrzania się swoją obecnością właścicielom pensjonatu czy innym nocującym w danym hotelu, przestrzegają też przed zbytnim rozluź- nieniem obyczajów, aby nie zapominać, że powinno się:

[...] znajomości zawierać ostrożnie, aby się później nie rozczarować. Są to przygodne spotkania, które nie obowiązują do późniejszego podtrzymania znajomości. [...] Jeśli zawarło się kimś bliższą znajomość trzeba po powrocie do domu przesłać kilka słów pozdrowień, w liście lub

39 M. rościszewski, Zwyczaje towarzyskie, s. 138.

40 Ibidem, s. 24.

41 Zasady przyzwoitego zachowania się…, s. 39.

(14)

na pocztówce, polecając się pamięci nowych znajomych i prosząc, aby po powrocie odwiedzili piszącego⁴².

Poradniki bon tonu radzą ponadto zwrócić uwagę na dzieci, jeśli je ze sobą zabieramy, gdyż pomysłowość i inwencja owych pozostawia niekiedy wiele do życzenia. Młodzież szkół średnich znajdzie już pouczenia w podręcznikach prze- znaczonych właśnie dla nich. Dr Juliusz wisnar radzi, aby podczas wakacyjnych wyjazdów nie zapominać o podstawowych zasadach:

Nie bądź zanadto śmiałym i lekkomyślnym, nie dokuczaj nikomu, pływając pod wodą itp.

[...] Stosuj się do stosunków miejscowych i nie krytykuj ludzi i miejsca.

[...] Nie rób żadnych szkód w lesie lub w parku i nie pisz na ławkach;

Nie łów ryb ani raków bez pozwolenia.

[...] Podczas podroży w obcym kraju bądź jeszcze ostrożniejszym i grzeczniejszym; zastosuj się do obcych zwyczajów i nie krytykuj stosunków kraju⁴³.

Poradniki niewiele miejsca poświęcają przestrzeni ogólnej – podróżowanie nie należało jeszcze do częstych czynności w świecie mieszczańskim. wyjazdy w interesach czy „podróże do wód” wymagały podporządkowania się ogól- nym strategiom dobrego zachowania, jakie obowiązywały w życiu codziennym i świątecznym. zapewne nie pisano o takich przestrzeniach, bo dla większości czytelników były one niedostępne. wynikają stąd i inne jeszcze konsekwencje – dom, okolica, miejsca życiowej aktywności, miasto, ulica, świątynia, urząd itd.

wpisane są w stałe egzystencjalne doświadczenie. Przestrzenie takie muszą być dokładnie opisywane, a zachowania w nich wyposażone w precyzyjne instrukcje, co daje stosującym się do nich poczucie bezpieczeństwa i funduje przekonanie o osiągniętym awansie społecznym czy towarzyskim.

Stała obecność w dyskursie wychowawczym tych typów przestrzeni czyni z nich poręczny materiał do rozmaitych zabiegów metaforyzacyjnych i sym- bolizacyjnych. użytkownik poradników, ucząc się rozwiązywania konkretnych problemów, w których ważne jest rozpoznanie sytuacji i miejsca, w jakich się rozgrywają, mimowolnie uczy się także rzeczy innych. Poradniki stabilizują obraz świata albo wdrukowują go tym, którzy dopiero aspirują do „wejścia do towarzystwa”. Muszą posiąść techniczne umiejętności, lecz także – często o tym nie wiedząc – zaczynają patrzeć na świat w bardzo określony sposób.

42 M. rościszewski, Zwyczaje towarzyskie, s. 25.

43 Zasady przyzwoitego zachowania się…, s. 39, 41.