• Nie Znaleziono Wyników

Schlesische Geschichtsblätter, 1935, Nr. 3

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Schlesische Geschichtsblätter, 1935, Nr. 3"

Copied!
38
0
0

Pełen tekst

(1)

1 9 8 5 ^ e c o u s g c g e b e n » o n € c i(i) H c m 6 t H r . 3 S d jr łf tte itu n g : B r c s t a u 1, C ie r g a r te n f tr a |e 13 ( S ta a ts a r d p iu )

B — = ^ z a [=]: B —- • , = — B

f i e o n t j a r b S l a b l e r : 3 u m SćĘjroeibnifeer S ta b tb ilb . — S f ie o 3 o f ) a n n e s SU lan n : 3 u r ©efdjicijte bes ś a n b e ls u n b b e r S n b u ftrie in S d ja ie ib m ^ . — < p a u l © a n g e r : © eijtig es ß e b e n in S d jro eib n ig . — S U ia lte r S u n i e : D a s StabiardE)i» in Scgroetbnig. — D lje o 3 o f ) a n n e s SOJann- S d jro eib n ig u n b b as S tä b tiid je iDIufeum. — X l)e o S o f y a n n e s 9 ) I a n n - D a s 3Ii(gtI)ofen--a3Zufeum. — Ä u r t D i t t r i c f ) : D ie © e b e n lta fe ln b es 6djroeib=

n ig e r © g m n ajiu m s . — STiilteiiungen.

--- = ^ - r r = -— B [ 3 E = ---— ---= B

3 ^ ™ @ ^ i 0 e t b i i i | e r S t a ö t b ü b . S o n 8 e o n I) a t b JR a b I e t .

S ßenn i n k bie © ta b t © d iiu eib n iß bort e in e m I)öber gelegenen f ü n f t e , e tto a b o m .k iv c b lu rm b e t fail;. 5 ß f a t r f t t( |e a u § , nbetfci;aiu'it, f ö n n e n m i t Ijctite nod; g e n a u bie b re i © tu fe n n n te rfd ;e ib e n , in ben en ftd;

bie S t a b t eu lio irfclt fiat, bie l’U tftab t, bie friberigianifclje ^ e f tu n g u n b bie in o b ern e © ta b t.

3Sie faft alte fd;Iefifd)en © tiib te f;at m a n a u d ; © d ;to e ib n i^ naiĄ e in e m gan§ re g e lm a g ig e n iß la n e an g ele g t. Q n b e t SJtitte b efü tb et fid;

b er S i n g m it bem iH citliaus, b a n o u gc(;en i n tc d ;te u S ö in fe ln a d ;t

© tr a g e n a u § , fo b a ^ bie ^ n n e n f t a b t lnie e in © d )ad ;b x ett g e g lieb ett ift.

© ie bilb ete jebod; m i t tfjver ä u g e te n © ten ^ e fe in S ie v e d , fo n b e tn ein C ü a t, iua(n:fd;eiutid;, iueif iic fo (c id jtc t ü evteibigt to etb en fo n n te .

® iefe o b a lfo tm ig e Ś n la g e m it b e t fc b a d ib te tia ttig e n S fu fte ilu n g t r i t t beutlict) a u f bem beigegebenert p o e ite n iß la n e Ifetb o t.

S d jo n ftübfjCitig in u tb e bie n e u e © ta b t m i t feiten ä f ta u e rn um * geben, b e re its © nbe beS 13. fin g m a n m it in te rn S a u a n , gegen lU itie beS 14. "-’u t bie S e fe f tig u n g boK enbet. fym S a u fe -bet ffräteren ^ a f itf iu n b e r te fü g te m a n gu b ie fe t erften S Jfaüer nod) eine jin e ite u n b b r itte f;inäit. Sfuf ein em S ta b i p la u b on 16 2 3 L) f a n n m a n b e u tlid ; biefe b re i i 'i a u e r n e rfe n n e n .

Sind; fjeute nod; idjft fid; b e r S a u f b ie fe t erften © ta b tb e fe ftig u n g g e n a u b erfofgen, o b tu o ff a b 1867 bie S ß a u e rn n ieb erg eriffen u n b a n il;re r S ie lte fd)önc b re ite S tr a f te n a n g e le g t to u rb e n . S i e S t a u e r n liefen b o m S u r g f ila u a u s lä n g s b er ö in b e n ln trg * u n b S a if e r SSil^elm * ftrafte e n tla n g , u n b ä h ia r b u rd ; bag S e tg la itb fta u S , bie .S ra u f o m m iin e u n b ba§ © erid ;tS g eb äu b e b is a n ben © a r te n b e r iß f a rrf ird ie , to a n b te n fid; b a n n ü b e r ben 5ßla^ a m S ie b e r to r toeg a n b er £>of!pitaIftrafte

i ) § . ©(bubext, S ilb e r a u s ber ©efct)id)te ber © tab t © dnuetbuię.

©clnocibiuii 1912. ©. 22.

(2)

S - C a z u a w r 6 .R M ! ,.J C m ß . $ -X in ü trU ? r..Ü ™ ir.r

S ^ ttte tb n t^ im 18. S ö ljrfju n b e rt.

SRad) 3 a \ S . S ß crn er, S c e n ö g ra p h ia Ü rb iu m S iles ia e . 1752.

(3)

^ Ł Ł

5IEGB

DE

S C H W E I D N I T Z

m m m tM tm S r n m i

en. /70S

EoJieUe r.< :• •’• - S '- • / y - 5J w S -

. S I E G E D E S C H W E I D N I T Z

p W ' (ej f l ł r u j j t e n j a u x om) red du geri& iat de (UvjfioM) ddfctidu j o a r (oj . ćrriperćeoL^ J o a U conimandcftie-tvt dcc ^ęn& raC (fc (F kierheim d ep teü Ce / ?j u j ju)eta-16 CLori(. lj5&.

JAsŁ/IUO

Hi

^ v i>Lv reaowte.

a p a /iZ ia n n ee tp sj

en u/l L cac/nc/u e l e a une. o a t t , LY cActrxinchc/neat commencefjor.Lx i/nfte/jiaux

inaÓJ encode imp o r f a il e)u. ienw d o fu d e,

X ClbuMid -

, : Cl \

gf, Out>ęrlu.ri ()c la trcinchee-

a . . .

Q . . . . .

(fLenaa.ü dw atiatyit&i

( b . de ó ^,< fte.rre/

\ C. . o^äntD&fO 5 ) o. . ■J'trieqcuo 'S ] &. . tfb o g e a ,

<^>tlc£ • CrOtJchp>iüz_

.Q . . c/Yleder

U. . (glMt nomfri&tP&eąt^berrn.iiircłic

( f i a ü e r t e S. .

^ e a a a u : l& i" CUxrcl

.2

, 4

. SK 6 . 7&c 5

, 11

12 ^ 13

<4

p ru M u m i ■ d p n rie /it l ą f/a u .t a dm x, heuaej a p riy n u n u ii.

CW. Ccmunu/ucaiteti comme/icee. penda/U ia d d a id ., t9- t - ‘ attaquc. dc t/z crenutMlere, VR

tK , 2 3‘ . , d la pauche c)u Q aU /enfint

X . 3 . , d Uc droiU X u m&me, J tr r t X lt- al& iquC 'Jdite. jp a r p,00 htrmm&r-

c/K? 200 o iu z a /jie v d jp v u r c c a o r ir 1& faao-aux. du-X '-c)/^

irea, q ue Ujp o ru jjie n j eu /ien t em p a rte Le ^ /a łp e o fo rt, U c&nimcuida/ilt cafJüula le W CtwöL, 6t Je. retw it, aver la u te C . P S C . M

(4)

e n tfc u tg 6 i§ 511 v SR0f t f e |£ r t t |e , ^ogert [ic^ b a n n a n b e r a lt e n xH rrillevie ••

l a f e r n e in n 'b ci g u m i U a r t i n S u t ^ e r ^ I a l u jtb a n b e r S t i tt e r f tr a ^ e e n U l a n g , b i8 fie to te b e r i m S 3 u rg f)Ia n e im n ü n b e te n .

® a g Beigefügte erfte © ilb n c v in ttie lt u n s eine S ln fd ja n n n g ü b e r bag m itielatrev lirije Vtngfetjen b er @ tabt. @§ ift ein e 3 ei ^ t t u n g beg B efan n te n ffcidüteve- u n b © ted je rg g r . i l SB erner 2) u n b toon b er ©üb=

fette, etto a b o m L)emigen iU cu m n lilen tu erf an g , a u fg e n o m m e n . SSon b e r © ta b tm a u e r ift bag © titd b o n b er SSögenftxaffe big g u r § o ffiitaI»

ft rafie fid jtb a r, alfo ber S e if iä n g g b er b/eutigen J ? a i f e r iB ilb e lm ftra fic . S3on biefem erften S tb fd jn itt b e r © tabtgefd)id)te g ib t eg nod) m el)rere -fMane u n b S tb b ilb u n g en , bie g rö ß te n S e ilg in © d jn b e rtg S i l b e r n a n g b e r © efc^iĄ te b e r © ta b t @ (Ątoeibttt^ intebergegeben ftnb. ® in e b ig g er tb en ig bead itete 2tnfid)t b ä n g t in e in e r © e ite n fa g e lle b e r fatb o liid n m 5ßfarr!ircb e 3).

■ © a r b alb geigte eg fid), bafg b e r U m fa n g b er © ta b t b o n b o m - b e re in b iel gu fle in a n g e le g t in a r . © a b e r e n tfta n b e n b o r ben SK auerit' a lg b a lb SSorftäbte, bie fid) b efonberg nad ) Sdorben u n b D fte n b m citt*

ib id e fte n u n b fid) fo a n g b e b m c n , b a ^ fie fd)on im 16. .ff l). bie in n e r e © ta b t a n ©röfge ü b e r tr a f e n , © iefem U tu fta u b tr u g an d ) ffd ieb rid ) b. @ r.

fR edm ung, afg er b on 1747 a n bie © ta b t gu e in e r f ta r le n fyeftuug aug=

b a u e n It eg. © a m it I) a t b er .lio n ig bie © rttto id ln n g b er © ta b t f ü r g e n a u 120 ffa b re beeinflujgt u n b feftgefegt. f3u n äd)ft b a u te m a n bie a lte © ta b tb e fe ftig u n g in e in e n f m u g tin a ll u rn n n b fd)ad)tcte b a b o r ein e n tiefen u n b b re ite n © ra b e n an g . ® a n n legte m a n u rn bie © ta b t ein e n gtoeiten g e ftu n g g g ü rte l, b er a n g 6 grofgen g o r t g u n b m el)re ren Meinen S öerfen beftanb. © e r beigegebene fß la n lä g t bie S ag e ber ein g eln eu SBerle b eu tlid ) e rle n n e n , bag © a lg e n fo r t I a n b er © teile b e r n e u e n S lrtille rie fa fe rn e , bag f g a u e r n if e t ober © tr ie g a u e r g o r t I I in b e r tta if e rp ro m e u a b e , bag. © a r te n f o r t I I I gtoifc^en ;RtebcIgl)öt)e u n b

© a rn ito n frie b h o f, bag IS ö g e n fo rt IV a m SIrbeitgfm ufe, bie äöaffer»

re b o n te V a m © d)eberteid) u n b bag S ö a ffe rfo rt V I Ijin ic r b er © a g a n fta lt.

@ 0 m ü r b e bie © ta b t b u rd ) gtoei g e f tu n g g g ü r te l gefdiütgt, b er erfte n n tfd jlo g bie ff n n e n fta b t, b e r glneite bie S o r f tä b te , toie p l a n 2 er*

fe n u e n lä ß t. § e u te finb n o n b er in n e r e n SŚefefiigung n u r nod) © eile a n b e r tD iauer beg fatl). iß f a r r g a r te n g , foinie bie © a b o n n ie re a n ber .'tx irb a ra lird je (®cfe f f r te b r id fitr .-S u a re g ftr.) e rh a lte n , © te ä u |c r c ®e=

2) ffr. ®. Sßexner, S c e n o g r a p h ia U rb iu m S ile s ia e 1752: im Sefefaal ber ® reg la tte r 8 tabttńli:im !)ef 2 945. (S g l. bagu S . öretfeifnetber, S e r g etebner, © ted)er unb (ig ro n tü ffr. S . SBerner ( j 1788) unb feine Slrbctnm . S leuftabt D .© . 1921.) — S ie fe Sffietnerfdffe g e jĄ tm n g u n b ber I)ier ebenfalls»

beigegebene fp ian iunr. ffa b re 1758 finb bereit® bei ©cfmbert, a. a. O . ©. 54 u n b 858 toiebergegebett. S i e Silinbce® bagu b a t ber S e r la g Seege-ScbutcibniB freunblic()'ertoeife gur S e rfü g u n g geftellt, n u ü iir ibm and) a n btefer ©teile berglicber S a n i auggefproeben tu erben muf).

3) S i e bon m ir gefertigte Überiicbt ü b e r bie © ctubeibiuöer © tab tg iän e im @ tabtard)ib unb © ta b tb a u a m t | u © d)toeibnib, b eten x’Ibbruct au§ 3lan:u m an g e l t)icr niebt iniigittl) lö ar, befinbet fid) bar.öidiriitltd) im S rc -d a u e r

@ taat§ard)iü.

(5)

fe ftig u n g g lin ie i[t in bio ipxom eitaben u m g e to a n b e lt, bie fid) infolge»

beffen tin g § u m bie © ta b t Reifen. SSon biefem © itr ie l ftn b n u t nod) ile ile a m X oxaffcitgavten bą§ S f x B e t f ||a ü f |l u n b :Kefto be§ diou m iiljlenm cxfeo a n t n e u e n fail), g x teb ljo f ü b r ig geblieben.

E rio a f m t moxbeu m u i; n o d i, b a | m ii bex E ftta g e ber fyefm ng ber B en ad jb arte D r t © d jre ib e n b o rf ooridi.uianb, ber leilb ju n t ® o rfe CU'oifd)ioit3, te ils j u n t fv fd n n g S g ciiiu b c gefdjlagen univbe. •'beute ex»

in n e r n b a x a n n u r nod) b er © diroibonbovfer ißlaijs u n b box © djxeibou boxfer ® reifd )am .

SBie fd)on gefagt, te a r b a n tii bie © nfiuicK uug bex © ta b t jtt ein en t geiuiffen 3lbfd)Iuff g e la n g t, beim bex enge g e f tu n g S g ü rte l I)inberte febe nn’itoro 3Iu§beI)m m g. 3 );Dnr bm xbejt 1807 bie iffierfe bon ben g r a n j o f e n teitto eifc goioxougt u n b bie g e f tu n g bcrtox babttxd) a n in ilitä rifd jo u ! SBext, m a s and) e x tiä rt, m av n tn 1808 bie f^xanjofen a n © telle bex b is h e rig e n g n fa n ie x ie g a x n ifo n jto e i ^ a b a lle x ie x e g im e n te x in bie © ta b t leg ten , dkunurije bex S itx g ex fd )aft jebod), bie © ta b t bon b en e in en g e n b en g e ffe ln gang jtt befreien , m iß la n g e n . G rit 1866 imtxbe

© d )to eib n ih ju x offenen © ta b t e x tiä rt u n b 1867 bie g e f tu n g gefd)Ieift.

© a m it b e g in n t b er b x itte S lb id m u t in bex G n :m id 1 u u g bex © ta b t, bex bex n n g e l)in b e rte n t>lusboI)Uung.

S tllerbingS , g a n j fre i nad ) a lle n © e ite n to n n te fid) © dim oibnin au d ) nad ) 1867 n id )t e n tfa lte n , bonu im W t k b iubextcn bie G jexjiex»

h lä ß e a n bex © trieg au ex ftx aß e eine lu eitere S h tS b eĘ m m g , ebenfo ftieß m a n biex foi)x ra id ) a u f bie © e m a rf u n g bos © oxfob © d jö u b x u n n , bosgloidfou im © D a u f G ro ifd jm iit. ibiex m ö g en a ls in te x e ffa n te tofto»

gxaf)htfd)e © aifad jeu e rto ä l)n t mexbon. baß bie © d im o ib u ih o r © o o ri a n la g e n in bex bead)i!id)cu © xöße b on 40 lU oxgeu b e re its a u f G voüm m ihex © r u u b u n b SSoben liegen, fe rn e r, baß b a s feine £ a u S ber iOtanfxeb b o n d fid jth o fo u ń raife, bex „ S a ife x h o f" , j u x © e n ta x fu n g

© riiö u b ru n u g eh ö rt, biefeS ® o rf a b e r noch 2 S ilo m e te x b a b o n ent»

fex n t liegt.

©o Bleiben f ü r ein meitoxeS 3 öad)fen bex © ta b t n u r noch bxei :){iri)tungon ü b rig , nach @333 a u f S ö g e n b o x f ju , nad ) @33 a u f Groifd)»

iuitt u n b nad) D a u t S B eijen ro b au jtt, u n b biefo SCuSbehnttng ift feirhex b o n b er © ta b t p la n m ä ß ig geföxbext m oxben, ju m a l m e h re re U m ftä n b e bieS b eg ü n ftig ten . ffunächft e in m a l f o n je n tr ie r te fid) b a s g efau lte ©e»

idjäfiS leben a u f ben fKiug u n b bie a n g re n je n b e n § a u fitftx a ß e n , io bafj allm äh lich im © ta b tf o r n baS © e f ch ä r t s biextel o n tfta n b . ® em » g e g en ü b er föxbexte bie © ta b t ben SfuSban eineS - 333 o I) n b ie rte ls , n äm lich b er 33ögenboxfer © ie b lu n g a n bex 3 B aIb en b u rg er © ixaije.

® iefeS ift je tu i. a. abgefd)foffen, Bebeutenbe S ex g x ö ß ex n n g en beS SBohnbiextelS finb n id )t t n e | | g e b la u t, ju m a l m a u auch tjiex fdjon a n bie 38ögenboxfex © x en je ftößt.

dlut m eiffen jeboch luächft bie © ta b t in :Kicl)tuug @33 u n b D..

•Gier cntftoi)on jm ei g a n j n e u e S e x t e t , n ä m lid ) ein © p o x t » u n b

© x h o I u n g S biextel, beffen exfte 38auten, .Ü am pfba'hu u n b © dgoim m » bab, box ein ig en f a h r e n b e re its errich tet m ü rb e n , © töxenb n tad )t eS fid) a U e x b iu g s.b e m e rfß a x , bafj es fieß l)ier u m G roifchm ibox © r u u b u n b

(6)

-«oben ijaiibelt, ber tief :n bie © ta b t b is | w t © anbtnuiefe u n b ; 511111

'©ItiabciIjfvanfcHÖai!?- ein fd p ieib et. SBenit in a b ft'b b n rc t 3 e it (ivoiiri)- inib ciuiiem ctubci w irb , fa n u ber SBefteblungg^Im t tc id iic r buvd) gofüfjvi

UH'Vbcn.

: ätoeiie f f e s cn iiieb cu b c © ta b tte il iuoift uacb C ile n m tb u m f a ß t ba§ Q n b u ft r t c b ie rte l. g u n a Ą j t to a re n w o b ( bie evj'ten g a b rife tt' iuebv d u g b ier in bev biiebevitabi a n g e le g t tooxben, b a n n a b e t .b eg ü n ftig te bieg bie © ta b t. SBegen beg tiatbeviicbenben Ü ik'im unbeg

fallen n ä in lid ) bie § g b tif ö n ntoglidfft in t ex rid jtet m e tb en , b a m it d ian d ) m tb © cinnut; n id )t bie © ta b t b e iä u ig e n . © 0 e n tfta n b e n bie bebeutenbften ft-n b iin v iean iag en in ber S tteb erftab t. © ie g a b r i f e n , bie

■ fid) nad) in a n b eten © eilen b er © ta b t befin b en , b ü rfe n n id ji nte£)t e rin e ite rt Inerbcn. ©ie. E ife n b a b n in e rtfta tte , bie m a n nad) bt’nt •dtiege n e u a n le g te , foinie ber g e p la n te S litgbau beg SBa'finrjofg © tie b e rfta b t, bem and), in f f n tu n f t ber fc'Mitcrbaijnbuf an g efdjlaffen luerben ffel;

b eg ü n ftig en bie E n tto id lu n g b ie fe g ' iß ie rte lg . .

: S a m i t . fa n tm e n m ir a u f ein © tiid © tab tg e fd jid jte, bag ber S e r i n a lt u n g fd)on |c i;r ü ie f S trger m tb aSerbtuf] b e re ite t Ijai. © e r erfte 4 i a b n k 'f m ü rb e alg d a p f b a ljn b a f im Q a [ ) r e .l8 4 4 in b er 93orm erf=

ftrafje e rb a u t. Sflg m a n ip ä tc r bie © (re d e big ;)!eiri)enbari) b e rlä n g e rte , m uffte m a n fie b e tle g e n . U n g lü d ttid jerm eife fiitjrte m a n fie a b e r m itte n b u rd ) bie iß ro m e n a b e (jin b n rd ) m tb g e r t d jn i n fa bie © ta b t in gm ei

© eile, © a m it I)at m a n ein fta rfe g a 5 e rM )rg f)in b ern ig gefdiaffeu, m.ie bie ’iu u ä iib e a n ben Ü b e rg ä n g e n a u f ber. fy rteb tid j, m tb b er SBalbeu»- b u rg e rftra fje geigen. • Ifttgleid) idieibet b a m it b er .p a iip tb a tm lja f f ü r ben gräffereu © ü te rb e rfe fir au g , b a er f ü r bie g a b r i f e n gtt u n g iin ftig lieg t. © a l)e r ift bie © ta b t b eftreb t, ben 'ü a lm b a f iJtieberftabf alg © üter=

baf)nf)af a u g g u b a u e n m tb bie fd)I-ed)ten SSerfef)rgber'f)äItniffe a m . p a n p t ; b afm b a f gu b e r b e jf e r n .. © ag u fallen bie S Ja ^ n lin ie tie fe r gelegt m tb bie

© tra g e n b a r ü b e r b iu m e g g e fü b rt m etb en , bie (itfertbal)U P crm a!titng P la n t aber, gernbe bag © eg en teil, bie 33abn Ifüber gu legen m tb bie

© tra g e n u n te r ben © d jien e n . b in b u rd fg u fü fire n . © ie fe t © tr e it ift big"

jetjt nad) n id ft entfdfieben.

© 0 feben m ir, baf; bie © ittm id lu n g b er © ta b t nad f b rei © eite n , n ad ) © ., SB. m tb 9t., gu e in e m gemiffeu 9(bfd)Lttg g efam n ten ift, bie 9(ttö b e lm u n g nad) © D . m tb D . a b e r p la m n ä g ig g e fö rb e rt m irb , m te aud) b ie f e r - iß la n 1932 P an ber D fegierm tg gettel)m igt m ü rb e , © a m it m irb eine fel)t a lte © n tm id lu n g m ieber a u fg e n o m m e n , b eu u fdfon im 14. I)at fid) bie © ta b t g erabe nad) © fte n iel)r fta r f b e rg rö g e rt, in t 18. fjl). p e rfd p u a u b S d jre :P e n b a rf, Por einigen f'valjrgebm eu m ü rb e tó le n d ffa u ein g em ein b et m tb ift b e u te SSorftabt, in a b fe b b a re r ;iett m irb eg bem © o rfe (Ira tfd im ib fo ergeben, m tb bie diettfieblm tgcit a n b e r © tra g e nad ) S r e g l a u a u f ©Beigen ro b at: gu geigen beut lieb bie

!R id)tm tg a n , in ber fid) bie © ta b t fü n f tig a u g b e b n e n m irb .

(7)

3 u r ( & e f d ) t d ) t e b e s ^ a n b e l s u n b b e r S n b u f t c i e i n S c | i t » e t b t i t ^ .

(g in Üfierfelic!.

5Bon 2 :f|e o , 3 ° f ) a n n e s ® l a n n .

S)ie Ijnaiiićlłłpoliufrtjc © t e l l u u g bort © d j u ' c i b i u b h u © p ä n u i u d Q l u ' V (14.— 16. ^ a f i x b u n b e x t ) äeigt bt e © u i b t ^ u n ä c tiü a l§

; jlü tfd )en ben la n b u n x tid ja frlid jc n © x^euguiffen be§ 9Betd)btIbe§ u n b ben gciuexbliri)en bex © ta b t. ^ ex n e x toax @ d)toetbntlj b e i .^ a n b e fs pCag füx bie ^ ubfu()xex^eugnific be§ n n u y ii ^ ü x fte n tu m S u n b füx bte © infuljv beg fxem ben © xbfjfianbelg. © nbltd) Ijat box D i t Se=

b e u tu n g geh ab t buxd) ben Stu§ful)x£)anbel einigex fei bit exgeugtex

© ü tex . 3)tefe A u fg a b e n ctfü llten - in exftex S h tie bie btex g a b x n tä x f te , bex (yiUHicamt', U x b a n h , ^ ü m i n i c i u n b bex © n llu n a x ft. ffn © a lli u n b Xtxbani im tvbe IB b & m ax ft gel)allen; ebenfo bxnd)te ein e n xegen

© efitd) u n b g u te Irin n a ljm c n füx bie © ta b t bex 'b ie lju ta x tt a n © t.

© a lli; fexnev iü bex ■©axm naxÜ I)iex 51t ex iu äb n en . © ex 'ii'o d jeu m a x ft fan b 1345 a m © o n n e x ä ta g f ta tt, nutxbe abex ffiätex a u f ben © o u tt abenb u n b iri)(iefjüd) a u f beu^ fyxeitag bcxlegt, n u ' ex fid) big beute exljal ten b a t, box allem a ls © etx cib em ax tt. Slufjexbem feien biex nod) bie śtaei SBxotmäxfte (© o n n ta g u n b © o n n cx S tag ) u n b bex fxeie fjdeifd)»

m a x tt a m © o n tta b e n b ex in äb n t, bie bie Ś b ff o n e n im 14. ^ a b x b u n b e x t iu m aSoxteit bex äxm exen SBeböIfexung eingefül;xt b a tte n , a n benen abex n u x felbftex§cugte SBaxen bex JBiicfex u n b gleifd)ex feilgeboten m uxben.

© ie fxübeiie i'ia d ix k b i übex eine .p an b efS to tig feii in © d jm eib u iy e n tb ä lt eine U xfunbe .'bcinxidjS IV . b on 1278 OKatSaxriiib © d)m cibniü), in bex ex bex © ta b t baS S c b x o ta m t u n b ba§ © djxoteuxedft bexlcibi.

© a § © d )x o ta m t ftellt ben 'lio x lau fcx beS ftäb t. lUiaxftallS bax, baS

© djxoieuxedjt bebeutete, baf3 bex © xanSpoxt b on B ie x u n b M e in in gxöfjexen © eb in b en n u x b on b e i © ta b t ausgentl)X t m exben buxfte.

kufsexbem b e fie lt fid) bie © ta b t ben au gfd)Iief,ad)en aSexfauf beS . f x e m b e n SSiexeg u n b beg SBeineg box.

fj-n e in e r U xfunbe b o n 1285 (e b e n fa lls im 3!atSaxd)ib © dim cibnib') fin b e n m ix ex ftm alig bie U a u ffa m m e x n g e n a n n t, f e t j o g ö e in x id ) IV . ex lau b te b ax in ben © ta b te n , S a u fb ä u f e x ^ u exxjdden, füx bexen S a m m e x n (S äb en ) bie (fn b a b e x tu © änueibnit.s jäbxliri) eine balbe 'IJcaxf a n ben ö e x io g gu m b*1'« b a tte n . 'Jiux bexen (fn b a b e x b uxften in n e r h a lb beS U n tfre ife s e in e r ( B a n n ff lic ile ©ud) cüenm etfe aus»

fdineibeu. © iefe U x fu n b e ü b e r bag i'i'eilenxcd)!, m ax ü b ex b an p i füx bag g efam te m ix tfd )attlid )e S eben bex © ta b t b on groifcx bSebeulung.

© ie (v u b ab er bex S a u f f a tn m e x n m a re u bie © cm anbfdnteibcx ober bie S a m m e x b e rx e lt, lnie fie atttb m i tu n te r g e n a n n t touxben. ^ n ib n e n feben 'nix bie P oxnebm ften 'Uextrctcx beS S a n b c fS u n b älnax beS ©ud)>

banbelS.- b ieb en ib n en b eftan b en bie iKeiri) ■ ober fKerijtäfxämex, bie alle anbexen SBaxeu im S te in b a n b e l, Pextxieben. Sind) fie b a tte n im S a n f b a u i e S ä b e n in n e , füx bie fie M ie te a n bie berio g fid je S a m m e x änlflten.

(8)

S i e . © eto an b fd jrtetö er jotote bie Sieiciji'väutev u m reit je in e in e r i'O uuuu] jitiaiH m enßciciiU 'tjen: fie »im rcu bie ()aupiiäc()lid)iten S r ä g e r beg .p a u b e ls . S5oIfo II. n e n n t fie 1360 in e in e r 'Ik im feg ien b efläticju n cj:

„ lln f e r e lieb en g e tre u e n S a u f l e u te n u f e r e r © ta b t © d jn u 'ib n iü ge»

m ein lid ) beijbc b er S a u f t a m m e r n u n b and) b er S r d n t e r . . 3Ber in bie ^ n n u n g b er © eto an b fd )n eib er a u fg e n o m m e n to erb en inodte, m u jfte eine eigene S a u f f a m m e r erb ltd ) befitten. @r füllte in t atlge»

m e in e n bie •ö a u b iu u g u n b beu © e iu a n b fd )n itt al§ a lle in ig e r © efdjäftg»

in ^ a b e r b etreib en , bodj fin b u n g and) •vtanbctógefe((id)aften (u. a. m it S r e g l a u e r n u n b m it d tü r n b e rg e rn ) bezeugt. S i e ^ u n ftia i.tu n g e u ent»

baftert eingebenbe S e ftim rm tn g e n :;m n ©cfjube b er S ttn b e n u n b gegen beu u n la u t e r e n S ßettb eln erb . S i e © e to a n b fd jn e ib e r ü e rf a u ftc n ba§

:J.uri) edentoeife, bag fie in g an zen © tü d e n nig S a n b iu d j bo n ben tri)i’efiid;eu S u d )in a d ;e rn g e ta u ft ober b o n a u § to ä r t§ a ls „© djön»

g e in a n b " a u s 2)f>ern, S r iif f e l, © e n t u n b „SB älfcfdanb" ( g lo r e n j? ) e in g e fü ltrt Italien . S j e lu d t m a d t e r b ü rf te n ib r eig en es © rjc u g n ig n id jt b erein g eln , eg b ie lm e ljr n u r in g an zen © tü d e n b e rfa u fe n . 3lu§»

n a h m e n b eftan b en n u r in g ö d e it, m e n n gtoei, fp a te r b re i S ä u f e r ein

© tü d ) S ucb g u fa m m e n ta u f te n , bod) m u fjte eg b a n n im S a u ftja u fe g e te ilt to erb en . S ie f e u n b ätm lirite S e f tim m u n g e n g aben begreiflidjer»

toeife ;lfnlaf; | u b ieten © tre itig fe ite n ber iS ü n f te u n te r e in a n b e r . S i e

© eto a n b fd m e tb e r fü g te n fid) a ls bie ö a u b e ts lte r r e u u n b bie ©roft»

b ü r g e t b er © ta b t. t’t u s i | r e n f e i | e n m ü rb e n bie m eiften iO Iitglieber in ben S iat b e r © ta b t g eu n iti'i. S a n u n i^ re S a m n t e r n evblict) m aren,- u n b i ^ r 'B eru f gegen © in b rin g lin g e ftre n g abgefcfjloffen m ü rb e , |o ü b e rtru g e n iiri) tSrM idjteii u n b S lugfddiejjlid^teit a u d j a u f bie 3 ia t§ = 1

iitje, u n b es m ü rb e jen e (v m u ilieu m irifrijafi im © ta b tr e g im e n t be=

g u n ftig t, bie bie a n b e te n ;fü,nfte burcfi la n g e 3 e^ u u b bennocfi erfolg»

log b e tä m p fi la b e n (bgl. S S ebner, fju n ftf ä m p f e in © d)m eibniii big r,um S luggange beg ilU iiietalterg . .'Bresl. S if f . 1907).

f5 ü r bie S ie id )trä m e r m a re n a u f b e r S io rb feite beg S a u f |a u f e g S a m m e r n t> orgefe|en. © ie |a n b e l t e n — a u ^ e r m it S u d ) — m it. allen a n b e re n S i n g e n beg tä g lid )c u SSebarfg, u . a. m i t © e ib e n m a re n , m it S o to n i a lm a r e n ufm ., u n b fie b a tte n bag a lle in ig e 5Ried)t, a d e biefe SB aren im S i e : n b e r t a u f | ü ö e rtre ib e n . 3 113ax ä a |I t e n aud) fie u rf p rü n g lid ) ben f ü r t i r e S a m m e r n a n bie le rg o g lid je S a ffe , a b e r fie. u n te r fta n b e n b er Sluffidjt b e i S iateg ber © ta b t, m ä |r e n b bie Ä a m m c r l) e rre n u r f p r ü n g ii c | bem C>exäDg u n te r f te d t m a r e n , © treitig » fe ite n u n te r e in a n b e r felbft re g e ln b u rf tc u u n b a n ben ^ e r j o g b ir e tt )u a p p e llie re n b e re c |tig t m a re n . Sßie bie © em anbfdjneibe.r m it ben S i!d )m n d )e rn , fo I n i ie n bie S r ä m e r m egen be§ S e in m a n b |a n b e lg m it ben ff ü d m c r u i | r e n © tre it. S i e red;t oft b on t u r p d j t i g e m (xigennuti b ittie rte n ^ n n u n g g a r t i t e l f ü l r t e n m ic in a n b e re n © to b te n 511

m a n d je m 3 to ift-

S lugfdjlaggebenb f ü r ben S l u g f u |r |a n b e t b er © ta b t m a r big in bie M i t t e beg 16. $ a | r | u n b e r t g bag in b er © ta b t erzeugte 'B ier, b a s ie id )Iic |e 6i n n a |m e n b ra d jtc . ©g m ü rb e ab gefetu in b er © ta b t a n bie iB e rb ra u d )c r felbft u n b a it b ie © c |a n f f tä tte n u n b in b er SSorftabt a n bie @ a f t|ä u f e r , bie bie b ieten fre m b e n .g u |r i e ü t e b e |e r b e r g te n . S i e

(9)

S S a u u n tc tle n b c ro rb ttu n g bort 1235 fo rg te f a t t e r bafiiv, b g f im ter^ alB be§ SBetdjfitlbeS ( f r ä te r n u r bei: SHeile) b te /S S erfo rg u n g m it getoerb=<

Iic£)ett fegettgvttffettf a lio aud) m it 33iet, a lle in b o n © ctitoetbni^ a u fg g in g . D ev g u te SRuf beg fjiefigen 4Mereg tnuK aln-r bod) idion f v i i | ü b e r bie © ren n en beg 2Betd)biIbeg bin an g g eb v iin g en fein. D e n n Be=

la u n tiid ) towrbe bag © d im ctb u titer 'liie r in faft alte fd )Ieftf^ en D r te auggefiil)xt, bie j. %. fo g a r „ S d ))u c ib n it3er S e ll e r " a n le g tc u . SSe*

fo n b erg berii()ntt tit ja b e r 3 d )ib e ib m i)e t S e lle r in 'lire g la u . l i t t e r s Ijalb © dilcfteng tr e ffe n in ir bag ©cl)uieibnH}er S i e r i n iß o len ( S r a f a tt n u b 'M e n ; , U n g a r n (O fe n ), S o ljm e n ('B rag ) u n b ben an g ren g en b en

© eb ieten , ja eg foil fo g ar big n ad ) iß ifa b e rfra d fie t m orben fein.

'B e i l in ben big()erigcn tllbiatigebieten beffereg iö ie r e rje u g t Im trbe, g in g b er © rp o rt im 16. :'u il)rt)u n b c rt m e rtlid ) y t r ü d u n b Cjärte nad) beut 30 jäb v ig cn S tie g e fa ft gang au f.

D e r aii!el)it(irf)e B o ljlfta itb , ben bie © ta b t u n b tl):re tSeiuoI)iter in ben n u r bott ein ig en S r i f e n (ip u ffiten frieg e u n b 'fm levci) u n te r brocfjenen g litd lid je n ';\a l)rl)u n b e v te n beg © b ä tm itte la lte r g erm orbeit b a u e n , g in g in ben S eib en beg 30 jä b rig e n S rie g e g , b o r a lle m in bem fu r d jtb a r e n ^ a l ) r e 1633 | u © ru n b e . lgrfd)toerenb to a r eg aud), bajj

© d n u e ib n ib eine fta rfe g e f tu n g bilbete, Bei b er fid) m u iiv iid ) bie S eiben eineg S rie g e g befonberg f t a r l a u g m irlte n .

D ie © ta b t I)at fid) n ie ibieber p t ber b o rig e n © litte erbeben fö u u e u . D ie © ilb e b er © e in an b fd jn etb er to a r nad ) bem S tie g e faft a u g g e fto rb e n . . (Im g a ifjte 1672 to u rb e n ba()er leerfteljenbe Sattf=

fa n tm e r n a n © ü r g e r freigegeben, bie m it a n b e te n B a r e n nfg m i t Dud)

© ro fjlja n b el tre ib e n to o llten . D a r a u f h i n l)a tte n fid) biele n e u e ©e=

fd jäfte e in g e rid )te t. D iefe n e u e n © ro filjä n b lc r im 3 ed a l t er beg lO cerfan tilig m u g b e rb a n b e n fid) j u e in e r n e u e n § a n b e lg g e fe llfd )a ft, ber fid) ffl)itef;üd) an d ) 1 7 3 6 bie © eto a n b fd m e ib e r anfc^Ioffen. D ie m aiutig-- fad jen © o rre d )te biefer •13aubelgic')ie ta t e rh ie lte n fid) big in bag 1 9 . » Ic tlto b iu tb ett.

© in ip r o b u ft beg © cf)to eib n t|:er © etoerbeflet^eg, bag in gaxtj

© cfdefien gcvtiljm t to ttrb e, m a r Dag tit ben jf a ljr e u 1595 big 1834 .nacf)toetgbare © a b ie r b e r I)iefig en1 P a p ie r m ü h le ., ©g tr u g alg SBaffer»

teteijen ben ©Ber a ltg bem © ta b ito a tto e u . ©g' bot bie © rttn b la g e f ü r bag. big in bie 3 ed n a d) bem 'B e ftfrie g e h ie r ie b r b lü b eu b e

© erlag g to efen .

ällg 1 8 4 3 /4 4 bie © ifenbafm © re g la u — B a lb e n b u r g g e b a u t tottrbe, lief) ©djUHÜbutb bie © .elegeubeit tio rü b erg e ljen , fid) ben 3SerfeI)rg!notem fu m tt p fid je rn , b er h e u te in S o n ig g g e lt lieg t. D ie g e f tu n g g a ü la g e n , bie in ben S ti e g e n ^ t ie b r i d jg beg ©rof^en bie © d fred en beg S rie g e g im m e r to ieb er a u f © d )to eib n i(5 g e le n lt h a tte n , h e m m te n noch im 19; f'v a h rh ttu b e rt im f f e ita lte r ber a u ffo m m e n b e n fv n b u n rie bie to itt*

id)aftltd)e © n tto id 'lu n g b er © ta b t, b en n b er ein en g en b e g c ftu n g g g ü rte l fiel erft 1867.

D ie nad) bem SB eltfriege alg fjo lg e beg © d ja u b b ifta te g bott ©er»

i a ill eg n n ffo rn m en b e B ir t ir ii a f tg t r : je har aud) in © rhrneibniti einige einft hlithcnbe ^ n b u f t r i e n b a l)in g e ra fft, 5.' ©'. bie b u rd ) a u g g eb eh n ten

© jfio rth a n b c l B efan n te 3 M ajo Ii!afab rif b ön SR. HR. S r a ü f e ober bie

(10)

Ö rg e lB a u a u ffä ft bim 6 d )I a g , öte ifjrc O rg c fit b is nad) 2 h iftv a ü e u tint) S lm e iifa ci;porticvt p a tte .

^ i t n e u e r e r itn b n e u e fte r fiab b ae S tf e n tn e r! b a u g r ä m b ä u n b Jv reubcuberg (feil 1868), bie ö e lia iu a u iu e r f c : (il'e ftri.p tä tä iä p fe v u u b tR ab iu ap p av au ' (in .©cpVoetbnip feit 1897), bie St. © . f ü r S e in e n u n b S öaünürioIIinbuftrie, bie S p o r t a r i i t e l f a b r i f b a n D to itp u er u n b © a., bie © äm ifcpteber» u n b •'pan b fd )u t)= 'in b u ftrien b a u w erb ig , ©cpotä u u b S ß in te r a ls cp arafteriftifd ) u n b fiip re n b in b er ^ n b u f t r i e b au

©cbUK'ibnip ; p n e n n e n , a ls § a n b e l§ p a u § bie H o ta n ia lia a re n g ra fj»

b n n b lu n g b a n O ś f a r © a tb iu a n n , bie gugleitp p eu te bie bebeutenbfte b a n ©cplefien ift.

© c i f t l g c s S e b e n i n S d ) t o e t b m f c . S a n i|3 a u I © a n p e r.

® a § sg e b ü rfn iä nad ) iß itb u n g u n b bie © rfe u n tn iS b a n ip r e r 'J ia n IneubigJeit u n b ip re n t S iu p en in a d jte u iid) fctiau fr ü tf aud) bei beit

^B ürgern b a n © d p u e ib u io geltenb. | ^ i | t eg bad) fd)on e tln a tu n 1 3 6 0 :

„ a u c h is t g e lib e t u n d g e lo b e t v o n d e m a ld in u n d n e w in r a t e ,

■ e ld is te n u n d g e s w o rn , d a z k e y n b u r g e r s e y n so l, h e r s e y d e n n e g e la r d d e r s t a d u n d ir e n u r b a r n z u g u t e “ 1); m a n fepte alfa luenigfteng Sefen u n b © d jreib en , bie S tn fa n g g g rü n b c a lle n geiftigen SebenS, bei jebem 'B ü rg e r b o rau S .

Stud) in © djlueibnit! in erb en in je n e r ifc it bie © e iü lid )e n alb i v a g e r beg geiftigen S ebeng a n ju fe p e n fein ; fie in a re n ja nicpt n u r a lle in in t Befit? beg banxaligen SBiffeug, fa n b e rn p a tte n and) ein Q n tereffe b a r a n , eg ip re n t Stacpinudjg u n b b e r p eran )u ad )feu b en (yitgenb

| u ü b e rm itte ln , © e g p a tb p a t an d ) bie © d;iueibnii?cr © cpule, bereit S a f e i n ttn g feit 1284 burd} U rfu n b e n bezeugt i f t 2), m i t b er B f a r r tir d ) e in B e rb in b u n g geftanben. ^ypr U n te r r id ) t b ien te pauptfäcplicp gatteg.

biciifU idjen jfm ed'en, u n b bie S e p re r, aud) b er „ © c p u lm e ifte r" , W aren

© eijtiicpe, bie fre itid ) m eift n u r bie nicbeven SBeipen e rp a lte n p a tte n u n b b a r u m bem geiftlicpen © ta n b e e n tfa g e n fa n n te n , W enn tp n e n ber

© tab tfcp reib erp aften , ja . fo g ar D fatöperreufteiten a n g e b a te n W ü r b e n 3).

© af) bie © cpW eibitiper B ü rg e rfc p a ft b a u t geiftigen S eben b e r ' jfcit n id )t itn b e v ü p rt blieb, id)cint bie ik'acpticpt | t t be^citgen, baf; fid; aud) bei ip r „bie © d)m acp ber ro ftig en teperifcpeu B a g p e it" fta r f u e rb re ite i p a tte , b. p. bie S e p re n ber SB atbcnfer u n b a n b e re r © e fte n © in g au g gefuitben p a tte n . S e r B ifd )o f ^ c .in rid ) b an B r e g la u b efap l b a p e r 1315 ben fep erricp ten b en S g in i n i f a n e r u , m it a lle r © tre n g e e in ju fd )re ite it %

1) ©cptoeibit. © tab tarip ib S. I, 163 e, fo l. 35.

2 ) C od. d ip i. Sil. VII, ©. 35 Steg., 1772, ©cftlueibn. © tabtarcńiti S i, 163 e f o l , '70, U 117, S I, 80 fo l. 65.

3) ©o jja p a im bon © rotfoin (U .1.17), O o p a n n eś B rabiM w git S I, 163 e fo l. 77 tt. 89, S o p n itiieJ .pducm aitit S 1, 163 fo l. 120, 88, 127 v

4) 33gl § . © d n tb rn , B iib e r a u s ber ®efd)id)te ber © tab t ©riiaieibiiit;

. (© ip to eib n il 1912), S . 179.

(11)

2 )e r ^B eginn te g e re n © eifteäle'beng I)irtg lute f ü r gaitä © djlefteit, fo aud) ftd)er(id) f ü r S d jlu e ib ittlj p f a m m e n m it b er © rü n b u n g ber f r a g e t li n ib e r f it ä t 1348. Sind) © d jln e ib u i^ e r © ü rg e rfo ljn e n begegne«

m ir Batb u n te r ilfren © tu b e n te n , fo fdjon 1382 fjra n c ^ fe ,Üt)iter, u n b b er gleiĄ ^eitige © ta b tfd jre ib e r lü ia r tiu fv im iu n e n n t fid) felbft m it

© to lä „ B a c c a la u r e iis a r c iu n i s tu d ii P r a g e n s is “ B). Stnber.e ©d)toeib=

n itje r, bie in iß r a g ftu b ie rt Ijabcn, n m re n aSiucen^ SSiau, fp ä te r © o g en t in U r a f a u , S lifo la u g © to r, 1 3 9 7 /9 8 iK ettur ber iß r a g e r öod)fd)u(e, u n b J o h a n n eg § o f f m a n n , e in e r ber b eu tfd jen S efjrer, bie m it it)ren S d jü le r r i bem n atio n altfd )ed )ifd )en © ru rf ber 3 ln l)ä n g e r ü on § u ff metd^enb, 1409 nad ) S e i d i g a u g ip a n b e rte n ö).

StuĄ biefe n e u e S o d jfd p ttc lo d tc Piele © ctjineibni^er J ü n g l i n g e a n , bie b a n n , in ifire ö c im a tf ta b i ^urücfgefclirt, fegensreid) to irfte n , S u fa g © e r f tm a n n alg iK cftor ber © d p u e ib u ip e r © d p tle, © eo rg © adjen»

lird ) a lg © ta b tfd ire ib e r, iK atg ijerr u n b S S ürgerm eifter, © ta n ig la u g ißer»

lu a lb , b er 1502 a ig © ta b tp f a r r e r in © d )to eib n i^ fta rb , u n b fein

© r u b e r ^ 'o (;an n eg , :){aigt;err u n b © ü rg e rm e ifte r b a f e lb f t7).

© o Bilbete fid) luie an b erg m o an d ) in S d p o e ib n ip eine a n ben geiftigen © e ftre b u n g e n reg en S tn te il n efpnenbe C b e rfd )id )t beg © ü rg er»

tu m g ; n eb en ben g eiftü d jen © e le firte n fta n b t r i t t jel^t ein lu e ltiid je r

© ta n b © e b ilb e te r, beffen g a m i lie n iljrcn © öfm en im m e r bo n n e u e m ben Z u t r i t t p ben ftäbtifdfen S tm tern , fotoeit fie geiftige © Ü bung e rfo rb e rte n , burdji © cfud) ber U n ib e x fitä te n e rm ö g lid ften .

© .'iiljrenb a b e r bie lt n ib e r f it ä te u tu ei ft v o d jb u r g e n ber m itte P . a lte rü d f c n © d jo laftif blieben, erto ad )te im 14. ff a b riju n b e rt eine n eu e geiftige © em eg u n g , bie a n ben la n g jä h rig e n © orftefjer b er Ja ife rlid je n .Ifa n jlc i in © rag ,, jy o ljan n bon © e u m a r t t, a n f n ü p f t. © ie tu d p e u id p n u r ein e n eu e, a n bie flaffifdjen © o rb ü b e r la te in ifd fe n 2 d ) r if i iu m g fid) a u le h n e u b e ,ü an fleifp rari)c p fdjaffen, fo n b e rn ftre b te and) nad) fr e ie r e r © e lig io fitä t u n b a llg e m e in e r S /u rd jfe p u n g b er b eutfdjen ©olfg»

fprad)e and) a u f ben bem S a te in bigl)er b o rb e lja lte n e n © ebieten. iHuclt in .2 d))ueibuit3 gin g m a n nicht ad jtto g a n biefen © e ftre b u n g e n b o rü b e r : bag betueift eine uod) im © ia b ta rd )iu b o rl;a n b e n e ^ a n b f d j r i f t: fo rm a e J o h a n n i s N o v ifo r e n s is u n b bag S lu fb lü b cn ber © d p tle. © ie Inurbe u id )t n u r bon Z ö g lin g e n ber © ta b t u n b ih r e r Itm gegenb bcfud)t, fo n b ern a Uch a u s © b erfd jlefien u n b l'ie ifje u ta rn e n © d p ile r s).

g r e ilid ) e rf a ß te b er n e u e |u m a n if tif d ) e © eift |u n a Ą f t n u r einige IPenige © d iö u g eifter b er © eiftlichfcir u n b ber gebilbeteu C berfdjicht.

S i e grofje © iafie blieb b o n . ih n e n u n b e r ü h r t; erft g a u j allm ählich in u rb e ber •'h n m au ig m u g b u rd ) bie 2 d )u le u and) f ü r bag geiftige Seben.

beg © o lteg In irffa m .

© in © e r tr e te r biefer © id jtu n g io a r v /a u re n tiu s S o r b in u g id iab e).

5) ©cbloeibn. .©tabtarcljib S I, 163 e fo l. 98 v bejii'. I t ö v . 8) © d)itbert, © ü b er etc. ©. 319.

7) © d)ubert, © ü b e r etc. ©. 815 f.

8) ©. ©diieebe, ein ©djtoeibn. gorn tu larb u cl) beg |y ö |a n n S U. © e u in a rtt (Seitfebr. ©b. 61, ©. 312 ff.), K lap p er, ^ o b . bon © cum . (@d;tef. S a b rb u d )

©b. 1), ©djiedje, © eueg über Sol), bon © eum . (^ e itid jr. 65 ©. 292 ff.), © ad p rid jte n b la tt b. © dntlgent. beg ©epioeibn. OSpinmif. 1934 © r. 1/2.

(12)

bei; 14 9 3 — 14 9 5 rJieftov bei; & ä )iv e tb n i^ e i <Sd)itk I v a t u itö a lg f o l g e t feilt iffiexf e a rm im im s t r u c t u r a abfd jlo ń , t u n önrcl) biefe tlfeoretifdfe äCutoeifunoj bex S )id )t!m tft feine © d fitler p r i t © tu b iu m b e t a lte n M a ffü e x ftitp x c g e n . © aS feibe fgief e iftte ln e n fein e SH a^foIger, fm tber§ b e t lie tü fn n ie V a le n tin 'Xvoiienboxf, S o m i n tl u S § o f f in a n n >

t'Jiaxr.n S n c a n tt i (fyxiUntuf), © te g o t 3BiII)eIm u . a. 3 U if 'te n ©cfiiUcxn gefiövre aurl) (ia fp a v ^ e tn l;n v b i a u g © c lp n 'ib n ip , b e t ftd) b a n n in ä te r

— aE e rb in g g fexit fe ilte t S S atetftabt — a u f ben © eb ieten b e t ißoefte, t u n f t r e b e u n b p ttg e n iiffifĄ e t. ©efc[)tcf)tgfdE)xei6itng b u td ) feine edjt iiu m a ttin iid ie m d H c x i d ia ft in bex g o r m ein e n k a n t e n m ad )te atg

© affiar I k f iitu S ^ e l i tt g % © agegett lutvfte in © ctfiueibuig fei bit 1526 big 1542 a l§ © tabtfcfjxeibet ein a n b e te x V e r tr e te t bes C n u n a n ig n u tg in ©rijfefien, fu 'b a u .n • fyaöet. © e in e © d ftifte n , BefonbetS fein £ob=

gebirin a u f bte fdfleftfdje fp e im a t „ S a b o th u s s iv e S ile s ia “ b e rx a te n eine ftax le x e lig iö g p a te x lä n b ifd je © e n la x t. ll n b m c u n e t bieg SB etl and) exft fp iitet in » t e g l a i t fdixieb, fo m ixb ex bodi to o b l nttd; in © cbiueibniti in gleid)em © in n e g einixft I)aben 10). .

f f m m e t r)a b tte id )e r begegnen u n g feit 1500 u n te x ben © tu b e n te n in S eifijig, f y t n n lf n t l a. S ß itte n b e rg u n b a n b e re it ll n ib e r f itä te n ju n g e S e u te a u g © d )in e ib n i|, bie b a n n in ib tex ö e im a tü a b f p (/ol;cn f | t e n g e la n g te n . Slber tp -e k a n t e n n ) beiueifen, b a | and) im 16. ^ a l)t»

b u n b e rt bag geiftige «eben in © d iiu eib n in a u f eine b ü n n c C bevfdiidjf b efd jx än ft tnax u n b blieb. SRan tat) ja in ben S te if e n b e t •ffum auiften eg itid n e in m a l g e rn , m en u t | t e Q b een in bte S te if e heg 3JoIEe§

b x an g en ; fte iai)cn b a t i n ctjex eine © c f a ^ t f ü r © efeb v iam feit u n b

© eiftcälebeu.

f f nt ('ieg en tay b a n t ftieg. n u n bie d te fo x m a tio n g erab e §u ben niebexen S te if e n Ijevab, b e te n xegexe 2 e iln a ln n e a m f;xd)lid)en SeBen j a ib t m efentlidjfteg jfie t m ax. @ie fa n b au d ) in © d jin eib n ib fxitlj © tn g an g , to n n t e ftdj a b e r exft n a d j lä n g e r e m S rtngeu 1561 fiegteid) b e h a u p ten . s o f o r t b e g a n n a u d j in © d jm eib n itj re g eteg geiftigeg SeBen, beffen t r a g e t n u n an p td jliejjlid ) bag S ü t g e r t u m m ü rb e. ® te SB erljanbluttgen bex •fünfte, Befonberg b er a u g e fd je u fte n , b e t S r e t f d jm e r j u n f t, seigen, m e ld e n S In teil biefe S te if e a n ber © n tio id lu n g b e t 1561 p t S a te in » © fd ju lc exm eitetteu © d iu le u a ljm e n . U n te r S e itu n g ü jx et S lettoxen p e in fy e , D ttl o b , SCegtariuB, © tte^ , b enen txeffltdje S e l) te t gux © eite fxanben, Blübte bte © d ju te xafdj a u f, non g aljlteid jen ffö g lin g e n Befudit, bte fte n u n u n m i tt e lb a t p t ö o d jfd ju fc enttiefj i 2).

S u d ) fo b ft b e e in flu ß te bte E ir c p d ie © tn e u e tx tn g bag geiftige SeBen um © dim cibttiü. © a g geigt f i d i n bent .'oexuortxeten re lig iö fe r

© d jm a tm e te i, al§ b e te n d te fix ä fe n ta n t in ©rijmeibnif.? ffo fia n n e g 8 e e r bw S ite ra tu r tu @ p | u 10) 58gl. -ßecti-i a. a. D .

11' § . ©djuBext, @ieie|tte SBilbttna in ©cfiroeibuit! int 15 unb 16 Salir- Ijunbert 3tfcBr. b. 33er. f. (iefdj. ©ct;IefJ 33b. 37 (19();§, @. 1 ik) ff ^ 5 a m S )mi£!t' ®cWńd)re ber S ta b t ©djtoetbtttB I (1846)

tm i exnunefiidx latemifcfje © d p le in Sdymcibniv

K x , I \ l l T l * k X' f- ®efcI)- b- 0B- ®c^ efienl

(13)

gu n e n n e n tft. 3Ste fevitev bie SR efornnition bee beutjctjen S ite x a tu r ein e n S lu ffĄ in u n g gab, u m bie n eu e n © e b a n fe n in ba§ S M f p tra g e n , e§ buxd) © o tteg SBoxt u n b Siebex p exbauen, fo fin b e n toix and) in S d jiu e ib u iy 'B e rixetcx beibex S ite x a tu r g a ttu n g e n . 3Hö © rlä u te x e r ber heilig en ©dpxift bexbient bex ißxebtgex © )a ia s ö e ib eu x c id i, b er pt)Ixeid)e fe in e r iß r e b ig te n b in d e n liefe, alb S)id)tex geiftlid^ex S ieb er ber S c h re i b e i S d n u e ib n ig c r ©cfeule 'v\o a d ) im © a x to x in s m it fein em „5)5fgltex

© efan g g lo etfe" itiin,, (s n u a lfitu n g 13).

S e n n m a n bm n geiftigen S eb en in © d g u e ib n ih xebet, b a rf mal)!

and) d ü c o la u ö 2 !)oma» n td )t bexgeffen m exbcn, bex, in © d g u eib n itj 1577 geboren, nad) bem B c fu d ; bex |ie f ig e n S alein fd )n (c in S eiirgg ftnbiexte u n b boxt ein latein ifd )eg S obgebidft a u f feine ißatexftabt,

eiic o m io n S w id n ic ii, berfafete 14).

Slbex b ag ftia fd e n b e Ś i l b , bag ex b on © ri)m eibniu u n g geid^net, füllte b alb b o n b u n f l e n12 d) a t ten b e ib e d t m exben. ® ex bxeifeigjiil)xige

•Sfxieg bxadfte befonbexg © d jm cib n ip fo h a r te J io t, bafe: fs'Vtcbrid)

© c u lte tu g , © u h e x in te u b e n t in S o h l a u , fie in fe in e r I lia s m a lo ru m S w id n ic e n s iu m bid)ieri)d) $ e |a n b e lte , ÜRit beit .iixicgglniten ,pnnb in

■öanb g in g xeligiöfe U n b u lb ia m te it, feolitifdfe iBebxücfung u n b mixt»

fchaftlidjex S liebexgang. ® a g geiftige S eben t r a t babci n atü rlich , im m e r m e h r in ben S n n te ig ru u b , m eit bie © oxge u m bie m a te rie lle ( iriü e n ^ a lle © e b a n le n befdjäfligte. Slbex gang crfoiri) bag geiftige S eben nicht, u n b aud) S riim eib n it) h a tte befdieibenen Sin teil a n ber b a m a lig e n © litte b er fctjlefifcheu ® id )t!u n ft. @ d)on alg © d fü le r bex S a te in fd )u le in © chm eibnit! b e g a n n © a n ie t ©jefefo b on fReigergfelb p bid)ten u n b ift ffiäte r ein äufeexft fr u c h tb a re r © id fte r getoefen; e r fd)rteb ein

© r a m a , ß p ig ia m -m c , e in S ehxgebid)t ,,©iuu)bon u n b Sßhhllig" u n b biele m b ftiid )ix elig iö ic S ieber. S lb et b a ctnfangg bie grofee SSeraxm itng beg S an b eg eg bem ® ic h te i crfd fm erte, ein en fßerlegex p fin b en , fpätor xeligibfe U n b u lb fa m le it ih m bie ® ru c fg e n e h m ig u n g b e rfa g te , fo h a b e n feine © id jtn n g e it, bie ja an d ) b e r © itte bex jfeh gemäfe im m efentlidfen f ü r bie „© cb ilb etcn ", berechnet m a re n , a u f bag geiftige S eben in

© d)toeibnits m oljl m enig e in g e to ix f t15).

® ie feit 1629 einfettenbe lixri)fid)e IR eftau x atio n m a r eben falls- nicht geeignet, geifttgeg S eben 31t fö rb ex n ; im © eg en teil, ih r e rla g p n ä d j f f bie eraitg clifd )e S a te in fc h u le , u n b bie ebangelifchen. SBüxgex, bie n id jt in bex S ag e m a r e n , ih r e n © ö h n en ein en ö a u g le h r e x p h a lte n , ober fie a u f a u g m ä itig e ebangelifd)e © d ju len 51t fd)iden, m ufeten a u f g elehrte S 'iib n u g f ü r ih re ff n a b e n bereichten, m en u fie biefe nicht bem Q efuiten«

folleg a n b e r t r a u e n m o llten , f ü r bag bie p a tr e s m it a llen ih n en p

© ebote ftehcnbeu '.ü ü n e ln gefd)idte iß r o p a g a n b a m achten. S e n n fie eg au d ) a n bem n ö tig e n S felehrnuggeifex nicht fehlen liefeen, fo haben fie tro n b e m m en ig © rfolg gehabt, ©benfo blieb and) ifer © influfe a u f

13) © dfinibt a. a. D . ©. 321.- § e c M a. a. £>. ©. 123. ©efeuben, ® ie ebang: la t. Schute ©. 47.

« ) Sßgl. SdjntiD t a. a. O. I ©. 326 ff.

iß ) SSgl. ü b er iln; ite d e l a. a. D . 0 ; 271— 279 tt. iS e ir.e r iUilch; ® a n te l bon l lu ’pte. 5perfönlicl)feit u. S eiftung (l£:u.)elic'ixiften ber § tfto r. Holum , f.

©chiefie:! 53b. 12, S r e ś L 1934).

(14)

b a l gciftige S eben in Scfyin.clbnii! a u f ein e 'A’in b crfjeir ü airfjräu ft. ffu b ie fe t g eh ö rte u . a. tspljv. 'vgn. ’J ia ia , b cr SSerfaffer e in e s öuvri) fv ittf

Ji'ic S eicffigläubigfeii in ib fab eln b e iß ^ a n fa fte re i b e rü d ftig te n ©efd^icßtS»

n ie rfe s, be§ P h o e n ix r e d iv iv u s .

^ n ben etoangelififien g r e if e n ü o ifte jebe geiftige iK egfam feit, ba bic m a ie rie lle n © a rg e n in fo lg e b er SJerlufte ber la n g e n .S£viegsjal)re a lle a n b e re n 'vittevcfien übeviuogen. S ) a p fa n t, baf? m a n bei b er fteten 35eobacßtung b u rd ) bie faü)o(iid)c C b r ig f e u u n b b ic .f \e iu it e n in 5B ort u n b © d jrift ieljr o o riid jitg fein m ufjte. © 0 in a re n and) bie © eiitü d )en b er „ g rie b e n g fird je " , m ndjten fie and) b u rd ) 35erebfainfeit u n b © elefirs ja m fe it biete 5tm t§genoffen il)rer ü b e rr a g e n , nid)t in ber S a g e ba§ geiftige Seben ßu fö r b e rn ie ).

® e r bebentenbfte u n t e r btefen © eiftlidfen m a r SS enjam in ©rinnolcfe, b er b a n 17 0 2 ab a ls © ia fo n u g u n b guteUt a l§ P a s t o r p rim a riu s big ßtt fein em S o b e in © djineibnifs g e m irft u n b eine rege fd)riftfteltertfd)e u n b b id jierifd je © ä tig fe it e n tf a lte t fiat. S ie t e fe in e r 1180 retig iö fen u n b geift(id)en S ieb er ßcidjuen fid) b u rd ) © ireb en nad) (£infad)I)eit u n b

© d fm u d lo fig fe it au « , bie if)n o ft nolfg!üinliri)e S tu g b rü d e u erm en b en , ja je!bit H n g ęb fleg il)eiten n id jt ganß u erm eib en l e f e n . Sfber im g ro ß en u n b g a n je n eigen an d ) feine ,U ird)enIieber bem © efdim acfe b er ’fe it gem äi) ein en gelniffen © pracl)pnm ü u n b geiftreid)e S o r t f g i e t e ; a m b eu tlid )ften geigt fid) biefe © egiertl)eit in ben fd n n ü tfiig en , b iel ber»

fpotteieu © ite ln , bie er fein en (xrbaum tggbüriyern u n b Sieber»

fa m m lu n g e n gab. © ad) fp rid p a u s fein en S ie b e rn and) edjteg religiöfeg

© efü ljl u n b reffe © ta u b e n sgu 0 e r f i ri);, m en u u n g and) m an d jeg , m ie bie ü b e rf ta rf e S e t a n u n g b er eigenen © iin b ^ a ftig fe it, b i e . fd jm ä rm e rifd ) berßücffe .v\e fu s lie b e fam ie b er m pftifdje p u l t m it ben S B u n b en m aten beg § e ita n b e g abftofgen. AV m m ert)in babeii feine S ieb er u n b © d )rifte n f ü r Das g eiftig e S eben fe in e r jfeit g rajje S e b e u iu u g g eh ab t, © d jln ertid )

m ä re n fa n ft bad) m an d )e fe in e r jiir d je n lie b e r big in bie © e g e n m a rr h in ein teb en b ig geblieben

© in e n 'n e u e n S lu ftric b erh ielt bag geiftige S eben in © d jm eib n iit b u rd ) bie m n h re n b b er S tm tg je it © d jm o ld eg erfo lg te t'f e n g rü n b n n g e in e r euaU getifdjen l)ät)eren © d ju le in © d jln e ib n i^ .. ©riion la n g e m a r fie ein fehutioher SÜBunfd) ber S i i r g e r geiuefen, a b e r bie E r f ü llu n g blieb, alten b e m ü tig e n S ittg e f u d je n b e ffa g t, big enbltri) b er 2ri)mebenS'bntg .tia rt X II.

im S tttr a n ftä b te r S e r t r a g 1707 ben .Ü'aifer | n bem ffttg eü än b n i.g gm ang.

@ 0 fo n n te b a n n 1708 bag euangelifriie S pgeum e rö ffn e t m erb en , bag nad ) S frt ber a lte n S aveinfdntlcn feinen jfög fin g en ein e im m efent(id)en fo rm a liitiid ic S ilb u n g geben m ollte. f l u f S fle g c beg la te in ifd je n Slug»

bruefg fegte m a n ben g riig ten d ü e rt. © od) fehlte cs niri)t a n S tu iäp cu pi Sfeffcrem . © d jo n Der erfte iK cftor vfaf). © f)riftiau S eu b fd jer, ein fe in fin n ig e r fßäbagoge, m irfte a n re g e n b a u f feine. © d )ü le r, u n b fud)te fie j u b id jicrifd iem S e rf fä n b n ig u n b eigenem © d jaffen ;h ergieben .1S).:

i6 ) .®gt. ©cfnnibt a. a. D . II ©. 209 f.

5Bgl. © djim bt a. a. D . m , II, ©. 210 f. it. öcctel a. a. D . ©. 362— 364.

18j S g l. baßu @d)mibt a. a. D . II, ©. 218 in S)i. SSaege, ® a § © pm nafiitm

| u © diroetbniy in feiner gefd)id)tlid)en ffintttndflung bon ber © rü n b u n g big 1830 (fß ro g ran u n źdUucibnii;. 1908), ©. 18— 22,

(15)

(>3üiit()cr, bex K()i’it lu ä p e n b feiner, © d p e i b n i p x © dful^eit bte erften A n re g u n g e n y t bicijteviidjen dUnfnctjen en ty ftn g . © ie g in g en bon

©ff)nmlcfeg Ä iv d fen lieb ern au g , ben er b n n n ipiilor in fo lg e u n b e re c h tig te r A n g riffe a u f bie (s ry e ln tn g g n te th o b e n feineg b e r e p i e n fReftorg in poeiifclKii © a tir e n fcfjnrf a n g riff. ® a n n berabfd)iebete fid) © ü n tfie r 1715 n tit e in e r eigenen iS id ftu n g , ,y2)te bon S p b b o f io bereu te @ifer=

f u d ) t b on ber © d ju le, u n b in e n n er and) ffräter n u r boriibcrgclK nb nach © d p e i b n i h y triic ile h rte , fo e r in n e r te er fid) bod) ftetg g e r n ber fjier n crb rach tcu ^ a h r e , . Aln fein en @ ebid)ten, b ereu A nlaf) feine eigenen © rlebniffe, bie f |r e u b e n u n b S eiben feineg f^d) n u trb e n , le h r e n . n eben ben K la g e n u m fein te rp fu fc h lc g Seben, befonberg in feinen

© rg ü ffen a n bie © etieb te S e o n o re , bie © rin n e r u n g e n a n bie fdjöne in

©rbmcibni!.? b erleb te ^ u g e n b tuieber. © a r n tn b a rf © tin fh e r nicht n m , e rm ä h n t bleiben, in e n n bo n t geiftigen Seben in © chlueibnib bie

diebe i f t 19). , ’

dtächft © ü u th e r g e h ö r te n ' y t ben ' © d iü fertt beg S ü fettn tg niete

© tä n n e r, bie eg int fp ä te re n S eben y t tn’he'i © h ren b rachten u n b b a m it beiuiefen, bog bie © chm cibniper © chute eine i t f t a n y i ä t i e geiftigen S ebeng m a r. fftt biefen © tä n n e r n g ehören ber fp ä te re © tin ifte r beg geiftti'cheu © e p a rte n te iü g u n te r g r ie b r id ) bent © ro g e u , ff r e ib e r r Ü a r l A b ra h a m non ß e b lip , b er © d )ö p fer beg prcuiyfchen S an b rcd )tg , 51a rt

© o ttlie b © n a r e y u n b ber © rb a u e r beg © v a n b e n b u rg e r © oreg, .tia rf

© o ttb a r b S a n g h a n g . SSon © d im eib n in er S lü rg e ru ö e rb ie n t © rlu ä h n u n g

«H’h a u n © ig ig n tu n b © a h n , b er bie fd)on non fein em i n n e r be-, g rü n b e te A n fd fa u u n g bon bent iS e r te beg frifd ien Sßafferg a ls beften H e ilm itte ls f ü r niete iH ranfheiteu iu e ite r a n ö b a u te u n b in fein en S c h rific it P erteib ig te 20).

iS e u tt m a n y tm geiftigen S ehen and) bie © ilege ber bitbenbeu .f ü n f te redntett m itt, fo b e rb ien en auch einige p a n m e r f e g e n a n n t y t inerben, bie feit b iefer eine 3 ie r b e b er © ta b t finb, fo bie 1693 bon X ) , >10act), © tid). fvreihe.rrn b on © in g e n b o rf geftiftete © re if a ltig fe itg i fau le, bag- nad ) bent © ra n b e bo n 1716 in fe in e r jetjigen © e fta lt e rrid )tete d ia th a n g m i t feinem rcid )b er§ ierten © o ro cfp o rtale, bie 1718 u n b 1 7 2 0

e rrich teten © ilb iä u te n beg © eiligen deepomut: u n b fy to ria n u n b bie b ie r © r u n n e n beg IR a rttp la tte g . A nd) bte © b an g elifd jen ftan b en n id jt y triief. 3 h r fr o m m e r © in n frijm ürfte bte Jyriebeifgtirche m it b e r reich»

gefchuiiyen .R an y d u n b beut A lta r m it a llen fein en g ro ß a r tig bem egten, lu n f tb o lle n © e fta lie n 21).

A u f a llen © eh ieten geiftigen S ebeng geigten fid) alfo nette Anfatse.

5)a brachte bie po(itifd)e © n tm id lu n g b o n n e u e m ein en jä h e n © titlfta n b .

© e r Ü b erg an g © d)[cticng a n 'üreufiei.t feit 1740 m a r ber © rttttb . © r b eb eu te te ein e © rc u n u n g b o n bent a lte n ö fterreid jiid jen .'lu ttttrfre ife . dJlochte m a n auch b er ^R eform ation m e h r u n b nt ehr fein

i s ) S # ü b er ifm ©edet a. a. O . S . 3'69— 379.

20) tRal. 225 H a t e ■ (Stim naftum SdyociSnit), © chtuetbni| .1933 6 . 7 nnb ©cfmbert, S ilb e r etc. ©. 150.

21) @cl)ubert, S ilb e r etc. ©. 28 it. 36.

(16)

Ijabou, m it ^ t e u j je n , befieti © ta a t§ D tg a n ig m u8 n u n © djleften a l l ipxDöinä a n g e g lie b e tt m ü rb e , m ud)3 eö fo baib uiclji ju e in e r (xintjei; y !' fam m en , u n b bag gciftige S e le n ©ct) len eng e rljie it gunäc[)|t m en ig H tt»

tc g u u g e n m m B e r lin t)er. S a g g a lt b efonberg m m © Ą m e ib n ib , ba§

m egen fe in e r i;rategi|cl) m icbiigen S ag e gur fta r f e n ^ e f tu n g a u g g e b a u t m ü rb e. S a g ^ n te r e f f e f e in e r;© a tn ifo n m a r a u f a n b e te g gerichtet a ls a u f p fle g e g e n ü g e n Sebeug, b a s n a tu r g e m ä ß aud) u n te r ben fftöten bes neben«

jiiljrig en K rie g e s m it feinen m el)rfad )en B e la g e r u n g e n fei)v litt. S i e erfte © a rg e g a lt bem m irtfd ja ftlid je n SEßtebe'raufbau; f ü r geiftige g n te r e ffe u b lieb bem B ü r g e r t u m m en ig ober le in e g e tt.

i r f t a lg b u rd ) bie B e fo rm e n © te in g u n b § a rb e n b e r g g bie g e ffe ln beg H aftengeifteg gefallen m a rc u , geigte fid) and) b alb m ieber n e u e geiftige fR egfam feit. ü im teu b a ra u g ^og and) bag S tr e u n t, bag tr o ü a lle r t){efurm uerfud)e u n t e r preum .fd)er |i e r r f ^ a f t , tro t) feiner, tre ffü m e n fR eftoren u n b S el)rer im m e r m eijr a n © d g ile rs a b l su ritcfgeg an g en m a r.

e g e rb ic it 1812 bag :Red)t, fid) © fim n a fiu m | u n e n n e n , in beiten S elnm ian n u n neb en S a te in aud) @ ried)ifc| u n b S e u tf d ) 3 lu fn al)m e fa n b e n . U n te r S e itu n g tüditi.ger S R ä n n e r, eineg © d jim b o tn , § e lb u n b g r ie b e , r.abnt eg e in e n n e u e n i’lu ffd m m u g , g e fö rb e rt b u rd ) ben U R agiftrat, b er feit 1822 bag iß a t r u n a t b er S ln fta lt ü b e rn o m m e n t)atte. B ie le b e rü l)m t g em orbene © d iiü e r im lie u ben :Ruf beg © im m a fim n s m r b r e ite n , fo ber ju n g b e rfto rb e n e S id ite v '.IRorit? @ raf tum © tra d jm ie , b er angefetjeue

© e rm a n ift U a r l S üciubolb, b er g i n a n p t i n i f t e r 9BiII)elm m m © d )o l5, b er .U u ltu s m iu iü e t .Ü ourab ü o n © tu b t, ber la n g jä h rig e . S e ite r ber g r a n d e f d )e n © tif tu n g e n SBilt)elm g r i e g , b er a 1 g 2 p r a d)genic b e fa n n te S e g a tio n g ra t © m it S re b g .

Sind) u n te r ben S e b re r n fin b e n m ir n ta n d ic a l l p ä b a g o g e n u n b 2 ö iffen fd )aftler augge§eid)nete ilR iinner. S e r Ś i t r j e h a lb e r f a u n id), h ie r n u r ben B ro fe ffo r D r. g u l i u s © d im ib t n e n n e n , b er f ü r bag geiftige S eben b er © la b t fdjon b esltalb m m B e b e u tu n g m ü rb e , roeil er bie erfte a u f eigenen arnhilialifcben g o rf d itin g e n b e ru b en b e © efd ü d n e ber

© ta b t © d)m eibuip fd)rieb.

© leid) ifim n a h m e n biele fe in e r Slm tggenoffen a m geiftigen Seben b e r © ta b t reg en u n b fö rb e rn b e n 3t n t eit, b o r a lle m in b e r S e itu n g ober S R ifarb eit in ben D am ats m ic ü b e ra ll fo aud) in © d )m e ib n i| e ttn ffel)enben B e re in e n , bie ud) 311 r © rretri)tntg mm g ie le n b itb eten , mefd)c f r ü h e r bem © ta a t u n b b e r b ü rg e rlid )e n © em ein b e, b er ,S!ird)r u n b

© la n b e s fb v p e rid)afren ü b erln ffen m a re n . U n te r bieten B e re in e n u erb ien t in e rfte r S in ie b e r © em evbenerein © rm ä h n u n g . llrfp r itn g lid ) 1836 f ü r

•ffebung beg § a n b m e r fe rf ta n b e g in s Seben g e ru fe n , e rm a rb er fid) große B e rb ie n fte u m b a§ geiftige S eben b er © ta b t; er b e ra n f ta lte te bolfg»

iü m tid)m üifeH !d)aftl!d)e B o r tr ä g e a u g m ä r tig e r © e le ijrte r u n b fa n b b n m it b iel U n lta n g : er b e m ü h te fid) u m S lu g ftellu n g en fü n ftle rifd )e r u n b belehvenber 2 lrt. B o r a lle m a b e r | a t bie © ta b t ib m bie Be«

g r ü n b u n g e in e r B o ltü b ü d je re i 31t b a u te n , bie ber © cb n u g b er B ollg»

b ilb n n g , B e in a h ru n g m e ite r g r e i f e b o r © d ju u b lite r a tu r u n b © rg teh u n g

31t g rö ß e re r geiftiger B e g fa m fe it u n b © rre b ia m fe ii b ien en ioltre. © ie t r a t 18 9 4 in s S eben u n b h a t fei them fegenSreidj u n b a n e rf a u n te rm a fje n

(17)

lun'bilMicl) gciuixft, u id )t u u v bnbuxd), b aß jte g u te ltn te iß a ttu n g ä « litex atttx tutb m iffen id jaftlid je Söerfe iuciunt G re ife n jitg ä n g iid ) macĘte, fonbexn aud) buxd) il)xe fett 30 :('fal)xeu U exanftalteten .,'-l5i'(!e'U iuex

^ a ltu n g g * obex S o x le fe a b e n b e ".

Stuf u u 'icm lid ) engexe ,9'veifc Befd)xäntt blieb b a s 'ÄMvten b e i 1832 g cgxünbetcn 5pi)tIomatf)ie, in boxen © i^ u n g e n ü o n beu i'iitgC iobexu, befonbexg beu Sebxexn be§ © t)m n a fiu m g , ber C b ex x eatid fu tc tutb aud) b o u Sßextxetexn anbexex ißexufe Im ffenjdjaftlidje SSoxtxäge a u g atlen

© eb ieten geiftigen Sebeng g e h a lte n untxben.

S tu d )'b er Sefixerbexem lu ib m ete ftd) neben ber p fle g e ber © tanbeg»

intexeffen geiftigen S e ftx e b u n g e tt. ® ex feit 1855 beftebenbe SSexein b a t ^al)lxeid)e iu iffeuid)aftlid)e 33oxtxäge b u rd ) U n tu e rfita tg p ra fe ffa re n b alieii taffen, inelcbe tbxe ^ u b ö x e x m i t beu © rgebniffen tbxer g ox fd ^n n g eu b e fa n n t m a d jte n , @x ü e rfo lg te b a m it ä b u ü d fe 3i'Decfe, m ie fpäiex b e r ttu ib e r f ita tg b u n b » r e g l a t t e r tß rafeffo reu , bereit SSorträge uad ) b em S B etth ieg e bie SBexbinbung ^ id fd je u beu S5e rtx e te rn bex S biffcufdjaft u u b beu geiftigen G re ife n ber S iix g e if d ja ft bexuelten u n b a u fr e d )t e r b a t e t füllten, leib er a b e r nicbt im m e r beu b e rb ie n te n SSefud) a u fib ie je n .

Stud)

b er feit 1933 beftebenbe 5 J L © .4 M tu r b iu tb b a t ü b e r ben gteid)cn üU auget gu H agen, m a g biefcr ffeücfgang be§ fyntereffea a n geiftigen f r a g e n b u rd ) ben S tu g g an g be§ SB elttriegeg u n b feine ttir tfd ) a ftlid ) e n f o l g e n and) nod) fo erfläv tid ) f e i n 22).

Sieben bie '« e re ilte tr a te n a ls g ö t b e t e r geiftigen S ebeng bie R e ttu n g e n u n b 3e itfd )rifte n , bereit 3 ai)l feit (xnbe beg 18. 3 a b Xs b u n b e r ts fid) ftä n b ig b e r m e l) r t23). S d ja n 18 1 9 — 1821 erfditen in

© cbtoeibnib ba§ „SU acbenblatt", m eld)e§ n eb en S ü i'a n n n n a d m u g e n u n b S tn jeig en and) belebrenbe S tu fiap e brari)te, befonberS a u f u x fu n b licb en Q u e lle n b eru b en b e Q a rfte llu n g e n a u g ber © l a n ^ e i t b er © ta b t u n t e r ben SSoHonen. Slud) bie big 1820 gurücH xcid)enbeu „ C b rig fe irlid je u Ü8e ! a n n tm a d ) u n g e n " u n b bag fp ätere

„ .f ir e ts b la tt" fett 1 8 3 4 tr u g e n a n f a n g s ä ljn lid je n © b a ra fte r, Ixmrbett a b e r b a n n re in e ib u b tif a tio n e o rg a n e ber ftäb tifd jen u n b b er Stxeig»

SSextoattung. S ie g ; w r a n l a ß t e bie V e ra u s g a b e e in e r n e u e n ffe in n tg , b e r „ © d fn ie ib n ię e r S k 'fn im tm a d ):n tg e n " , a u g beiten b a n n feit 1887 bie.

© d )in eib n ib er „2;äglid)e iK u n b fd iau " to u x b e; © ie b em itß te fid), iß re n S e fe rn n eb en bem S e x id )t ü b e r bie irudjtigften © agegereigniffe g u ten U n te x b a h u u g g ito ff 51t bieten u n b fie ü b e r bag Sleuefte a u f a lle n ®e»

b ieten geiftigen S ebeng p n m errid .)ten . Stud) bie fpäiex n eb en biciem S t a t t eitiftel)enben © ageggeifungeit, bie © d p u e ib n ib e r ife itiu ig , bie

22) SSergIeid)e b a p © cl)trrm am t, Irin o m i ber © tab t © dpi'cibiiiy,

© dinu'ibu. 1905. ® ie liaiibifl'niu:. ShiüiutbiiK iiaeu bou Dr. fviUiu» ©cßmibt 1S15— 1871 in ber SJi a g i ii v a i <5 b i b i i et l; e f tu ©ctinu'ibuilf.

23) ü b e r bie in ©cli’.i'eibnit; exfdjienencn 'S u itie r bgl. SB. Itta to itte r,

® ie Ifcin u n icu u. ffcitfctniiteu ©diieiienS ro n ben A nfängen Big p u t fyfltne' 1870 Betro. Big par © egentoart. SSregiatt 1930. S a r f t. u. Q u e lle n 32, ©. 93 big 99. St Hin alle bou ifim . g en an n ten ^eitfeßriften tt. g e itu n g e n , bereit 3 a -)l beloeift, rote nm krtigfaef fid) geiftigeg Seben p regen begann, fönnen ßier nufitegißi! loerben. S a ß e r finb n u r bag ©d)’.Deibniper SBoißeniuct; ibegeu fein er gcidiidni. SXunäbe 11. einige bei M a lo ittc r ueeft n id jt genannte g e itu n g e u ertbäßnt.

Cytaty

Powiązane dokumenty

©olbberger gerabe in ben biergiger Qaljxen 9lnfd)Iäge bon fyef)berittern unb 9iauBBanben gu befürchten hatten, bgl.. © rünpagen, ©efcfüdjte ©cplefienś, Sb.. Kleber,

©§ ift ja böllig au§gefd)loffeu, im fRabmen einer furzen ©li^je über ba§ 3reid)enbad)er §eimatmufeum and) nur aubentungSlueife alle bic intereffanten unb

raten ben ehemaligen © fanbort bon angelehnten gadjlnerfgebäubeu für Sßirtfdfaftg* unb ©efinbeinohnjibecfe. SBurgtore befanben fid; an ber C fti unb Sßeftfeite. ©ag

©oentuell anbere fiiteratur über bie 3 ttfd)Uft... ©Begen ber © ürftigteit ber ©hronifiii finb oon um fo gröherer Bebeutung bie Briefe, insbefonbere bie 2BenzeIs,

Dr.. nod) ntdjf jufam m engeroadjfen finb.. SRildjlorosh) in

©efepiepte, her unfern SKitgliebern jum palben SnbenpreiS abgegeben »erben foil, » irb bie unifangreidje Slrbeit bon ®.. S3eftcllfarte liegt

fügung ftefien. fßietätlofigteit gegen bag SÜBaggen beg eignen O rteg aber ift met)r atg eine blojje ©ebantenlofigteit ber SBeranfluortticben, eg ift eine

gelmtffe ftttb gu lucif bergettett, um eiubvingtid) iuirfeit gu fönneu. SSie fie fid) entm idelte, m ag ein fttrger SRüdblid geigen. ©iefc iff jebod) nicht gang