Anna Drążkowska
Odzież wydobyta z krypt kościoła św.
Mikołaja w Toruniu
Rocznik Toruński 34, 247-257
R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 34 R O K 2007
O dzież wydobyta z krypt
kościoła św. Mikołaja w Toruniu
A n n a D rą ż k o w s k a I n s ty tu t A r c h e o lo g ii U M K T o ru ń
W latach 1992-1995 mgr L. Grzeszkiewicz-Kotlewska prowadziła prace archeologiczne na terenie podominikańskim w Toruniu, w miej scu, gdzie do 1834 r. znajdował się kościół pw. św. M ikołaja. Badaniami objęte zostały między innymi podziem ia kościoła i znajdujące się w nich krypty. W trakcie eksploracji krypt odnaleziono, i wydobyto fragmenty odzieży, w którą ubrani byli zmarli spoczywający pod posadzką kościo ła. Niestety zachowało się niewiele strojów grobowych. W ydobyto żu- pan, dziecięcy wams wraz ze spodniami, ornat i fragmenty koszul.
W niniejszym artykule analizie poddano jedynie odzież, w której po chowano dorosłe osoby świeckie. Komplet dziecięcej odzieży szczegó łowo opisano ju ż w poprzednich publikacjach1.
W ydobyta z krypt odzież była trudnym źródłem badawczym. T rud ności te wynikały ze złego stanu zachowania zabytków i ze skażenia mikrobiologicznego tkanin. Odzież była silnie zniszczona i zachowała
1 A. D rążkowska, X V ll-w ieczna dziecięca odzież grobow a z T orunia, Rocznik Toruński t. 32, 2005, s. 2 5 3 -2 6 3 ; A. D rążkowska, Prace konserwatorskie przeprow a
dzone na jedw abnym wamsie wydobytym w kościele św. M ikołaja w Toruniu, M ateriały
do dziejów kultury i sztuki B ydgoszczy i regionu, B ydgoszcz 2005, z. 10, s. 9 7 -1 0 3 ; A. D rążkow ska Western European fa s h io n 's influence on the clothing o f Toruń 's
tow nsfolk, [in:] N orth Archeological Textiles, N ESA T V II, O xford 2005, s. 119—122; K onserwacja X V II i XV III-w iecznej dziecięcej odzieży grobow ej. O chrona Zabytków ,
się jedynie w niewielkich fragmentach. W momencie wydobycia była zabrudzona, pognieciona i pokryta kurzem, który stwarzał dogodne wa runki do rozwoju mikroorganizmów. W wyniku długiego zalegania na rozkładających się ciałach tkaniny ulegały procesowi deterioracji. W łókna straciły elastyczność, co z kolei przyczyniło się do utraty odpor ności na czynniki mechaniczne. W łókna były poprzerywane. N a po wierzchni tkanin znajdowały się liczne ubytki, a krawędzie były poroz rywane i postrzępione. Tkaniny łamały się pod dotknięciem. Dlatego zanim przystąpiono do przeprowadzania analizy kostiumologicznej ze spół odzieży poddano konserwacji2. Niestety do tej pory zrekonstruow a no jedynie dziecięcy wams. Ornat po konserwacji czeka na wykonanie rekonstrukcji. N atomiast koszule wraz z żupanem są tak bardzo znisz czone i zachowały się w niewielkich fragmentach, że nie ma podstaw do odtworzenia brakujących elem entów i przeprowadzenia rekonstrukcji.
Zachowany we fragmentach żupan uszyty został z jedw abnego atłasu w kolorze czekolady. Pod szyją jest łagodnie podkrojony i wykończony wysokim kołnierzem. Tył ma jednodzielny, u góry dopasowany, od pasa rozszerza się. Po bokach znajdują się krótkie rozporki, wzdłuż których do- szyto małe trójkątne wstawki. Nie wpłynęły one jednak na zmianę kroju żupana, gdyż wpisano je w zasadniczą form ę tylnej i przedniej części.
Przednią część żupan ma dwudzielną, u góry je st dopasowany, przy legał do torsu.
Od pasa znacznie się poszerza. Jest długi, sięgał za kolana. Z przo du, po obu stronach, wzdłuż rozcięcia, umieszczone są elem enty kon strukcyjne zapięcia. W zdłuż prawej poły przyszyto, w równych odle głościach od siebie pętelki, które służyły do przeciągania dużych gu zów. Pętelki wykonano z jedw abnego plecionego sznureczka, który ozdobnie wykończono (ryc. 1). Ich ilość odpow iadała liczbie guzików przyszytych wzdłuż przeciwległej kraw ędzi. R ów nież wielkość pętelek była dopasow ana do rozm iarów guzów. U m ożliw iała szybkie przecią gnięcie guzików, a jednocześnie zapobiegała sam odzielnemu ich odpi naniu się. Pętelki wraz z guzami oprócz tego, że zapinały odzież, to również były bardzo istotnym elem entem dekoracyjnym . Bardzo często
2 Konserw acją i rekonstrukcje dziecięcego wam sa w ykonała autorka niniejszego artykułu.
R y c. 1. F ra g m e n t ż u p a n a w y d o b y te g o w k o ście le pw . św . M ik o ła ja w T o r u n iu ; re k o n s tru k c ja ry s u n k o w a
pętelki wykonywano z cienkich, najczęściej plecionych sznurków, do wyrobu których wykorzystywano jedw abną przędzę, pom iędzy którą wplatano metalow e nici. Połyskujące w św ietle złote lub srebrne nici podnosiły jeszcze bardziej dekoracyjność, a tym sam ym w artość danej odzieży.
Przy analizow anym żupanie zachow ało się zaledw ie kilka guzów. S ą one „szm uklerskiej roboty” . W ykonano je z jedw abnych ozdobnie przeplecionych nici, kolorystycznie dopasow anych do żupana. Pod w zględem kształtu, sposobu wykonania, zdobienia i wielkości są do pasow ane stylistycznie do guzów, którymi zapinano rękawy. Podstaw ę guza stanowi drew niany mały krążek, w okół którego opleciono j e dw abne nici (ryc. 3).
O prócz tego, że guzy pełniły funkcję konstrukcyjną zapięcia, to rów nież ich zadaniem było ozdabianie żupanów. Pętlice i guzy były, oprócz sznureczków, którymi obszyw ano kraw ędzie, jednym z elem en tów dekoracyjnych. U m ieszczone z przodu były dobrze widoczne i przyciągały uwagę. Dlatego też tak wiele starań dokładano, aby nadać im estetyczny wygląd i aby zamknąć w ich kształcie, zbliżonym do
kuli, piękne wzory. O zdabiano je motywem gw iazdy z rozchodzącym i się ze środka prom ieniam i lub małymi jodełkam i.
Jedw abny żupan wydobyty z krypty w kościele pw. św. M ikołaja w Toruniu ma długie rękawy. W ykrojono je uw zględniając podkrój pod pacham i i kształt główki. W górnej części są szerokie, od łokcia w kierunku nadgarstków zw ężają się. Ich dolna część znacznie się wydłuża, tw orząc tzw. „psie ucho” . M ianem „psie ucho” określany jest charakterystyczny krój mankietu, który leżał płasko na dłoni, przesła niając śródręcze (ryc. 2, 3).
R y c. 2. N ie z n a n y m a la rz p o ls k i, P o r tr e t J a n u s z a R a d z iw iłła , o k o ło 1 6 5 4 , P a ń s tw o w e Z b io ry S z tu k i n a W a w e lu . R ę k a w w y k o ń c z o n y d e k o ra c y jn ie w y c ię ty m m a n k ie te m n a z y w a n y m „ p sie u c h o ”
Żupan podszyty został jed w ab n ą podszew ką w kolorze odzieży. Ze względu na to, iż podszew ka zachow ała się tylko w niew ielkich frag m entach trudno je st stw ierdzić czy podszyto nią całą odzież, czy tylko wybrane krawędzie. N ajczęściej jednak podszyw ano kraw ędzie, które w czasie chodzenia lub siadania rozchylały się na boki, uw idaczniając spodnią stronę odzieży. Tkaniny, którymi podszywano od spodu odzież, mogły, tak ja k w przypadku omaw ianego żupana, stanow ić m ono chrom atyczną jedność z odzieżą lub też mogły z n ią kontrastow ać. Podszew ki podnosiły estetykę strojów , pom agając ukryć m iejsca łą czenia tkanin oraz biegnące pod spodem szwy i podłożenia. D odatko w ą tkaninę przyszyw ano specjalną techniką, tak aby nitki, którymi j ą przytrzym ywano, nie były w idoczne na w ierzchniej stronie odzieży.
R y c. 3. F ra g m e n t ż u p a n a w y d o b y te g o w k o ś c ie le p w . św . M ik o ła ja w T o r u n iu ; m a n k ie t w y k o ń c z o n y „ p sim u c h e m ” i g u z ik , n a k tó ry
z a p in a n o rę k a w , ta k ie sa m e g u z ik i p rz y s z y te b y ły z p rz o d u ż u p a n a
W przypadku om aw ianego żupana na szczególną uw agę zasługuje sposób, w jak i ozdobiono krawędzie. N ie wykończono ich sznurecz kiem, lecz dekoracyjnie przeszyto grubszą nicią jed w ab n ą w kolorze tkaniny. W ten sposób pow stał bardzo równy, niezw ykle starannie
wykonany szew, który spraw iał wrażenie stebnówki. W ykonano go wzdłuż kołnierza, wzdłuż rozporków, wzdłuż krawędzi z zapięciami i wzdłuż mankietu.
Najczęściej kraw ędzie przy żupanach obszyw ano cienkim jed w ab nym, plecionym lub skręconym sznureczkiem . O prócz tego, że pełnił on funkcję dekoracyjną, to rów nież zabezpieczał m iejsca najbardziej narażone na przetarcia i rozdarcia. „Stebnów ka” , którą wykończono analizow any żupan, podnosiła jedynie jeg o estetykę.
Ustalając przybliżony m om ent, kiedy został uszyty znaleziony w krypcie żupan opierano się na porów nawczej analizie kostium olo- gicznej, dzięki której wyznaczono cechy typowe dla danego okresu. Analizowano między innymi wysokość kołnierza, krój rękawów i man kietów z wykończeniem w formie „psich uszu”, które uznano w tym przypadku za najw ażniejszą i najbardziej charakterystyczną cechę pozw alającą w przybliżeniu określić czas pow stania żupana na połow ę XVII w.
Żupany o podobnie skrojonym m ankiecie zostały w ydobyte między innymi z krypt archikatedry pw. św. Jana w L ublinie3, z krypty w ko ściele pw. N iepokalanego Poczęcia N ajśw iętszej M arii Panny w Dub- nie4 oraz w kościele pw. M atki Bożej Bolesnej w Jarosław iu5. M ankiet wykończony „psim uchem ” znajduje się rów nież przy uszytym z ada maszku w łoskiego żupanie, w którym w K aplicy Św iętokrzyskiej ka tedry na W aw elu złożono w 1628 r. ciało G abriela Amora T arnow skiego6.
3 A. Drążkowska, M. Grupa, Katalog tkanin jedw abnych pochodzących z krypt gro bowych archikatedry w Lublinie. Toruń 2002 (maszynopis). A. Drążkowska, M. Grupa, D okumentacja konserwatorska prac przeprowadzonych na zabytkach tekstylnych, meta lowych i drewnianych, Toruń 2002 (maszynopis); R. Niedźwiadek, W stępne opracow a nie wyników badań archeologicznych w kryptach pod południow ą naw ą b oczną archi katedry w Lublinie, tom I - O m ów ienie w yników badań, ryciny, tom II Fotografie, tom III Inwentarze, Lublin 2002 (m aszynopis w W O SO Z Lublin);
4 Jedw abna odzież grobowa z X V II i X V III wieku wydobyta w kościele pw. N iepo
kalanego poczęcia N ajśw iętszej M arii Panny w D ubnie (U kraina), [w:] M atepianu i docjiió^cetiHH 3 a pxeonozii npuKapnammn i eojtuni, Lwów 2006, t. 10, s. 2 3 9 -2 4 6 .
5 B. Biedrońska-Slotow a, Polski u biór narodowy zw any kontuszow ym , Kraków 2005, s. 146.
W ydobyty w T oruniu żupan w ykonany został bardzo staranie. W szystkie elem enty konstrukcyjne dokładnie w ykrojono, a następnie przyszyto gęstym ściegiem za igłą. Jego cechy wskazują, że przygoto wany został do w ielokrotnego użytku i m ożna przypuszczać, że zanim został złożony wraz z ciałem do grobu, stając się tym sam ym odzieżą grobow ą, noszony był na co dzień.
N ie znaleziono innych elem entów stroju, które założono do żupana. M ożna jedynie przypuszczać, że zmarły m ężczyzna mógł mieć pod żupan założone spodnie i koszulę, a głow ę mógł mieć osłoniętą kołpa kiem lub czapką nocną. Niestety nie m ożna potw ierdzić tych przy puszczeń. Pozostałe części odzieży nie zachow ały się, poniew aż mogły być uszyte z tkanin przygotowanych z wełny, baw ełny lub lnu, z su rowców, które są mniej odporne niż jedw ab na czynniki destrukcyjne pow stające w trakcie rozkładu ciała.
O prócz om ów ionego wyżej żupana z krypt kościoła pw. św. M iko łaja w ydobyto rów nież niew ielkie fragm enty dwóch XVII-wiecznych koszul (ryc. 4). O bie uszyto z gładkiego jedw abiu i pod szyją zostały łagodnie, półokrągło podkrojone. Przy obu koszulach znajdują się elem enty zapięć. Pierw szą koszulę zapiano na guziki. N iestety nie zachow ały się one. W zdłuż jednej kraw ędzi przetrw ały natom iast sta rannie obszyte dziurki. Druga koszula zapinana była natom iast na m e talow e haftki. Um ieszczono je centralnie, z przodu, wzdłuż rozciętych kraw ędzi. Brzegi, do których przyszyto haftki, w ykończono jed w ab nym sznureczkiem . D odatkow y elem ent dekoracyjny stanow ił płaski, pleciony sznurek o szerokości 0,6 cm. Przyszyto go pionow o, w odle głości 0,5 cm od rozciętej krawędzi. M iejscam i zachow ały się na nim ślady bordow ego barwnika.
Koszule były najbardziej rozpow szechnionym rodzajem odzieży i nieodzow ną częścią garderoby. Określane były m ianem odzieży spodniej, nazyw ane są także bielizną. W inw entarzach w ystępują rów nież jako gzło, giezło, giezłeczko, czecheł, czechełko7. Nosili je przed stawiciele w szystkich warstw społecznych, mężczyźni, kobiety i dzieci.
1 M. Bartkiewicz, Odzież i wnętrza dom ów mieszczańskich w Polsce w drugiej po ło wie X V I i w XV II wieku, W rocław 1974, s. 187; I. Tum au, Ubiór narodowy w daw nej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991, s. 24, s. 56.
R yc. 4 . F rag m e n ty je d w a b n y c h k o szu l w y d o b y ty c h z k ry p t w k o ście le p w . św . M ik o ła ja w T o ru n iu
K oszula była najistotniejszym elem entem odzieży spodniej. Zmiany, które następow ały w jej kroju, uzależnione były w dużym stopniu od zmian, które pojaw iały się w kroju okryć wierzchnich. D latego też odmienny krój miały koszule, męskie i białogłow skie, oraz te, które zakładano do stroju polskiego i te które ubierano pod ubiór zachodni.
K oszula polska za czasów panow ania Augusta m „m iała rękawy szerokie, około pięści zaw ijane, kołnierz wąski, tasiem ką zaw iązyw a ny pod szyją albo szpinką srebrną, złotą lub rubinkow ą zapięty, które go nic spod sukni w idać nie było. D ługość koszuli dla tych, którzy staropolskim obyczajem nosili gacie płócienne na gołym ciele, spodek portek nie dochodziła kolan. U tych, którzy ju ż zarzucali gacie, spusz czała się do pół goleni”8.
M ęskie koszule skrojone według kanonu „cudzoziem skiego” były spod odzieży wierzchniej bardziej widoczne. Dlatego bielizna, a zw łasz cza pew ne jej detale, odgryw ały w ażną rolę w estetyce ubioru.
Zarów no XVII-, ja k i XVIII-w ieczne koszule rozcięte były central nie z przodu, do wysokości stanu i wkładano je przez głow ę9. Zaw ią zyw ane były na tasiemki lub zapinane na guzik czy haftki.
W X V II w. koszule zakładane przez białogłow y były dw ojakiego rodzaju: jednolite i kom binow ane10. K oszule jednolite sporządzone były z jednolitej tkaniny. M niej zamożne kobiety chętnie zakładały koszule kom binow ane, których dolną część, zw aną odziam kiem , ro biono z tańszych i grubych tkanin. G órna część zaś składała się z cien kiego gorsu i zwykłego, grubszego „stanu” . Zastępow ały one często półkoszulki, krótkie koszulki sięgające nieznacznie poniżej p asa11. K oszule zakładane pod XVIII-w ieczne suknie miały znacznie głębsze dekolty i krótsze rękawy.
Koszule szyte były z płótna flandryjskiego, holenderskiego, koloń- skiego czy głogowskiego. Odnotowywane są również wzmianki o dzia nych koszulach, muślinowych, a nawet aksam itnych12. Ludzie zamożni posiadali także koszule jedw abne zdobione haftem, koronkami lub ta siemkami.
Składanie do grobu zmarłych ubranych w koszule było dość roz pow szechnionym zw yczajem 13. Potw ierdzają to źródła ikonograficzne (ryc. 5) i pisane14.
9 C.W . and P. C unnington, The hislory o f un d erd o ih es. Londyn 1992, s. 40. 10 M. Bartkiew icz, op. cit., s. 189.
11 I. Tum au, O dzież mieszczaństwa warszawskiego w X V III wieku, W rocław 1967, s. 262; M. Bartkiew icz, ibid., s. 189.
121. Tum au, op cit., s. 15.
13 E. Kizik, Śm ierć w m ieście hanzeatyckim w X V l-X V Ill wieku, G dańsk 1998, s. 85; E. Kizik, Wesela, kilka chrztów i pogrzebów . Uroczystości rodzinne w mieście
hanzeatyckim o d X V I do X V III wieku, G dańsk 2001, s. 194.
14 Katarzyna Ziem bicka, wdow a po krawcu, w swoich skrzyniach miała m iędzy innymi „koszul białogłow skich 5, z tych 2 się lylko przy Ziem bickim zostało, trzecią dał babie, w czwartej pochow ano ciało nieboszczycy żony”. Inw entarze m ieszczańskie
z wieku X V III z ksiąg m iejskich i grodzkich Poznania, t. 2, wyd. J. B urszta, Cz. Ł u
R y e. 5. M ę ż c z y z n a u b ra n y w b ia tą k o s z u lę z d łu g im rę k a w em . M a la rz g d a ń sk i, P o r tr e t m a r k iz a G io v a n n i B e r n a r d in o B o n i fa
c io d ’O rii, 15 9 7 , B ib lio te k a P A N w G d a ń sk u
W koszulach składano do grobów przede wszystkim ciała ubogich. Jednak ja k w ykazują źródła, w koszulach składano do grobu rów nież ciała niektórych bogatych mieszczan i zamożnej szlachty. Jednak w sytuacji, kiedy w zgrzebną koszulę ubierano do grobu człow ieka m ajętnego prosta koszula stawała się sw oistym sym bolem i w yrazem rezygnacji z wystawnego pogrzebu. Była też św iadectwem pobożności i przygotow ania na śm ierć, która może nadejść w każdej chw ili15. Zm arłych składano do grobu w koszulach, które nosili za życia pod odzieżą w ierzchnią lub w których kładli się do snu. B adania archeolo giczne dostarczyły rów nież źródeł, które św iadczą o tym, iż zmarłych
15 J. A. C hrościcki, Pom pa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej, W arszawa 1974, s. 58.
ubierano w „ śm iertelne koszule” specjalnie przygotow ane na cerem o nię pogrzebow ą16.
Żupan i koszule w ydobyte z krypt kościoła pw. św. M ikołaja w T o runiu przygotow ano do w ielokrotnego użytku i przed złożeniem do grobu były noszone. S ą one bardzo cennym źródłem do badań kostiu- m ologicznych i do badań nad historią kultury funeralnej, zw łaszcza że w polskich zbiorach muzealnych znajduje się niew iele egzem plarzy odzieży pochodzącej z X V II w.
16 M. G rupa, U biór m ieszczan i szlachty z X V I-X V IIII wieku z kościoła p. w. Wnie
bow zięcia N ajśw iętszej M arii P anny w Toruniu, Toruń 2005, S . 1 4 2-146. A D rążkow ska, XV II-w ieczna dziecięca o dzież grobow a z Torunia, s. 2 5 3 -2 6 3 .
