apoMniany żołnierZ o jcZyZny . M ajor S taniSław B erak (1895–1979).Z

M ^ajor S ^taniSław B ^erak (1895–1979).

Z ^{apoMniany żołnierZ} o ^jcZyZny .

S

n

M

k

o

2016

Recenzenci: Krzysztof Kania, Tadeusz Zych Redakcja naukowa: Ewelina Gołębiowska

Redakcja językowa: Aneta Maciejewska Tłumaczenie dokumentów: Ewelina Tarkowska

Projekt okładki: Elset Skład i DTP: Elset

Na okładce:

Fotografia kapitana Stanisława Beraka ze zbiorów prywatnych Marka Beraka.

ISBN 978-83-65171-20-7

© Sebastian Nowakowski

© Mateusz Klempert

Wydawca:

Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

ul. Kurta Obitza 1 10–725 Olsztyn tel.: 89 524 64 40 tel./fax 89 527 36 12 historia.human@uwm.edu.pl

Druk: Zakład Poligraficzny UWM w Olsztynie ul. Jana Heweliusza 3, 10-957 Olsztyn

tel.: 89 523-45-06 tel./fax 523-47-37

M ^ajor S ^taniSław B ^erak (1895–1979).

Z ^{apoMniany żołnierZ} o ^jcZyZny .

Stanisław Berak to postać w zasadzie nieznana czytelnikowi. Żołnierz I Korpusu Polskiego w Ro- sji. Uczestnik wojny polsko-bolszewickiej, oficer okresu międzywojennego, krzewiciel cywilizacji na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej w szeregach Korpusu Ochrony Pogranicza. Obrońca Francji w 1940 roku, jeniec oflagów niemieckich w okresie II wojny światowej. Emigrant i zara- zem współtwórca polskiego szkolnictwa średniego we Francji, wychowawca młodzieży i społecznik.

Nieodrodny syn pokolenia Polaków, dla których nadrzędnym celem była wolna Ojczyzna. Jeden z wielu zapomnianych przez ludzi i historię żołnierzy II RP, który służył swojemu krajowi najlepiej jak potrafił. Człowiek cienia, z którego najwyższa pora, aby został wydobyty.

***

Niniejszy album zawiera 212 fotografii przedstawiających sceny z  życia Stanisława Beraka oraz część zachowanej dokumentacji związanej z jego losami, która dotychczas w zdecydowanej większości nie była publikowana

. Wśród nich znajduje się również kilka kadrów z historii Polski, w których Stanisław Berak prawdopodobnie brał udział, np. pogrzeb marsz. Józefa Piłsudskiego.

Zdjęcia podano zgodnie z datacją wydarzeń historycznych. Niestety w zdecydowanej większości nie były one podpisane przez właściciela, co może w  pewnej mierze wynikać ze specyfiki służ- by wojskowej Stanisława Beraka. W związku z tym należy zaznaczyć, że nie wszystkie postacie uwiecznione na fotografiach zostały rozpoznane i opatrzone podpisami.

Album poprzedza szkic biograficzny bohatera, który opracowano na podstawie listów

, przeka- zów i zbiorów rodzinnych

, dokumentacji z zasobów Centralnego Archiwum Wojskowego w War- szawie

, Archiwum Straży Granicznej w Szczecinie

oraz dostępnej literatury przedmiotu.

1 Zarys biogramu oraz część korespondencji Stanisława Beraka do rodziny z okresu jego pobytu w niemieckiej nie- woli (1940–1945), w tym kilkanaście fotografii, zostały przybliżone podczas II ogólnopolskiej konferencji naukowej Doktoranckie spotkania z historią w Olsztynie 4 IV 2016 r. Zob. S. Nowakowski, Listy z niewoli (1940–1945) kapitana Stanisława Beraka, [w:] Doktoranckie spotkania z historią, t. 2, red. M. Klempert, K. A. Kierski, S. Nowakowski, Olsztyn 2016, s. 177–204. Ponadto skany części zachowanych fotografii pan Marek Berak, bratanek Stanisława Beraka, przekazał do internetowego zasobu Biblioteki Kolekcji Prywatnych, <http://www.bikop.eu/libra>.

2 Zachowaną korespondencję Stanisława Beraka należy podzielić na: listy pisane do znajomych i przyjaciół, towarzy- szy broni oraz do najbliższego rodzeństwa. Ta ostatnia dotyczy głównie szeroko rozumianych wątków rodzinnych i często spraw o charakterze osobistym, dlatego też została zacytowana we fragmentach najbardziej istotnych dla narracji losów bohatera publikacji.

3 Archiwum Rodzinne pana Marka Beraka [dalej: AR Marka Beraka].

4 Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie [dalej: CAW], Kolekcja Akt Personalnych, Berak Stanisław, sygn. akt T.481.B.4695.

5 Archiwum Straży Granicznej w Szczecinie [dalej: ASG], Korpus Ochrony Pogranicza [dalej: KOP], sygn. akt 177/17;

177/19; 177/20; 177/24; 177/49; 179/80; 183/99; 183/112; 186/12.

Z ^{aMiaSt wStępu}

Niektóre fragmenty życiorysu Stanisława Beraka pozostają osnute mgłą tajemnicy z powodu bra- ku źródeł, m.in. służba w wywiadzie Wojska Polskiego. Nie udało się również ustalić jego poglądów politycznych, choć na podstawie dokonywanych wyborów życiowych, a także zachowanych opinii służbowych i koleżeńskich można sądzić, że był apolitycznym oficerem. Jednak szczególnie dotkli- wy w odtworzeniu losów majora jest brak zapisków prowadzonych przez samego bohatera publi- kacji. Czy notatki takie prowadził, nie do końca wiadomo, chociaż według rodzinnego przekazu Stanisław Berak bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej, z terenu Francji, przy pomocy osób trzecich, przekazał swojej siostrze plik dokumentów, które natychmiast zostały spalone w pie- cu z niezbyt jasnych powodów. Czy naprawdę istniał i co zawierał tajemniczy pakunek, zapewne już się nie dowiemy. Oczywiście świadomi jesteśmy możliwości istnienia dokumentacji dotyczącej Stanisława Beraka, szczególnie we Francji lub w Niemczech, do której nie udało nam się dotrzeć z różnych powodów.

W  niniejszej pracy wątpliwości w  odczytaniu zachowanej dokumentacji archiwalnej zasygna- lizowano poprzez symbol [?], natomiast dopiski w dokumentach opatrzono znakiem [autorzy].

W związku ze złym stanem niektórych materiałów i nieładem w zachowanej dokumentacji, pomi- nięto oznakowania nanoszone w trakcie ich opracowania archiwalnego (paginacje), pozostawiając jedynie nazwę dokumentu i sygnaturę teczki. W cytowanych dokumentach zachowano oryginalną pisownię i podkreślenia (mojem, parfji, adjutant, Armja itd.). W przypisach wyjaśniających podano skrócone zarysy formacji wojskowych i granicznych, w których służył Stanisław Berak, zgodnie z kolejnością ich pojawiania się na kartach biogramu. W publikacji pominięto opracowanie po- staci znanych z historii, takich jak: marsz. Józef Piłsudski, marsz. Edward Rydz-Śmigły, Prezydent II Rzeczypospolitej Ignacy Mościcki itd. Z uwagi na fakt, że publikację poświęcono żołnierskim losom majora Stanisława Beraka, nie opracowano szczegółowo jego związków rodzinnych poza niezbędnymi wyjątkami. Dodatkowo omówiono w  przypisach wyjaśniających te postacie, które znajdują się w zachowanej dokumentacji. Dotyczy to głównie osób z kręgów wojskowych.

Oddajemy zatem w ręce czytelnika album fotografii zgromadzonych przez Stanisława Beraka, dokumentujących jego drogę życiową. Historyk staje niekiedy przed trudnym wyborem, czy należy przedstawić losy ludzkie, gdy materiał źródłowy to w większości zdjęcia (w dodatku często nieopi- sane). Stoimy na stanowisku, że można próbować to uczynić, jednak końcowy werdykt należy po- zostawić czytelnikowi. W tym przypadku jest to również apel z naszej strony do odbiorców, którzy być może rozpoznają osoby i miejsca uwiecznione na fotografiach i przyczynią się do rozwiązania zagadki niejednego zdjęcia, a tym samym przywrócenia pamięci o tych osobach.

Edycja źródłowa zachowanych materiałów nie powstałaby beż życzliwości kilku osób, w szcze- gólności Panów Marka i Cezarego Beraków, bratanków Stanisława Beraka, którym w tym miejscu serdecznie dziękujemy za okazaną pomoc i życzliwość.

Sebastian Nowakowski Mateusz Klempert

Stanisław Berak urodził się 3 grudnia 1895 roku w Wolicy w powiecie stopnickim ówczesnej guberni kieleckiej, co zostało zapisane w dwujęzycznym (rosyjsko-polskim) akcie urodzenia, wy- stawionym przez ówczesnego proboszcza parafii Świętych Apostołów Piotra i Pawła, a zarazem miejscowego urzędnika ks. Jana Zaleskiego.

Działo się w Stopnicy dnia dwudziestego trzeciego Listopada⁶, piątego Grudnia⁷, tysiąc osiemset dziewięć- dziesiątego piątego roku o godzinie jedenastej z rana stawił się Michał Berak, lat trzydziestu sześciu, rol- nik w Wolicy zamieszkały w obecności świadków: Wawrzyńca Prazałka, lat trzydziestu pięciu, i Antoniego Rogozińskiego, lat dwudziestu dziewięciu, rolników w Wolicy zamieszkałych i okazał Nam dziecię płci męskiej, oświadczając, iż takowe urodzone jest w Wolicy dnia dwudziestego trzeciego listopada trzeciego Grudnia, bieżącego roku o  godzinie piątej wieczorem z  jego małżonki Wiktorji urodzonej Rogozińska dwudziestu sześciu lat. Dziecięciu temu na chrzcie Świętym w dniu dzisiejszym […] odbytym nadane zostało imię Stanisław, a rodzicami jego chrzestnymi byli: Wawrzyniec Prazałek i Maryjanna Rogozinska.

Akt ten stawiającym przeczytawszy i przez ich niepiśmienność przez Nas tylko przeczytany został. Pro- boszcz Stopnicki /-/

Ks. Jan Zaleski⁸.

Stanisław był jednym z  pięciorga dzieci (Franciszka, Stanisław, Władysław, Leon, Stefan) mał- żeństwa Michała Beraka i  Wiktorii z  d. Rogozińskiej

. Dzieciństwo wraz z  rodzeństwem spędził w domu rodzinnym. Edukację rozpoczął od czterech oddziałów szkoły powszechnej. Następnie na własną prośbę, pomimo ciężkich warunków materialnych rodziny, wstąpił do czteroklasowego pro- gimnazjum w  Pińczowie, po ukończeniu którego kontynuował naukę w  seminarium duchownym w Kielcach

. Ukończył tylko trzy semestry, gdyż jak sam później napisał we wniosku do Komitetu

6 Data według kalendarza juliańskiego obowiązującego w Rosji od 1700 do 1918 r.

7 Data według kalendarza gregoriańskiego obowiązującego w Rosji od 1918 r.

8 Zachowały się dwa odpisy aktu urodzenia wystawione 20 III 1933 r. i 11 V 1934 r. na potrzeby wojska. Zob. CAW, sygn. akt T.481.B.4695. Ponadto jeden odpis aktu urodzenia znajduje się w posiadaniu pana Cezarego Beraka.

9 Według odpisu z księgi parafialnej kościoła w Stopnicy religijny związek małżeński pomiędzy panną Wiktorią Rogo- zińską, lat 20 lat, urodzoną i mieszkającą w Wolicy przy rodzicach, córką zmarłych Jana i Katarzyny z d. Król, a Mi- chałem Berakiem, lat 30 (wdowcem po Mariannie z d. Kołodziej), urodzonym we wsi i parafii Biechów, synem Józefa i Joanny z d. Litwinowa, został zawarty 18/30 IV 1890 r. o godz.11 rano. Obrzęd religijny zaślubin został dokonany przed miejscowym wikariuszem ks. Michałem Brzozowskim. Kserokopia dokumentu w AR Marka Beraka.

10 Poświadczeniem nauki w seminarium duchownym są zachowane cztery rosyjskie karty pocztowe z tego okresu, pisane przez kolegów do Stanisława Beraka, oraz jego fotografia w stroju zakonnym. Pocztówki i fotografia w AR Marka Beraka.

S ^Zkic BiograficZny

Krzyża i Medalu Niepodległości: „pragnąc wziąć udział w wojnie światowej wystąpiłem z Seminar- jum i wyjechałem do Rosji”

. W tym celu udał się do Kijowa, gdzie7 lipca 1915 roku

stawił się przed komisją poborową, a 20 sierpnia został przyjęty przez Kijowskiego Powiatowego Wojskowe- go Naczelnika

do 41 Pułku Piechoty [dalej: PP]

w Kiszyniowie (przydział do baonu zapasowego z datą 31 sierpnia 1915 roku), w którym przebywał do połowy grudnia 1915 roku

. Jeszcze tego sa- mego roku, 16 grudnia, szer. Stanisław Berak został przeniesiony do 40 PP w Odessie, gdzie ukończył szkołę podoficerską i 18 marca 1916 roku został awansowany do stopnia kaprala

. 10 grudnia tego roku został odesłany do dyspozycji dowódcy 218 Pieszego Pułku Zapasowego. Następnie został od- komenderowany na Kaukaz w celu wstąpienia do Szkoły Podchorążych w Duszecie

, gdzie stawił się 21 lutego 1917 roku. Przysięgę złożył 18 marca. Po ukończeniu czteromiesięcznego kursu rozkazem nr 446 Kaukaskiego Okręgu Wojennego został awansowany do stopnia praporszczyka (chorążego) ze starszeństwem od dnia 13 czerwca 1917 roku, a następnie 26 czerwca wyznaczony do dyspozycji Szefa Sztabu Moskiewskiego Okręgu Wojennego. 19 lipca tego samego roku stawił się w 59 Zapaso- wym Pułku Piechoty w Woroneżu, gdzie otrzymał przydział służbowy do 6 kompanii. Na początku sierpnia pułk zmienił nazwę na 5 Zapasowy Pułk Karabinów Maszynowych. Od początku pobytu w pułku Stanisław Berak czynił starania o wstąpienie do powstających polskich jednostek, jednak jego działania nie przyniosły pożądanych efektów m.in. z uwagi na fakt, iż pułk kierował ochotników do skomunizowanej jednostki w Biełogrodzie

. 15 sierpnia 1917 roku ukończył Kurs Karabinów Maszynowych Colta i Maxima, a 17września został odesłany do dyspozycji Woroneskiej Gubernial- nej Wykonalnej Armijnej Komisji, skąd powrócił 12 grudnia

. W okresie rozruchów w pułku wymógł na przełożonym zezwolenie na wyjazd (15 grudnia) z  jednostki, co potwierdza zachowany, choć słabo czytelny, rosyjski wojskowy dokument, tzw. posłużnyj spisok

, który został zamknięty z datą grudzień 1917 roku.

11 W  arkuszu ewidencyjno-kwalifikacyjnym z  1924 r. figuruje zapis o  służbie w  Armii Rosyjskiej jako poborowy.

Arkusz Ewidencyjno-Kwalifikacyjny 1924 r. Zob. CAW, sygn. akt T.481.B.4695.

12 Ibidem.

13 Zapis jak w  oryginale pochodzący z  dokumentu: Wojenna Księga Ewidencyjna Głównego etapu 1-go Korpusu Wojsk Polskich chorążego Stanisława Beraka. Data wystawienia 30 V 1918 r. Zob. ibidem.

14 Pułk Piechoty – dalej PP.

15 W zbiorach Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie zachowała się część imiennej, wojskowej książeczki piechoty Stanisława Beraka z  przełomu lat 1915/1916. Записная книжка 41-го запаснаго батальона (ros. Zapi- snaja kniżka 41-go zapasnago bataliona) – książeczka osobista 41-go zapasowego batalionu. Zob. CAW, sygn. akt T.481.B.4695.

16 Kapral – stopień podoficerski, który w carskiej armii dosłownie oznaczał młodszego podoficera – младший унтер- офицер (ros. mładszij inter-oficjer).

17 Dusheti – obecnie miasto w środkowej Gruzji, położone ok. 50 km na północ od stolicy państwa Tbilisi.

18 Biełgorodzki Pułk (1Polski Pułk Rewolucyjny) – jednostka Dywizji Strzelców Polskich, organizowanej w armii ro- syjskiej po rewolucji lutowej. Pułk powstał w lutym 1917 r. w Biełgorodzie n. Dońcem w guberni kurskiej. W swoich szeregach skupiał m.in. Polaków z armii austriackiej, pruskiej i innych ochotników. Jednoznacznym wyrazem postę- pującego rewolucjonizowania się pułku był sprzeciw ponad 16 000 żołnierzy wobec tworzenia się w Rosji osobnego wojska polskiego. Warto nadmienić, że na wyjazd do I Korpusu Polskiego z tej jednostki zdecydowało się tylko 120 oficerów i ok. 400 żołnierzy. Późniejsza działalność pułku, szczególnie podczas buntu Korniłowa (od 19 VII 1917 r.

Naczelnego Wodza rosyjskiego przychylnie ustosunkowanego do formacji polskich), oraz dobrowolne wstąpienie większości żołnierzy do organizującego się w Moskwie Rewolucyjnego Czerwonego Pułku Warszawskiego wskazują na fakt, że ludzie służący w tej jednostce byli skomunizowani. Zob. Encyklopedia Rewolucji Październikowej, red. L. Ba- zylow, J. Sobczak, Warszawa 1977, s. 39–40.

19 Wojenna Księga Ewidencyjna Głównego etapu 1-go Korpusu Wojsk Polskich chorążego Stanisława Beraka. Zob. CAW, sygn. akt T.481.B.4695.

20 Послужной Списокъ (ros. posłużnyj spisok) – przebieg służby.

Do ówczesnego miejsca postoju sztabu I Korpusu Polskiego w Rosji

, Mińska Litewskiego

, Be- rak stawił się 20 grudnia jeszcze tego samego roku

i zgłosił się w jego wydziale mobilizacyjnym

. Początkowo otrzymał przydział do Legii Oficerskiej

, w której na przełomie 1917/1918 roku wyko- nywał różne zadania, m.in. tajnego kuriera do 64 rosyjskiej dywizji piechoty

stacjonującej w tym czasie w Krewie (ok. 100 km na północny-zachód od Mińska Litewskiego). Czynił również starania o przewiezienie sprzętu wojskowego z Borysowa do Mińska dla oddziałów polskich. Należy zazna- czyć, że obie te funkcje były ryzykowne i wiązały się z poważnymi konsekwencjami w razie ujęcia przez przeciwników. Następnie został odkomenderowany do dyspozycji komendanta etapu

, gdzie stawił się w styczniu 1918 roku i rozkazem etapu nr 452 został wpisany na listę kompanii jako młodszy oficer. Z czasem został wyznaczony na dowódcę jednej z kompanii etapowych Głównego Etapu I Korpusu Polskiego.

Zmieniająca się sytuacja polityczna – zawarcie pokoju pomiędzy Rosją i Niemcami w Brześciu Litewskim 4 grudnia 1917 roku i  rozpoczęcie rokowań pokojowych oraz postawa dowództwa I Korpusu wobec bolszewików

– spowodowała zmianę dotychczasowego stanowiska rewolucyj-

21 I Korpus Polski w Rosji – związek taktyczny Wojska Polskiego w Rosji działający w latach 1917–1918. Podstawą jego tworzenia była Dywizja Strzelców Polskich. Korpus został sformowany 24 VII 1917 r. na Białorusi z żołnierzy polskich wywodzących się z armii rosyjskiej. W styczniu 1918 r. liczył ok. 29 000 żołnierzy. Dowodził nim gen. Józef Dowbor- -Muśnicki. Zgodnie z założeniami Korpus po osiągnięciu gotowości bojowej miał być skierowany do walki z Niemca- mi. Jednak sytuacja na froncie i wewnątrz Rosji spowodowała, że jego zadania zostały zmienione. Wobec postawienia przez bolszewików warunków nie do zaakceptowania doszło do walk z oddziałami Gwardii Czerwonej. W walkach tych siły Korpusu odniosły kilka zwycięstw, z których najważniejsze to zdobycie 29 I 1918 r. twierdzy w Bobrujsku.

19 II 1918 r. Polacy zdobyli Mińsk Litewski. Po zawarciu traktatu brzeskiego władze niemieckie postanowiły doprowa- dzić do likwidacji Korpusu, co nastąpiło 21 V 1918 r. w twierdzy w Bobrujsku. Ostatni transport wojsk Korpusu opu- ścił Bobrujsk 8 VII 1918 r. Żołnierze w większości przybyli do Warszawy, gdzie odegrali znaczącą rolę w odzyskaniu niepodległości, a następnie weszli w skład powstającego Wojska Polskiego. Zob. H. Bagiński, Wojsko Polskie na Wschodzie 1914–1920, Warszawa 1990, s. 145–324; J. Cygan, W. K. Cygan, Polacy w walce o wolność 1904–1922, Warszawa 2008, s. 27–33; Księga chwały piechoty, red. B. Prugar-Ketling i in., Warszawa 1993 (reprint wydania z 1939 r.), s. 1135–140;

W. Lipiński, Walka zbrojna o niepodległość Polski w latach 1905–1918, Warszawa 1990, s. 245–284; i in.

22 Obecnie Mińsk, stolica Białorusi.

23 Niestety nie zachowały się informacje, w jakich warunkach Stanisław Berak odbył podróż na trasie Odessa–Mińsk Litewski (ok. 1000 km) i czy uczynił to samotnie, czy też w liczniejszym gronie.

24 Podane daty pochodzą z dokumentu Wojenna Księga Ewidencyjna Głównego etapu 1-go Korpusu Wojsk Polskich chorążego Stanisława Beraka. Natomiast w innych zachowanych materiałach takich jak: Arkusz ewidencyjno-kwa- lifikacyjny, Karta ewidencyjna, Główna karta ewidencyjna, data przybycia do I Korpusu Polskiego to 6 XII 1917 r.

Zob. CAW, sygn. akt T.481.B.4695.

25 Legia Oficerska – polska formacja wojskowa w Rosji wchodząca w skład I Korpusu Polskiego (pod dowództwem gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego). Stanowiła ona rezerwę oficerów chwilowo bez stanowisk, a  zarazem miała tworzyć wzorowy oddział bojowy. Późniejsza jej nazwa to: Legia Rycerska, która początkowo dzieliła się na trzy pododdziały (1 Legion – jazda, 2 Legion – piechota, 3 Legion – artyleria). W 1917 r. w okresie formowania liczyła ok. 300 żołnierzy, natomiast w 1918 r. już ok. 1000. Zob. H. Bagiński, Wojsko Polskie na Wschodzie 1914–1920, Warszawa 1921, s. 177–179; G. Olechowski, Legja Rycerska, Warszawa 1919.

26 64 Dywizja Piechoty Armii Cesarstwa Rosyjskiego – rezerwowa dywizja piechoty Imperium Rosyjskiego z okresu działań zbrojnych podczas I wojny światowej.

27 Bataliony etapowe były częścią wojsk etapowych, które w  swojej strukturze nie różniły się od innych baonów wojskowych. Były rozmieszczone na zapleczu wojsk prowadzących bezpośrednie działania wojenne na terenach przyfrontowych lub linii demarkacyjnych. W  opisywanym okresie pełniły wiele ważnych funkcji wojskowych, zwłaszcza w dziedzinie bezpieczeństwa i organizacji życia jednostek wojskowych. Najważniejszymi zadaniami tej służby były: zapewnienie bezpieczeństwa na obszarze etapowym, zabezpieczenie i utrzymanie ciągów komunika- cyjnych oraz regulowanie ruchu na tych drogach, eksploatacja środków i zasobów obszaru etapowego dla potrzeb wojska, administrowanie obszarem etapowym. Zob. Encyklopedia wojskowa, red. O. Laskowski, t. 6: Obrączki Kościusz- kowskie – Przemysł II, Warszawa 1937, s. 555; <http://pbc.gda.pl/dlibra/, 14VII 2016>.

28 Oddziały byłej armii rosyjskiej na skutek przewrotu bolszewickiego uległy prawie całkowitemu rozprężeniu. Wojsko stało się anarchiczną zgrają dokonującą masowych rabunków magazynów wojskowych i mienia cywilnego. Dokonywa- ło licznych samosądów i mordowało oficerów carskich. Dowództwo I Korpusu Polskiego na obszarze swoich wpływów w miarę możliwości przychodziło z pomocą byłym oficerom, nierzadko ratując im życie. Tym samym stanęło po prze- ciwnej niż bolszewicy stronie konfliktu. Zob. H. Bagiński, Wojsko, s. 147; W. Lipiński, op. cit., s. 259–260.

nego Najwyższego Naczelnego Dowódcy Nikołaja Krylenki

, który postanowił jak najszybciej rozbroić oddziały polskie zgrupowane w Mińsku. Mając informacje o zamiarach przeciwnika, gen.

por. Józef Dowbor-Muśnicki

postanowił opuścić Mińsk i  skoncentrować rozproszone oddziały docelowo w rejonie Bobrujska

. W Mińsku pozostała nieliczna, w stosunku do sił bolszewickich,

29 Nikołaj Wasilewicz Krylenko (ur. 14 V 1885 r. w  Biechtiejewo, gubernia smoleńska, zm. 29 VII 1938 r.

w Kommunarce pod Moskwą) – działacz partii bolszewików. W czasie rewolucji lutowej w 1917 r. wybierany sekretarzem komitetów partyjnych: pułku, dywizji oraz 11 Armii Frontu Południowo-Zachodniego. Dele- gat I Ogólnorosyjskiego Zjazdu Rad z ramienia frakcji bolszewików. Od 1917 r. członek Piotrogrodzkiego Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego. Wszedł w  skład pierwszej Rady Komisarzy Ludowych jako członek komitetu ds. wojskowych i morskich. 9 XI 1917 r. wyznaczony na Najwyższego Naczelnego Dowódcę Armii Czerwonej, komisarz ludowy ds. wojskowych i morskich (minister wojny). Od marca 1918 r. organizował są- downictwo oraz po 1922 r. prokuraturę. Współtwórca kodeksu karnego Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycz- nej Republiki Rosyjskiej, w tym art. 58 KK będącego podstawą masowego terroru politycznego. Do 1931 r.

główny prokurator oskarżający w procesach politycznych, w tym w procesach pokazowych (m.in. w procesie bp. Cieplaka, prał. Budkiewicza w 1923 r.). W latach 1922–1931 przewodniczący Najwyższego Trybunału Rewolucyjnego, zastępca komisarza sprawiedliwości, prokurator generalny Rosyjskiej Socjalistycznej Re- publiki Radzieckiej. Od 1936 r. ludowy komisarz sprawiedliwości ZSRR. 1 II 1938 r., w okresie wielkiej czystki, aresztowany przez NKWD. 29 VII 1938 r. skazany na śmierć przez Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRR. Rozstrzelany tego samego dnia w Kommunarce pod Moskwą, pochowany anonimowo.

Zrehabilitowany 10 VIII 1955 r. postanowieniem Kolegium Wojskowego Sądu Najwyższego ZSRR. Zob.

P. Wieczorkiewicz, Łańcuch śmierci. Czystka w Armii Czerwonej 1937–1939, s. 145, 170; <http://www.hrono.

ru/biograf/, 25 VII 2016>.

30 Józef Dowbor-Muśnicki (ur. 25 X1867 r. w Garbowie, zm. 26 X1937 r. w Batorowie) – generał lejtnant (po- rucznik) Armii Cesarstwa Rosyjskiego i generał broni Wojska Polskiego, naczelny dowódca Sił Zbrojnych Pol- skich w  byłym zaborze pruskim. Po ukończeniu czterech klas gimnazjum klasycznego w  Radomiu przyjęty do Korpusu Kadetów im. Mikołaja I w Petersburgu, który ukończył w 1886 r. Kolejny etap jego edukacji to Konstantynowska Szkoła Wojskowa w  Petersburgu. Po jej ukończeniu w  1888 r. w  stopniu podporucznika rozpoczął służbę w 140 Zarajskim Pułku Piechoty w Kostromie. W 1891 r. awansowany na porucznika. Od 1896 r. w 11 Pułku Grenadierów w Jarosławiu. Absolwent Mikołajewskiej Akademii Sztabu Generalnego w Pe- tersburgu z 1902 r. W trakcie studiów dwukrotnie awansowany (1900 r. – sztabskapitan, 1901 r. – kapitan).

Uczestnik wojny (I Syberyjski Korpus) w latach 1904–1905. Po wojnie na stanowisku szefa sztabu Korpusu Wojsk Nadgranicznych (Zaamurski Okręg Wojskowy) w Harbinie. Następnie pełnił liczne funkcje dowódcze w Armii Imperium Rosyjskiego. W 1914 r. awansowany do stopnia pułkownika. Dowódca14 Pułku Strzelców Syberyjskich. Ciężko ranny w bitwie podczas przeprawy przez rz. Orzyc we wsi Stary Podoś. Wyjechał na leczenie do Moskwy. Za postawę podczas bitwy odznaczony przez Anglików Orderem Łaźni. Uczestnik walk na froncie austriackim, a w 1916 r. brał udział w bitwach pod Jarosławiem, Warszawą i Łodzią. W 1917 r.

awansowany na generała lejtnanta. W okresie rewolucji lutowej oddał się do dyspozycji Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego w Rosji, który mianował go w ostatnich dniach lipca 1917 r. dowódcą I Korpusu Pol- skiego w Rosji. Generał Dowbor-Muśnicki ogłosił neutralność wobec walk wewnętrznych w Rosji. Jednak na skutek ataku oddziałów Gwardii Czerwonej na początku lutego 1918 r. I Korpus przystąpił do walki i zdobył m.in. Bobrujsk. W nocy z 21/22 V 1918 r. generał nie podjął propozycji walki z oddziałami niemieckimi, któ- rym przekazał twierdzę Bobrujsk. Nie uzyskawszy poparcia od Rady Regencyjnej, został zmuszony do złożenia broni. Po tym wydarzeniu powrócił do Polski i zamieszkał w Staszowie pod Sandomierzem. W styczniu 1919 r.

nominowany na dowódcę Powstania Wielkopolskiego. Kontynuował organizację Armii Wielkopolskiej, tworząc blisko 100-tysięczną armię. W marcu 1919 r. awansowany na generała broni WP. Przeprowadził proces integra- cji Armii Wielkopolskiej z resztą WP, pozostając faktycznym dowódcą Frontu Wielkopolskiego. Po wybuchu wojny polsko-bolszewickiej oddał się do dyspozycji naczelnika państwa Józefa Piłsudskiego, który chciał mu przekazać dowództwo armii południowej pod Lwowem po gen. Wacławie Iwaszkiewiczu. Dowbor odmówił.

W kwietniu 1920 r. nie przyjął też stanowiska dowódcy 4 Armii, a w sierpniu stanowiska dowódcy Frontu Połu- dniowego, wobec czego 6 X 1920 r. został przeniesiony do rezerwy, a z dniem 31 III 1924 r. w stan spoczynku.

Pełnił funkcje dowódcze w Poznaniu. Osiadł w Lusowie, a następnie w Batorowie k. Poznania. Zmarł na serce 26 X 1937 r. w Batorowie. Został pochowany w grobowcu rodzinnym na cmentarzu w Lusowie. Zob. P. Bauer, Generał Józef Dowbor-Muśnicki 1867–1937, Poznań 1988, s. 265; J. Dowbor-Muśnicki, Moje wspomnienia, Poznań 2013;T. Kryska-Karski, S. Żurakowski, Generałowie Polski Niepodległej, Warszawa 1991, s. 23; Rocznik oficerski rezerw 1934, Warszawa 2003, s. 321; P. Stawecki, Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1918–1939, War- szawa 1994, s. 103; M. Rezler, Sylwetki zasłużonych poznaniaków. Biogramy historyczne, [w:] Wielka Księga Miasta Poznania, Poznań 1994, s. 733; i in.

31 Bobrujsk – obecnie miasto w środkowej części Białorusi, stolica rejonu bobrujskiego w obwodzie mohylewskim, nad rz. Berezyną.

grupa polskich żołnierzy (oraz konspiracyjnych, cywilnych współpracowników)

, wśród nich Stanisław Berak. Zaostrzające się stanowisko nowych władz wobec oddziałów polskich w  Miń- sku spowodowało rozbrojenie kompanii i  na rozkaz przełożonych wyjazd częściowo uzbrojonej 40-osobowej grupy żołnierzy na czele ze Stanisławem Berakiem do Bobrujska, celem przyłączenia się do sił głównych I Korpusu. Niestety na stacji Osipowicze

Berak został zatrzymany, a następ- nie aresztowany przez bolszewików. Podczas rozprawy został zwolniony dzięki wstawiennictwu niejakiego Kossakowskiego

– Polaka, przewodniczącego miejscowego „Sowietu”

. Po zwolnie- niu wrócił do Mińska, bowiem dwa największe skupiska oddziałów polskich Mińsk i  Bobrujsk były od stycznia odcięte pierścieniem wojsk przeciwnika. W  lutym 1918 roku, na rozkaz swo- jego przełożonego chor. Lucjana Ruszczewskiego

, brał czynny udział w  rozbrajaniu bolszewi- ków. Jak sam po latach napisał we wniosku do Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości: „Krót- kimi i  śmiałymi wypadami na ulice żołnierze zdobyli broń”. Zdobyte uzbrojenie pozwoliło na dalszą akcję, w której Stanisław Berak wraz z oddziałem

pod dowództwem ww. dowódcy m.in.

rozbroił wartę i zajął radiostację bolszewickiego Frontu Zachodniego, którą następnie przekaza- no do dyspozycji polskiego sztabu. Ponadto brał udział w zajęciu taborów oddziałów rosyjskich na stacji kolejowej w Mińsku

oraz bronił przed splądrowaniem ich przez uzbrojone bandy de- zerterów, rekwirując przy tym gotówkę w kwocie 15 000 rb. oraz istotną dokumentację wojsko- wą, która została oddana polskiemu komendantowi miasta – kpt. Ignacemu Matuszewskiemu

32 Według H. Hubickiej było to 12 oficerów, kilkudziesięciu żołnierzy i garstka kobiet. Zob. H. Hubicka, Na wschod- niej rubieży, [w:] Służba Ojczyźnie. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1915–1918, red. A. Piłsudska i in., Warszawa 1929, s. 317. Natomiast H. Bagiński w swojej pracy podaje precyzyjną liczbę 343 ludzi, 27 karabinów.

Zob. H. Bagiński, Wojsko, s. 235.

33 Osipowicze – obecnie miasto na Białorusi, położone w obwodzie mohylewskim, centrum administracyjne rejonu osipowickiego, nad rz. Sinią.

34 Brak bliższych danych o postaci.

35 Sielsowiet (ros.сельсовет, сельский совет) – organ władzy, a zarazem jednostka administracyjno-terytorialna funk- cjonująca w omawianym okresie na terenie Rosji, wprowadzona postanowieniem Rady Komisarzy Ludowych (Sow- narkom) z dnia 25 XII 1917 r. (wg kalendarza juliańskiego),7 I 1918 r.(wg kalendarza gregoriańskiego). Sielsowiet pełnił funkcję organu władzy na najniższym szczeblu systemu Rad Narodowych Deputowanych.

36 Lucjan Władysław Ruszczewski (ur. 15 VIII 1888 r., zm.?) – podpułkownik dyplomowany piechoty Wojska Pol- skiego. Żołnierz armii rosyjskiej, gdzie ukończył szkołę oficerską piechoty. Uczestnik walk na froncie podczas I wojny światowej, następnie w I Korpusie Polskim w Rosji, początkowo w stopniu chorążego. Awansowany do stopnia kapitana. W WP od 1918 r. W latach 1919–1920 w sekcji ogólnej Departamentu Piechoty Ministerstwa Spraw Wojskowych. Następnie przeniesiony do Powiatowej Komisji Uzupełnień w Tomaszowie. Powołany do służ- by czynnej w maju 1920 r. i przydzielony do 8 Pułku Piechoty Legionów, gdzie dowodził kompanią, a następnie batalionem. Uczestnik wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. Zweryfikowany po wojnie w stopniu majora ze star- szeństwem od dnia 1 VI 1919 r. W okresie od listopada 1922 do października 1923 r. słuchacz kursu doszkalania w Wyższej Szkole Wojennej w Warszawie. Awansowany do stopnia podpułkownika 1 VII 1923 r. Z dniem 15 X 1923 r. przydzielony na stanowisko szefa sztabu 2 Dywizji Piechoty Górskiej. Na początku 1924 r. przeniesiony do Oddziału III Sztabu Generalnego. Z dniem 15 VIII 1924 r. przeniesiony do sztabu VII Dowództwa Okręgu Korpusu w Poznaniu na stanowisko szefa Oddziału Wyszkolenia. Od jesieni 1925 do maja 1927 r. dowódca 58 Pułku Piechoty, którym dowodził w czasie walk w Warszawie podczas przewrotu majowego (po stronie rządu).

Przeniesiony z dniem 19 V 1927 r. do 6 Pułku Strzelców Podhalańskich w Samborze na stanowisko dowódcy pułku (do 8 I 1931 r.). W styczniu 1931 r. przeniesiony do Dowództwa Okręgu Korpusu II w Lublinie na stanowisko inspektora poboru. Po 1936 r. przeniesiony w stan spoczynku. We wrześniu 1939 r. uczestnik wojny obronnej Pol- ski na stanowisku oficerskim w dowództwie Obrony Warszawy, a od 11 IX 1939 r. zastępca komendanta miasta.

Dalsze losy nieznane. Zob. Warszawa we wrześniu 1939 roku. Obrona i życie codzienne, red. Cz. Grzelak, Warszawa 2004, s. 501; J. Dowbor-Muśnicki, s. 270, 314; <http://www.stankiewicze.com/, 23VII 2016>; i in.

37 Stanisław Berak w swoim życiorysie podał, że kompania etapowa, w której służył, była ulokowana w budynku konspiracyjnym przy ul. Okólnej. H. Bagiński w swojej pracy uściśla, że oddział tam kwaterujący składał się mak- symalnie ze 100 żołnierzy. Zob. H. Bagiński, Wojsko, s. 235.

38 Niestety obecnie trudno ustalić, który to był dworzec – Lipawo-Romeński (Wileński) czy też Warszawski (Aleksan- drowski).

(ps. „Topór”

)

. Na skutek niedotarcia posiłków, a tym samym braku realnej możliwości obrony Mińska, polskie oddziały po krótkim okresie przejęcia władzy w tym mieście (19–21 lutego 1918 roku) były zmuszone przekazać je bez walki wkraczającym Niemcom, a  same wycofały się do Bobrujska

. Stanisław Berak również tam przybył i został dowódcą jednej z kompanii etapowych w  sile ok. 300 żołnierzy. Przez pewien czasu służył w  kompanii przesyłowej Głównego Etapu, w której funkcjonowała m.in. kwarantanna polityczna (i zdrowotna). Tam prowadzono pracę wy- chowawczą z nowymi rekrutami, którzy mieli zasilić Korpus, co było istotne z tego względu, że do I Korpusu dołączali ludzie pochodzący z różnych formacji wojskowych (m.in. legioniści z II Bry- gady, jeńcy austriaccy, dezerterzy z armii niemieckich i rosyjskich). O skali trudności utrzymania dyscypliny w nowo przybyłych szeregach tak pisał gen. J. Dowbor-Muśnicki:

39 Ignacy Hugo Stanisław Matuszewski (ur. 10 IX1891 r. w Warszawie, zm. 3 VIII1946 r. w Nowym Jorku) – polski polityk, publicysta, dyplomata, minister skarbu II RP, pułkownikdyplomowanyWojska Polskiego, członek Między- narodowego Komitetu Olimpijskiego. Studiował filozofię na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, architekturę w Mediolanie, prawo w Dorpacie oraz nauki rolnicze w Warszawie. W grudniu 1914 r. zmobilizowany do armii rosyjskiej. Organizator I  Zjazdu Wojskowych Polaków w  Piotrogrodzie 1917 r., później uczestnik formowania Korpusów Polskich w Rosji. W kwietniu 1917 r. członek Tymczasowego Zarządu Związku Wojskowych Polaków Garnizonu Mińskiego. W grudniu tego samego roku wstąpił do I Korpusu Polskiego pod dowództwem gen. Do- wbora-Muśnickiego. 18 II 1918 r. na czele nielicznego polskiego oddziału, wykorzystując chaotyczny odwrót wojsk bolszewickich, zajął Mińsk Litewski. 20 II 1918 r. mianowany jego komendantem. Od kwietnia 1918 r. w Polskiej Organizacji Wojskowej. W maju 1918 r. organizator nieudanej próby przejęcia władzy nad I Korpusem z rąk gen.

Dowbora-Muśnickiego w Bobrujsku i niedopuszczenia do rozbrojenia Korpusu przez Niemców (co po niepowo- dzeniu akcji nastąpiło). Następnie przebywał w Kijowie. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r., skierowany do Oddziału II Naczelnego Dowództwa WP (wywiad). W lipcu 1920 r. mianowany szefem Oddziału II WP. Uczestnik rokowań pokojowych w Rydze. Słuchacz III Kursu Doszkolenia Wyższej Szkoły Wojennej w War- szawie. Po jego ukończeniu przeniesiony do dyspozycji Ministra Spraw Wojskowych, a następnie wyznaczony na stanowisko attaché wojskowego w Rzymie. 1 XII 1924 r. awansowany do stopnia pułkownika. W 1926 r. prze- niesiony do rezerwy. Po przewrocie majowym jeden z  czołowych reprezentantów prawicy obozu piłsudczyków.

W latach 1926–1928 dyrektor Departamentu Administracyjnego Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Od 1928 do 1929 r. poseł RP w Budapeszcie. W latach 1929–1931 kierownik Ministerstwa Skarbu i Minister Skarbu (w pięciu kolejnych gabinetach). W latach 1932–1936 czołowy publicysta „Gazety Polskiej”; również redaktor naczelny mie- sięcznika „Polityka Narodów”. Organizator ewakuacji 75 ton złota Banku Polskiego we wrześniu 1939 r. (osobiście przeprowadzonej wraz z mjr. Henrykiem Floyar-Rajchmanem) przez Rumunię, Turcję i Syrię do Francji – gdzie przekazał je rządowi RP. Odsunięty od służby państwowej przez rząd gen. Władysława Sikorskiego. Po kapitula- cji Francji w czerwcu 1940 r., wyjechał przez Hiszpanię, Portugalię i Brazylię do Stanów Zjednoczonych, gdzie dotarł we wrześniu 1941 r. Przeciwnik polityki gen. Sikorskiego wobec ZSRR, wynikającej z układu Sikorski-Maj- ski. Współorganizator Komitetu Narodowego Amerykanów Polskiego Pochodzenia i Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce. Organizator polskiej opinii publicznej w USA przeciw polityce ustępstw wobec żądań Stalina. Zmarł nagle w Nowym Jorku 3 VIII 1946 r. Wielokrotnie odznaczany polskimi i zagranicznymi orderami. Zob. Rocznik oficerski 1924, Warszawa 1924, s. 180, 340, 1360; Z. Landau, Ignacy Hugo Stanisław Matuszewski, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 20, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1975, s. 232–234; A. Miodowski, Związki Wojskowych Po- laków w Rosji (1917–1918), Białystok 2004, s. 40; Z. Landau, Zapomniani ministrowie skarbu Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 2005, s. 167–191; Kto był kim w II Rzeczypospolitej, red. J. M. Majchrowski, Warszawa 1994, s. 27, 28, 53;

Rocznik oficerski rezerw 1934, Warszawa 2003, s. 7, 809; S. Cenckiewicz, Płk Ignacy Matuszewski 1891–1946, <http://

rodaknet.com/, 11 VII 2016>; J. Lutosławski, Ignacy Hugo Stanisław Matuszewski. Sylwetka człowieka, <http://www.

archivia.com.pl/artykuly/, 11 VII 2016>; i in.

40 Wśród opisanych wspomnień uczestników tamtych zdarzeń występują różnice w liczbach zdobyczy wojennych, ale nie ma istotnych rozbieżności w sprawie przebiegu wypadków. Zob. H. Bagiński, Wojsko, s. 240; idem, Polskie, s. 232; Z. Wańkowiczowa, Związek Broni (kartki z pamiętnika), [w:] Służba Ojczyźnie. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1915–1918, red. A. Piłsudska i in., Warszawa 1929, s. 330–331.

41 Szerzej na temat przebiegu walk i  przejęcia władzy w  Mińsku przez polskie (i  białoruskie) oddziały w  dniach 19–21 II 1918 r. zob. H. Bagiński, Wojsko, s. 233–240; Z. Hubicka, Na wschodniej rubieży, [w:] Służba ojczyźnie. Wspo- mnienia uczestniczek, s. 311–320; O. Łatyszonek, Białoruskie formacje wojskowe 1917–1923, Białystok 1995, s. 273;

D. Tarasiuk, Między nadzieją a niepokojem. Działalność społeczno-kulturalna i polityczna Polaków na wschodniej Białorusi w latach 1905–1918, Lublin 2007, s. 70–72; Z. Wańkowiczowa, Związek Broni, s. 321–333; M. Wańkowicz, Strzępy epopei, Warszawa 2009, s. 57–61; i in.

Zamiar zorganizowania dobrego korpusu okazał się niełatwy do wykonania. Przynajmniej dziewięciu na dziesięciu rodaków znajdujących się w szeregach rosyjskich było już obałamuconych przez prądy wywro- towe i  do swoich szeregów się nie garnęło. Odstraszał rygor (zresztą bardzo umiarkowany), porządek i ład. Były to pojęcia niewspółmierne z rozprężeniem, wiecowaniem i możnością próżnowania, względnie udawania, że coś się robi⁴².

Potwierdzeniem tych słów były przypadki odmowy poddania się kwarantannie lub wymówienia posłuszeństwa (czasami całych oddziałów), a niekiedy wręcz rewolty sporych grup – uzupełnień polskich, nie wcielonych jeszcze do Korpusu.

Zdarzały się i takie, niestety, nieodosobnione, wypadki. Przybył do Korpusu batalion Polaków, wyłoniony z pułku I Syberyjskiego Korpusu. Wyznaczyłem go do uzupełnienia 1 dywizji. Gdy się żołnierze dowie- dzieli o naszych porządkach, za nic pozostać nie chcieli. Perswazje, powoływanie się na uczucia narodowe nic nie zdziałały. Korpus był „ochotniczy”, mogli więc zostać lub nie. Zmuszać ich do pozostania nie było celu. Wyczerpawszy wszelkie środki, żeby przekonać tych baranów, kazałem ich przepędzić⁴³.

Kompania Etapowa, w której służył Stanisław Berak, za omawiany okres otrzymała kilka po- chwał Dowódcy Korpusu i  Zastępcy Dowódcy Korpusu

, Komendanta Garnizonu Bobrujsk

m.in. za dyscyplinę, wygląd, wyszkolenie. Oddział dowodzony przez S. Beraka był również zdyscy- plinowany i gotowy do działań (na bezpośredni rozkaz chor. Ruszczewskiego) w czasie wydarzeń w nocy z 21/22 maja 1918 roku

. Podczas samej demobilizacji I Korpusu

kompania utrzymywała porządek w garnizonie, tak aby nie doszło do żadnych ekscesów, a postawa Stanisława Beraka zo- stała doceniona przez żołnierzy wspominających po latach jego zaangażowanie następująco:

Jako oficer I  Korpusu, który po demobilizacji pozostał w  Bobrujsku dla pracy konspiracyjnej, miałem możność oceniać jego poświęcenie służbie w tych dniach. Z narażeniem życia pomagał on w pracy za-

42 J. Dowbor-Muśnicki, op. cit., s. 266.

43 Ibidem.

44 Aleksander Karnicki (ur. 30 I 1869 r. w Częstochowie, zm. po sierpniu 1939 r. w Kutnie) – generał lejtnant Armii Ce- sarstwa Rosyjskiego, generał dywizjiWojska Polskiego. Od 10 II do 12 VI 1918 r. zastępca dowódcy I Korpusu Polskiego w Rosji. Zob. T. Kryska-Karski, S. Żurakowski, op. cit., s. 41; Rocznik oficerski rezerw 1934, Warszawa 2003, s. 321;

P. Stawecki, op. cit., s. 160–161; J. Dowbor-Muśnicki, op. cit., s. 266; <http://www.grwar.ru/persons/, 14 VII 2016>.

45 Komenda garnizonu – siedziba komendanta garnizonu, a ponadto wojskowa władza, do obowiązków której należa- ło m.in. organizowanie i kierowanie służbą garnizonową, utrzymanie dyscypliny i porządku wojskowego w obrębie garnizonu. Zob. Mała Encyklopedia Wojskowa, t. 2, red. J. Bordziłowski, Warszawa 1970, s. 66.

46 Szerzej na temat próby przejęcia dowodzenia w I Korpusie i związanych z tym wydarzeń zob. H. Bagiński, Wojsko, s. 317–320; idem, Polskie, s. 249–255; J. Dowbor-Muśnicki, op. cit., s. 337–358; W. Lipiński, op. cit., s. 275–283;

M. Wańkowicz, op. cit., s. 69–111; i in.

47 Na temat demobilizacji zob. H. Bagiński, Wojsko, s. 320–324; idem, Polskie, s. 257–260; L. Mitkiewicz, W wojsku polskim 1917–1938, t. 1, Toruń 2015, s. 54–58; i in.

konspirowanym oficerom I  Korpusu i  P.O.W.⁴⁸. Praca jego dawała zawsze dobre wyniki. Uczestniczył przy magazynowaniu broni polskiej w Bobrujsku. Podkreślam wybitną ideowość i patriotyzm por. Beraka, którymi odznaczał się zawsze.

Jan Marcińczyk major⁴⁹ b. oficer I Korpusu i członek Rady Naczelnej I Korpusu

Powyższy etap służby Stanisława Beraka został również podsumowany w latach 30. XX wieku przez jego ówczesnego przełożonego, a zarazem późniejszego ppłk. dypl. Lucjana Ruszczewskiego, który w opinii o swoim podwładnym z tamtego okresu napisał tak:

Stwierdzam w całym zakresie prawdziwość danych o służbie por. Beraka Stanisława w podległym mi eta- pie I Korpusu Polskiego za okres od stycznia 1918 r. do lipca 1918 roku, zawartych w formularzu wniosku na odznaczenie niepodległościowe z 21.XI.1937 r. Po za tym dodaję:

1/. Por. Beraka Stanisława poznałem w czasie służby w I Korpusie Polskim jako obywatela wybitnie pa- triotycznego i ofiarnego.

2/. Por. Berak wykazał duży zapał do pracy nad wychowaniem i wyszkoleniem żołnierza, czym przyczynił się do poważnego wzmocnienia I Korpusu w dobrany element żołnierski.

3/. W czasie opanowywania Mińska i rozbrajania oddziałów bolszewickich, jak i w utrzymaniu dyscy- pliny wśród własnych żołnierzy i niedopuszczenia do ekscesów wykazał por. Berak dużą orientację, opanowanie, odwagę osobistą, siłę woli i rozkazu.

4/. Usiłowanie przedarcia się z  40-ma żołnierzami koleją do Bobrujska w  tym momencie, kiedy kolej zajęta była przez oddziały bolszewickie uważam za działanie, wymagające dużej odwagi, ofiarności i wpływu na żołnierza.

5/. Por. Berak był typem cichego lecz ofiarnego w pracy żołnierza Korpusu.

Lucjan Ruszczewski Ppłk. dypl.⁵⁰

48 Polska Organizacja Wojskowa (P.O.W.) – tajna organizacja wojskowa powstała w sierpniu 1914 r. w Warszawie z inicjatywy Józefa Piłsudskiego, mająca za zadanie połączyć niepodległościowe działania Polskich Drużyn Strze- leckich i Związku Walki Czynnej. Od jesieni 1914 r. pod nazwą POW. Na przestrzeni lat ewoluowały forma, zasięg i cele organizacji. Rozkaz jej rozwiązania został wydany 11 XI 1918 r. przez Komendanta Głównego POW. Pomimo to pozostałe w konspiracji zagraniczne ogniwa tej organizacji w dalszym ciągu funkcjonowały, lecz w innym cha- rakterze (zostały podporządkowane Sztabowi Głównemu WP). Zob. Księga chwały, s. 122–130; T. Nałęcz, Polska Organizacja Wojskowa 1914–1918, Wrocław 1984; S. Strzembosz-Pieńkowski, Wspomnienia o ludziach z okresu walk o niepodległość 1918–1921, oprac. i przed. M. Andrzejczak, K. Dziuba, Łódź 2013; i in.

49 Jan Marcińczyk (ur. 4 X 1881 r., zm. ?) – oficer I Korpusu w Rosji, powstaniec wielkopolski, oficer w 55 PP, autor pozycji wspomnieniowej z okresu tworzenia I Korpusu pt. Chwila osobliwa, Lublin 1919. Prawdopodobnie więzień Pawiaka (zatrzymany 3 IX 1940 r., wywieziony do Konzentrationslager Auschwitz 31 I 1941 r.); numery obo- zowych transportów w tym okresie zamykają się w przedziale 9571–10163. Brak dalszych informacji o losach postaci. Zob. Rocznik oficerski rezerw 1934, Warszawa 2003, s. 326, 842; H. Bagiński, Polskie, s. 8, 9, 24, 52, 55, 60, 61, 63, 65, 66, 68; „Przewodnik Katolicki”. Dodatek, 1928, nr 9, s. 36, <http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/, 15 VII 2016>; Więźniowie Pawiaka lata 1939–1944. Lista imienna, <http://www.stankiewicze.com/pawiak/, 15 VII 2016>.

50 Dokument pt. „Opinia o por. Beraku Stanisławie (Opinia o pracy niepodległościowej)” załączony do wniosku Ko- mitetu Krzyża i Medalu Niepodległości. Zob. CAW, sygn. akt T.481.B.4695.

Po rozwiązaniu I Korpusu Polskiego Stanisław Berak został zdemobilizowany 7 lipca 1918 roku

i ostatnim transportem wojskowym w tym miesiącu wrócił do domu

. Nie zachował się niestety rodzin- ny przekaz z pierwszych dni po jego powrocie w rodzinne strony, jednak jak można domniemywać, okres adaptacyjny był zapewne trudny, tak jak dla wielu innych żołnierzy wracających ze Wschodu.

Pierwsze miesiące po demobilizacji były dla dowborczyków niezwykle trudne. Władze okupacyjne roz- toczyły nad nimi ścisłą kontrolę policyjną. Nie można było opuszczać miejsc zamieszkania bez zezwo- lenia władz, wszyscy musieli się co jakiś czas meldować na posterunkach policji lub żandarmerii, aby potwierdzać miejsce swojego pobytu. Ale o wiele poważniejszy był problem bytowy. Jak wynika z raportu rządowego, najtrudniejsza była sytuacja byłych zawodowych oficerów armii rosyjskiej i młodych oficerów rezerwy z nie dokończonymi studiami⁵³.

Zasadna jednak wydaje się teza, że poradził sobie dobrze, gdyż już od 1 września 1918 do stycznia 1919 roku był nauczycielem publicznej szkoły powszechnej w  Wolicy

. Jednocześnie włączył się w pracę na rzecz odradzającego się państwa polskiego, m.in. przez pracę na stanowisku komendanta punktów organizacyjnych

, a także służbę w końcowym etapie działalności Polskiej Organizacji Wojskowej

[dalej P.O.W.], co jak na byłego dowborczyka jest ciekawą informacją, bowiem stosunki pomiędzy częścią byłych żołnierzy I Korpusu (szczególnie członkami Tajnej Rady Wojskowej

) a P.O.W. w omawianym okresie nie układały się najlepiej (należy jednocześnie za- znaczyć, że na niższym szczeblu stosunki z P.O.W. były nierzadko o wiele lepsze)

. Niestety jego działalność została przerwana, bowiem zimą 1918/1919 roku ciężko zachorował, co było m.in.

skutkiem przeżyć i trudów żołnierskich w okresie służby w I Korpusie. Do odrodzonego Wojska Polskiego Stanisław Berak zgłosił się w  czerwcu 1919 roku. Po weryfikacji (zachowała się jego

51 Karta Kwalifikacyjna Komisji Weryfikacyjnej z 1924 r. W nagłówku fioletowa, prostokątna pieczęć o treści: Reak- tywowany nr 8951. Zob. ibidem.

52 Na temat szczegółów demobilizacji I Korpusu zob. H. Bagiński, Wojsko, s. 320–324; i in.

53 J. Engelgard, Jesień dowborczyków – udział kadry I Korpusu Polskiego w tworzeniu Wojska Polskiego i zbrojeniu Niemców w 1918 roku, „Niepodległość i Pamięć”, 2008, 15/2 (28), s. 76.

54 22 III 1933 r. Stanisław Berak zwrócił się z pisemną prośbą do placówki szkolnej o informację na temat jego za- trudnienia w charakterze nauczyciela. Otrzymał odpowiedź od Inspektora Szkolnego Powiatu Stopnickiego w Bu- sku Kieleckim potwierdzającą jego pracę na ww. stanowisku w przytoczonym okresie. Dokument podpisany przez p.o. Inspektora Szkolnego J. Staneckiego. Zob. Prośba do placówki szkolnej, CAW, sygn. akt T.481.B.4695.

55 W materiałach archiwalnych CAW zachowała się pojedyncza karta z orłem w koronie i pieczęcią o treści: Komen- dant placu Busko, dnia 11 XI 1918 r. Na karcie można odczytać: „Mianuję ob. Stanisława Beraka komendantem na punkta organizacyjne Stopnica, Pacanów, Oleśnica, Łubnica, Oglądów, Staczów, Szczaworyż i Kurozwęki. W pod- pisie: Kuklu[?]isty ppor.”. Zob. CAW, sygn. akt T.481.B.4695.

56 Zachowało się w materiałach CAW oświadczenie Stanisława Beraka datowane Sarny, 16 VI 1931 r., w którym po- daje on informację, że od 27 XI do 20 XII 1918 r. służył w P.O.W. Zob. Oświadczenie, CAW, sygn. akt T.481.B.4695.

Należy jednak zaznaczyć, że jest to obecnie jedyne źródło potwierdzające jego działalność w P.O.W., do którego udało się dotrzeć autorom.

57 Tajna Rada Wojskowa (TRW) – organ koordynujący działania konspiracyjne byłych oficerów i żołnierzy I Korpusu Polskiego po demobilizacji i powrocie z Rosji. Organizacja powstała zgodnie z decyzją dowódcy I Korpusu gen.

Dowbor-Muśnickiego i miała działać głównie na terenach okupowanych przez Niemców i Austriaków. Centrum konspiracji Dowborczyków znajdowało się w Warszawie. Zob. J. Engelgard, op. cit., s. 76–77; Z. Zieliński, Znacze- nie polityczne i wojskowe I-szego Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego w odzyskaniu niepodległości przez Polskę,

„Niepodległość i Pamięć”, 2009, 16/1 (29), s. 47–48; i in.

58 J. Engelgard, op. cit., s. 78.

Karta kwalifikacyjna dla Komisji Weryfikacyjnej

) został przyjęty w szeregi WP 21 sierpnia 1919 roku (Dziennik Rozkazów Wojskowych Nr. 88.1919.r.

) w stopniu podporucznika

. Następnie od 11 września 1919 roku został przydzielony do Dowództwa Okręgu Etapu

[dalej: D. O. E.]

Wołkowysk

jako dowódca stacji etapowej Mołodeczno

. 1 kwietnia 1920 roku mianowano go porucznikiem

, a  6 kwietnia rozkazem D. O. E. Mołodeczno przeniesiono na stanowisko ko- mendanta placu Mołodeczno

. 24 czerwca 1920 roku rozkazem D. O. E. został przeniesiony do 1 Armii w II Warszawskim Baonie Etapowym

jako dowódca taboru. Od 26 października 1920 roku był zastępcą dowódcy w punkcie wysyłkowym jeńców i internowanych przy D. O. E. 2 Ar- mii, a następnie od 7 listopada 1920 roku rozkazem D. O. E. 2 Armii dowódcą jednej z kompanii w 1 Litewsko-Białoruskim Baonie Etapowym

. 4 grudnia tego samego roku rozkazem operacyj- nym nr 32 Inspektoratu Etapowego Dowództwa 2 Armii Stanisław Berak został przeniesiony do dowództwa powiatu etapowego w Dziśnie

na stanowisko adiutanta. 6 kwietnia 1921 roku roz- kazem Inspektoratu Etapowego Dowództwa 2 Armii (L. 872/1000) mianowaney dowódcą stacji

59 Karta kwalifikacyjna dla Komisji Weryfikacyjnej. Zob. CAW, sygn. akt T.481.B.4695.

60 Karta ewidencyjna opatrzona okrągłą pieczęcią i odręcznie dopisaną datą: Baon Celny, Budsław 28 XI 1921 r.

Zob. ibidem.

61 W jednej z rubryk karty ewidencyjnej wyraźny zapis o podaniu faktycznej daty mianowania, a nie starszeństwa.

Karta ewidencyjna opatrzona okrągłą pieczęcią i odręcznie dopisaną datą: Baon Celny, Budsław 28 XI 1921 r.

Zob. ibidem.

62 W omawianym okresie najważniejszymi zadaniami batalionów etapowych było m.in.: utrzymanie porządku i bez- pieczeństwa na zapleczu armii, wyłapywanie dezerterów, niedopuszczenie do ruchu osobowego i towarowego ze wschodu na zachód i w kierunku odwrotnym, z wyjątkiem ruchu na podstawie wydanych zaświadczeń natomiast po wygaśnięciu działań militarnych od października 1920 r. do czasu zawarcia traktatu pokojowego w  Rydze (18 III 1921 r.) ochrona granicy wschodniej na linii demarkacyjnej pod względem kontroli ruchu osobowego, handlu oraz zabezpieczenia pod względem sanitarnym i politycznym. Bataliony etapowe wchodziły w skład bry- gad etapowych, a podlegały organizacyjnie na obszarze Kordonu Granicznego Ministerstwa Spraw Wojskowych – Naczelnemu Dowództwu Wojska Polskiego oraz od przełomu lat 1920/1921 na obszarze Kordonu Granicznego Naczelnego Dowództwa WP – Kwatermistrzostwom oraz Inspekcji Etapów 2 i  6 Armii. W  opisanym okresie wielkość formacji to 22 baony etapowe i 7 szwadronów żandarmerii polowej. Formację rozwiązano/przekształcono 10 IX 1921 r. Bataliony etapowe były jedną z kilku pierwszych polskich formacji granicznych w okresie między- wojennym. Zob. H. Bereza, K. Szczepański, Centralna Szkoła Podoficerska Korpusu Ochrony Pogranicza, Grajewo 2014, s. 18–20; H. Dominiczak, Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939, Warszawa 1992, s. 53–63;

J. Prochwicz, Z. J. Kępa, ABC formacji granicznych, s. 16–18, <http://www.muzeumsg.pl/, 24 VIII 2016>; i in.

63 Wołkowysk – obecnie miasto, stolica rejonu wołkowyskiego w obwodzie grodzieńskim na Białorusi.

64 Mołodeczno – obecnie miasto, stolica rejonu w obwodzie mińskim na Białorusi.

65 Fotografię patentu oficerskiego o numerze 5555 z datą wystawienia 1 II 1933 r. potwierdzającą nadanie stopnia oficerskiego ze starszeństwem od dnia 1 VI 1919 r. zamieszczono w części Fotografie.

66 Tradycyjna nazwa komendy lokalnej (np. w czasach Królestwa Polskiego funkcjonowali „majorowie placu”). Po 1918 r. nazwy tego typu były nadawane z początku żywiołowo i często się zmieniały (komendant placu, oficer placu), ale funkcję należy postrzegać jako organ wykonawczy ówczesnego dowódcy obozu warownego.

67 Wykaz oraz działalność baonów etapowych w bitwach warszawskiej i niemeńskiej został przybliżony m.in. w do- kumentacji operacyjnej obu tych operacji wojskowych. Zob. Bitwa warszawska 13–28 VIII 1920. Dokumenty opera- cyjne Cz. I (13–17 VIII), oprac. i przyg. do druku zespół pod red. M. Tarczyńskiego, A. Bartnika i in., Warszawa 1995, passim; Bitwa warszawska 13–28 VIII 1920. Dokumenty operacyjne Cz. II (17–28 VIII), oprac. i przyg. do druku zespół pod red. M. Tarczyńskiego, A. Bartnika i in., Warszawa 1996, passim; Bitwa niemeńska 29 VIII – 18 X 1920.

Dokumenty operacyjne Cz. I (29 VIII – 19 IX), oprac. i przyg. do druku zespół pod red. M. Tarczyńskiego, A. Bartnika i in., Warszawa 1998, passim; Bitwa niemeńska 29 VIII – 18 X 1920. Dokumenty operacyjne Cz. II (20 VIII – 18 X), oprac. i przyg. do druku zespół pod red. M. Tarczyńskiego, A. Bartnika i in., Warszawa 1999, passim.

68 1Dywizja Litewsko-Białoruska – jednostka piechoty Wojska Polskiego w latach 1918–1921. Powstanie i działal- ność zob. m.in.: Bitwa warszawska 13–28 VIII 1920. Dokumenty operacyjne Cz. II (17–28 VIII), passim; Bitwa niemeń- ska 29 VIII – 18 X 1920. Dokumenty operacyjne Cz. I (29 VIII – 19 IX), passim; Księga chwały, s. 202–203; Pamiętnik generała broni Lucjana Żeligowskiego, wstęp i  oprac. D. Fabisz, Warszawa 2014, s. 16–19; L. Wyszczelski, Wojna polsko-rosyjska 1919–1920, t. 1, 2010, s. 696; idem, Wojna o polskie Kresy 1918–1921, Warszawa 2011, s. 106–143;

L. Żeligowski, Wojna w 1920 roku. Wspomnienia i rozważania, Warszawa 1990; i in.

69 Dzisna – obecnie miasto w obwodzie witebskim na Białorusi, położone na lewym brzegu rz. Dźwiny.

kontrolnej

Ignalino

, a już z dniem 17 sierpnia rozkazem Dowództwa Okręgu Kordonowego

przeniesiono go na stanowisko referenta w Dowództwie Okręgu Kordonowego w Święcianach

. Następnie rozkazem Inspektoratu Etapowego Dowództwa 2 Armii (L. 3357/szt.) został oddelego- wany na stanowisko adiutanta w 44 Baonie Celnym

, gdzie przebywał od 16 września 1921 roku do 24 sierpnia 1922 roku. W zachowanej ocenie dowódcy baonu z tego okresu czytamy:

Jako adjutant Baonu c. 44 bardzo dobry, sumienny, pracowity, akuratny, z dobrym wpływem na swych podwładnych. Po za służbą wzór oficera dobrze ułożonego, taktownego, dbającego o wzorowy wygląd. Nie pije ani nie uprawia gier hazardowych.

Budsław 27/11 1921⁷⁵ nieczytelny odręczny podpis⁷⁶

Po jedenastomiesięcznej służbie w 44 Baonie Celnym Stanisław Berak na własną prośbę został przeniesiony rozkazem Głównej Komendy Baonów Celnych (L.4347 pf. z dn. 23 czerwca 1922 roku

) do25 PP w Piotrkowie

. Trudno jednoznacznie stwierdzić, co go do tego skłoniło, należy jednak domniemywać, że stały za tym dwa powody. Pierwszy to pogarszający się stan zdrowia

70 W skład stacji kontrolnych wchodziły m.in. pomieszczenia do odbywania kwarantanny, łaźnie i punkty obserwacyjne.

Posterunki graniczne były wysyłane jak najczęściej w teren celem częstych kontroli ruchu towarowego i osobowego odby- wającego się poza stacjami kontrolnymi. Do stacji tych oddelegowani byli podoficerowie żandarmerii, którzy zajmowali się przesłuchaniami, rewizjami, natomiast oficerowie przydzieleni do dowództwa odcinków pełnili obowiązki specjali- stów i doradców w sprawach granicznych. Zob. H. Bereza, K. Szczepański, op. cit., s. 22; H. Dominiczak, op. cit., s. 61.

71 Ignalino – obecnie miasto na Litwie, położone w północno-wschodniej części kraju w Auksztocie w okręgu uciańskim.

72 Ze względów organizacyjnych granicę wschodnią i północno-wschodnią podzielono na siedem odcinków kordono- wych. Ich dowództwa miały swoje siedziby w Tarnopolu, Równem, Łunińcu, Lidzie, Wilnie, Święcianach i Grodnie, które były podporządkowane kwatermistrzom poszczególnych armii [tutaj 2 Armia – autorzy]. Na dowódców wy- znaczono wyższych oficerów obeznanych z zagadnieniami służby granicznej. Z kolei dowódcy odcinków mieli do pomocy kilku referentów (oficerów i podoficerów) oraz personel kancelaryjny. Zob. H. Dominiczak, op. cit., s. 60–61.

73 Święciany – obecnie miasto rejonowe na Litwie, położone ok. 60 km na północny wschód od Wilna.

74 44 Batalion Celny – jednostka formacji granicznych w okresie II RP. Na podstawie rozkazu Ministra Spraw Woj- skowych L.11069/Mob. z dnia 13 VIII 1921 r., w miejsce batalionów etapowych i wartowniczych utworzone zo- stały bataliony celne. 44 Baon Celny powstał w granicach odpowiedzialności dowództwa 2 Armii. Zorganizowano go na bazie 2 Armii z posiadanych w jej dyspozycji batalionów etapowych. Etat batalionu wynosił 14 oficerów i 600 szeregowych. Podlegał Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. Odcinek podległy batalionowi podzielony był zwykle na cztery pododcinki, które obsadzały kompanie wystawiające posterunki i patrole. Rozlokowanie placó- wek wzdłuż odcinka granicznego batalion zakończył 28 XI 1921 r. Dyslokacja była następująca: sztab batalionu w Budsławiu, 1 i 2 kompania celna w Dołhinowie, a 3 kompania w Zacieniu. Uchwałą Rady Ministrów z dnia 23 V 1922 r. bataliony celne Ministerstwa Skarbu zostały rozformowane, a na ich miejsce powołano kolejne jed- nostki graniczne. Zob. H. Bereza, K. Szczepański, op. cit., s. 24–25; H. Dominiczak, op. cit., s. 69–76; T. Prengel- -Boczkowska, Wstęp do inwentarza zespołu archiwalnego „Bataliony Celne”, Szczecin 2009.

75 Opinia dowódcy zawarta w  karcie ewidencyjnej opatrzonej okrągłą pieczęcią i  odręcznie dopisaną datą: Baon Celny, Budsław 28 XI 1921 r. Podpis nieczytelny. Zob. CAW, sygn. akt T.481.B.4695.

76 Prawdopodobnie jest to podpis mjr. Maksymiliana Ferentza, ówczesnego dowódcy 44 Baonu Celnego. Zob. T. Pren- gel-Boczkowska, op. cit., s. 15.

77 Rozkazem Głównej Komendy Baonów Celnych. Zob. CAW, sygn. akt T.481.B.4695.

78 25 Pułk Piechoty – oddział piechoty Wojska Polskiego II RP. Początki jego formowania przypadły na listopad 1918 r., kiedy to z oddziałów P.O.W. utworzono w Kielcach tzw. grupę pułkownika Norwida. Jej część (tzw. batalion kielecki) przemianowano 18 XI 1918 r. na Pułk Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, który w całości jako I batalion wszedł w skład Okręgowego Pułku Piechoty. 2 XII 1918 r. pułk okręgowy przemianowano na 25 Pułk Piechoty. W okresie międzywojennym 25 PP stacjonował na terenie Dowództwa Okręgu Korpusu IV w garnizonie Piotrków (dopełnienie nazwy o przymiotnik „Trybunalski” nastąpiło po II wojnie światowej). Wchodził w skład 7 Dywizji Piechoty. W 1930 r.

po wprowadzeniu nowej organizacji piechoty na stopie pokojowej, pułk szkolił rekrutów na potrzeby Korpusu Ochro- ny Pogranicza. W  czasie wojny obronnej 1939 r. wchodził w  skład 7 DP walczącej w  składzie Armii „Kraków”.

Zob. D. Kamiński, Dzieje 25 pułku piechoty Wojska Polskiego w latach 1918–1939, Piotrków Trybunalski 2004; A Kuras, 25 Pułk Piechoty, [w:] Wielka Księga Piechoty Polskiej 1918–1939, t. 7, Warszawa 2016, s. 10–34; i in.