• Nie Znaleziono Wyników

Geschichte der Domschule zu Breslau

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Geschichte der Domschule zu Breslau"

Copied!
36
0
0

Pełen tekst

(1)
(2)
(3)

I

V

(4)

- - ' i

(5)

fliMffllffeftl Geschichte

j j g H .. v I I ■ '-» I ' >* I I " 'nl'.fV '^ ■

d er

! ■ ; ■ ‘ . - : ’ ■ ■

Domsehul e zu Breslau.

36184

Von

Bruno Clemenz,

L eh rer in Liegnitz,

k S r r '' H I ” v " . 7 9 | B B H H m

E i n z e l p r e i s 0 , 5 0 Mk. ; P a r t i e n b i l l i ge r .

r -

LIEG NITZ 1900.

Selbstverlag.

1 tru ck clei- Suhl, isclien V'olkazeituflg- (G ro sse r & Com p ), B re sla u ,

(6)
(7)

Geschichte

der

Domsehule zu Breslau.

V on

Bruno Clemenz,

L e h re r in L iegnitz.

E i n z e l p r e i s 0 , 5 0 Mk. ; P a r t i e n b i l l i g e r .

A. /> i-*/

/ T i . o o T

f ü r o ü e t f c k f t f c t i e C a n b e s f u n b e » C eiter. i i a r t ä c jo Jw l»

© p p e l n ,

LIEGNITZ 1900.

Selbstverlag-:

L iu ü k d er Schl, lie h e n V o lk szeitu n u (G ro sser & Com p ), B resluu.

(8)

n /

/ ■ ! y ' 'O 7

o

D aran h ä n g t eine Gesehiehte.

(Jaq u es in. S h ak esp eare, W ie es euch gefällt, II, 7.)

(9)

Kurze Darstellung der Geschichte.

W e n n E. M ichael S. J. in se in e r G eschichte des d e u tsc h e n Volkes im A llg em ein en s a g t 1): „ D ie c h r i s t l i c h e S c h u l e i n e i n e m L a n d e i s t g e n a u so a l t , w i e d a s C h r i s t e n t u m i n e b e n d i e s e m L a n d e “ , so h a t er d a m it eine W a h rh e it au sg e sp ro ch en , die eig en s a u f sch lesisch e V e rh ä ltn isse g e m ü n z t ersc h e in e n k ö n n te. H ier b e g in n e n m it d er E in fü h ru n g des C h riste n tu m s sofort je n e V e ra n sta ltu n g e n , die a u f G e sittu n g u n d g e istig e B ild u n g a b g e se h e n sind.

F a s s t m a n d as W o rt „ S c h u le “ im w e ite ste n S inne auf, so g eh ö ren in sein en In h a lt schon alle je n e V o rk e h ru n g e n u n d M assn a h m e n , die g e m ä ss des g ö ttlic h e n A u ftra g e s:

„G ehet h in u n d l e h r e t alle V ö lk er!“ von se ite n d e r K irche, von s e ite n d e r M issionare, B ischöfe u n d P rie s te r zw ecks H e b u n g d e r G esittu n g , V e rtie fu n g d e r c h ristlic h e n L eh re u n d B e g rü n d u n g u n d F ö rd e ru n g von B ild u n g u n te rn o m m e n w o rd e n w a re n . So ste lle n die P re d ig te n u n d V o rträ g e d er c h ristlic h e n S e n d b o te n die e rs te n A n sä tz e zu U n te rric h t u n d E rz ie h u n g in S c h le sie n dar. N a m e n tlic h w u rd e d ie erzieh erisc h e F ü rs o rg e la u t a u f u n s ü b e rk o m m e n e r V o rsc h rifte n fü r die e rs te n sc h le sisc h e n C h riste n 2) in e in e r W eise b eto n t, die uns m od ern e M enschen, die w ir je n e „ d u n k le n “ Z eiten n u r von g ro s s e r F e rn e b e sc h a u e n , g e ra d e z u in S ta u n e n v ersetzt.

Je d o c h d as sin d eben n u r a llg e m e in e E in ric h tu n g e n , die m it d e r V o rste llu n g , w ie w ir sie m it d em B eg riff „ S c h u le “ v e r­

b in d en , n u r lose Z usam m en h än g en .

S c h ä rfe r tre te n die h ie rfü r b e a n s p ru c h te n M erkm ale in d er F o lg e zeit h ervor. D er e rste c h ristlich e F ü r s t v o n P olen u n d S chlesien, M i e c i s l a u s , u n d d esse n S ohn B o l e s l a u s , d e r e rste poln isch e K önig, h a b e n n e u n K a t h e d r a l k i r c h e n g e stifte t, die n a c h S tä d te n , F lü sse n u n d O rtsc h a fte n b e g re n z t w u rd e n . U n te r ih n e n w a r eine in S c h m o g r a u bei N a m slau .

b E m il M ic h a e l S. J., Geschichte des deutschen Volkes. Freiburg i. B. Herder. Bd. II. S. 438.

2) Cfr. C. J. H e r b e r i , Silesiae sacrae origines. I. § 5 pag. 7 et 8.

A bgedruckt. bei H e y n e , Dok. Geschichte des Bistums und Hochstiftes Breslau. Breslau. Korn. 1860. I. 71 f.

(10)

6

Sobald ein — w e n n auch v o rlä u fig n o ch n ic h t fe s te r — B is c h o f s s itz v o rh a n d e n w ar, w a r a u c h die G ru n d b e d in g u n g fü r die P fla n z u n g e in e r S chule g e sc h a ffe n . H ier in S c h m o g rau re g ie rte n u n d g e rie rte n sic h die e r s t e n B i s c h ö f e S chlesiens, die u m die M itte des 11. J a h r h u n d e rts ih re n S itz d a u e rn d n a c h B reslau v erle g ten , als L e h r e r d e s V o l k e s u n d d e r J u g e n d .

U nd in d e r T h a t m ü sse n w ir ih re ap o sto lisch e W ir k ­ s a m k e it in p ä d a g o g isc h e r H in sich t d a n k b a r a n e rk e n n e n . D ass N a m e n u n d Z ahl d e r von C h ro n isten a n g e fü h rte n e rs te n (sechs) sc h le sisc h e n B ischöfe von d e r G e sc h ic h ts­

fo rsc h u n g an g e zw e ifelt w e rd en , k a n n an d e r v e rb ü rg te n T h a tsa c h e ih re s W i r k e n s — u n d das is t d och d as W e se n tlic h e re — n ic h ts ä n d e rn . A u c h w e n n d u rc h k ein e A u fz eich n u n g fix ie rt w ä re, w a s die e rste n B ischöfe z u r p lan- m ä ssig e n S c h u lu n g d es V olkes g e th a n h a b e n , so m ü s s te m a n doch a u c h s p e k u la tiv zu dem R e su lta te g e la n g e n : D ie B i s c h ö f e m u s s t e n f ü r B i l d u n g u n d U n t e r r i c h t s o r g e n ; s o w o h l k i r c h l i c h , a l s m e n s c h l i c h g e d a c h t , w a r e n s i e h i e r z u g e n ö t i g t .

D e r in je d e m M issionar leb en d e D ra n g , den B e k e h rte n c h ristlic h e A n sc h a u u n g , c h ristlic h e n G eist u n d c h ristlic h e n B ild u n g sfo n d s e ig en zu m ach e n , w u rd e d u rc h die B i s c h ö f e g e n ä h rt u n d a n g e sp o rn t. A ber n ic h t bloss die I n t e n t i o n , so n d ern a u c h die e rs te n u n d n o tw e n d ig ste n A n o r d n u n g e n u n d M i t t e l zu d e re n A u s f ü h r u n g g in g e n von d en B ischöfen aus. D e r e r s t e B ischof, G o t t f r i e d I. (9 6 5 —983), d en d e r P a p s t n a c h S ch lesien g e sa n d t, u n d d e r ein g eb ild eter, ed ler R ö m er w ar, b e rie f n ic h t n u r la n d e ssp ra c h e n k u n d ig e P rie s te r u n d g rü n d e te eigene P fa rrk irc h e n , so n d ern v e re in ig te in sich E ig e n sc h a fte n , die a u f d as B estreb e n , B ild u n g zu v e rb re ite n , d ire k t hinw eisen . So le rn e n w ir ih n u n d seine N a ch fo lg er k e n n e n als B esitzer von S c h r i f t e n 1), die zum S tu d iu m b e re it g e h a lte n w u rd e n . S e lb st in lo k a l b e g re n z te m S in n e d ü rfe n w ir von ih m als dem G r ü n d e r u n d U n t e r h a l t e r e i n e r S c h u l e re d e n ; d e n n von G ottfried b e ric h te t K u n d m a n n 2):

E r w a r d er S ch lesier e rs te r A postel, u n d sein e K irche w a r d as g a n z e L and, d a rin er die H eiden le h rte . G leichw ie bei M atth äu s g e sc h rie b e n s te h e t: paD-TjTeocme, m a c h t sie alle zu e u re n S c h ü le rn u n d la s s e t sie le rn e n , also w a r a u c h h e rn a c h sein b isch ö flich er S itz d am als n ic h ts a n d e re s als eine S c h u l e in s e i n e m H a u s e , w o rin er die n e u e n C h riste n u n te r ­ ric h te te u n d sie die z e h n G ebote, d as V a te ru n se r u n d den

1) L u c a e , Schles. Denkwürdigkeiten. F rankfurt a. M. 1689. II. 546.

2) K u n d m a n n , Die hohen und niederen Schulen Deutschlands.

Breslau. 1741. 8 f.

(11)

7

G lauben g eleh ret. — D ie se r U n te rric h t m a g freilic h s e h r b esc h w erlich g ew esen sein, w eil d er B ischof des S la w isch en n ic h t m ä c h tig w ar. Jed o c h w issen w ir, d ass er a n s d iesem G ru n d e G eistlich e au s B öhm en k o m m en liess, w elche das, w a s er zu dem V olke la te in isc h g e re d e t, in d e sse n M u t t e r ­ s p r a c h e ü b e rse tz te n . B ischof G o ttfried , d e r z u d e m die P rie s te r b e a u ftra g te , dem V olke, i n s b e s o n d e r e d e r J u g e n d die n o tw e n d ig ste n K e n n tn isse d e r c h ristlic h e n L eh re zu v e r­

m itte ln 1), h a t so n ac h alles g e th a n , w as se lb s t n a c h u n se re n h o c h g e sp a n n te n F o rd e ru n g e n fü r V o lk sb ild u n g d erzeit zw eck ­ d ien lich ersc h e in e n k a n n . D er W id e r s ta n d 2), den e r bei se in e r ap o sto lisch en T h ä tig k e it fand, d e r V e rd ru ss ü b e r die H a rtn ä c k ig k e it des V olkes u n d die a n g e s tre n g te n A rb e ite n des H irte n a m te s v e rz e h rte n se in se g e n sre ic h e s L eben n a c h 1 7 jä h rig e r b ischöflicher W irk sa m k e it.

Im selb en G eiste, n u r no ch in v e rs c h ä rfte r W eise, b e k u n d e te d e r folgende B isch o f U r b a n I. (983 — 1005) sein e E rk e n n tn is von d e r N o tw e n d ig k e it d e r V o lksbildung. Bei se in e r B e u rte ilu n g d ü rfe n w ir u n s zu d em A u sd ru c k : E r s t e r S c h u l e n g r ü n d e r ste ig e rn , w e n n a n d e rs K u n d m a n n s B e ric h t ü b e r ih n G e ltu n g h a b e n soll3):

U rb a n , ein ed ler R öm er, u rteilte, d ass die c h ristlic h e R eligion ohne g e l e h r t e L e u t e w e d e r fo rtg e p fla n z t noch e rh a lte n w e rd e n könne. D a h e r b ra c h te er au s W elsc h lan d v e rsc h ie d e n e g e l e h r t e M ä n n e r u n d eine A nzahl n ü t z l i c h e r B ü c h e r m it. N och im se lb e n J a h re seines R e g ie ru n g s­

a n tritts 983 r i c h t e t e e r n e b e n d e r K i r c h e z u S c h m o g r a u eine Schule ein.

D iese S ch u le — die e rste im L a n d e — m u ss sich eines le b h a fte n Z u sp ru ch es e rfre u t hab en . W e n ig ste n s kön n en w ir dies au s d e m U m sta n d e folgern, d ass d e r B ischof v i e r L e h r p e r s o n e n e in se tz te : E in en D e k a n , e in en S ch o lastik u s, ein en K a n to r u n d ein en K ustodus, w elch e S c h u lä m te r a u c h fü r die F o lg e w e ite r b e sta n d e n . D e r B ischof s e lb st w a r d er o b erste A u f s e h e r o der R e k t o r d er Schule. U n te rric h te t w u rd e die J u g e n d in d e n G ru n d w a h rh e ite n d e r c h ristlic h e n L ehre, im B eten u n d S ingen. In fre ig e b ig ste r W eise sp eiste d e r B ischof L e h re r u n d L e rn e n d e a n sein em T isch.

So v e rm ö g e n w ir d en n die S p u r e n d e r e r s t e n L a n d e s ­ s c h u l e b i s i n s e r s t e J a h r t a u s e n d zu rü ck zu v erfo lg en , u n d w ir k ö n n e n a u f G ru n d d ie se r w en ig en , a b e r d e u tlic h e n Z üge u n s e in en B e g riff von d em Z u stan d e d ie se r b isch ö flich en S chule, die n o ch m als die B re sla u e r D o m sch u le w e rd e n sollte,

!) L u c a e , a. a. 0.

2) H e y n e , a. a. 0. 83 8) K u n d m a n n , a. a. 0. 9f.

(12)

zu bilden. B e d e u tsa m sc h lie sst K u n d m a n n d e n an g e zo g en e n B e ric h t m it d en W o r te n 1): So w u rd e n h e rn a c h m a ls alle K irch en u n d K lö ster zu k e in e m a n d e re n E n d e a u fg e ric h te t, als d ass sie S ch u len se in sollten.

D as b e g o n n e n e W e rk se tz te n die fo lg en d e n sch lesisch e n B ischöfe fü rso rg lic h fort. B isch o f C l e m e n s I. (1005— 1027), d er „ L e h r e r d e r S c h u l e n “ 2) p re d ig te das W o rt G ottes m it u n v e rd ro sse n e m E ife r u n d g ew ö h n te en d lich d as poln isch e V olk d u rc h sein en U n t e r r i c h t an die g o tte sd ie n stlic h e n G e b räu ch e d e r K irc h e 3)- U e b e r die k ra ftv o lle W irk s a m ­ k e it des B ischofs L u c i l i u s I. (1027— 1036) w ird u n s von m e h re re n S e ite n V o rtre fflic h e s b e ric h te t. L u ciliu s w a r ein d u rc h a u s w i s s e n s c h a f t l i c h g e b i l d e t e r M ann u n d ein L ie b h a b e r d e r W isse n sc h a fte n . E r b ra u c h te T a g e u n d N äch te ü b e r d en S tu d ie n zu u n d sch rie b s e lb st v iele B ü c h e r ab 4).

Mit v ielen K o sten e rric h te te e r eine B i b l i o t h e k in S ch m o g rau . E r w a r ein g ro s s e r L ie b h a b e r d e r G e le h rten u n d ein noch g rö sse re r V e rso rg e r d er „ L e h rlin g e “ in d en S ch u len u n d h a t d e sw e g e n sein e B ibliothek, d a m it es den L e rn e n d e n n ic h t a n B ü c h e rn fe h le n m öchte, d ie se r S chule v e rm a c h t.5) F e rn e r w ird no ch speziell von sein em g ro sse n In te re s s e f ü r die S chule e rz ä h lt6): In d en S ch u llek tio n e n p rä s id ie rte e r s e lb st u n d g in g d u rc h se in e n u n v erd ro ssen en F le iss d e r G e istlich k eit u n d d e r s tu d ie re n d e n J u g e n d m it g u te m B eispiele v o ra n u n d sch a ffte in k u rz e r Zeit dem L a n d e viele g e le h rte P rie ste r.

B e ze ich n en d e r W e ise w ird d e r n ä c h ste B ischof, L e o n a r d u s I. (1036— 1045), von S ch ick fu ss in d e sse n C hronik, „ D ech a n t u n d S c h u l m e i s t e r “ g e n a n n t7). E r v e r­

le g te a u s G rü n d e n p o litisc h e r A rt se in e n bisch ö flich en S itz m it G e n eh m ig u n g P a p s t B en e d ik t VII. u n d des K önigs K a sim ir von P o len in d as v o rn e h m e re u n d n a h e S tä d tc h e n R i c z e n (im b rie g e r F ü rs te n tu m ) u n d b a u te alld a ein e K irche. Mit e in ig e r G ew issh eit k ö n n e n w ir g leich d en sc h le sic h e n C h ro n iste n an n e h m e n , d ass e r d o rt a u c h e i n e S c h u l e g e ­ g rü n d e t h a b e 8). —

So w e it re ic h t die V o r g e s c h i c h t e d e r B re sla u e r D om ­ schule. D as, w as w ir d a rü b e r h a b e n n a c h w e ise n k ö n n en , is t zw a r d ü rftig u n d lü c k e n h a ft, g e n ü g t aber, u m b lossen

B K u n d m a n n a. a. 0. 9 f.

E) K u n d m a n n a. a. Ö. 10.

3) H e y n e a. a. 0. 85.

4) H e y n e a. a. 0. 85.

5) K u n d m a n n a. a. 0. 10.

6) L u c a e a. a. O. II. 546.

7) K u n d m a n n a. a. 0. 15.

8) K u n d m a n n a. a. 0. 15.

(13)

9

N a m e n u n d Z ahlen ein ig es L e b e n ein zu h a u ch en . — Zum K olorit d es B ildes g e h ö rt n o ch u n d d a rf d e sh a lb n ic h t u n e rw ä h n t g e la sse n w e rd en , w as der, k a th o lisc h e V e rh ä ltn isse h a r t a n fa sse n d e K u n d m an n ü b e r d en S ta n d u n d die E r f o l g e d ieser e rs te n L a n d e ssc h u le s a g t 1). R ü ck sich tslo s, d. h. ohne die n ä h e re n U m stä n d e ins Aug’e zu fa sse n oder z u r M ilderung des U rte ils h e ra n z u z ie h e n , w irft er die F ra g e n a u f: Wie sc h le c h t w ird die S chule noch a u sg e se h e n h a b e n ? W ie_arm ­ selig d as B isch en erle rn te s L a te in g e la u te t h a b e n ? W ie e r­

b ä rm lic h m a g das S in g e n n a c h N oten, die von d e n S tu d e n te n a u s M issale, C an tu s u n d B rev ier ab g e sc h rie b e n w e rd e n m u sste n , g e k lu n g e n h a b e n ? A b g e se h en davon, d a ss K u n d ­ m an n s K ritik sch o n au s dem G runde k e in e e in g eh e n d ere B e rü c k s ic h tig u n g v e rd ie n t, w eil b e i ih m — a u c h bei sein en w e ite re n D a rste llu n g e n — d as N ö rg e ln in b e tre ff ch ristlich - k a th o lisc h e r D in g e P rin zip ist, so d a r f ein e d e r a rtig u n ­ m o t i v i e r t e V e ru rte ilu n g , w ie sie in d en ob ig en F ra g e n a u s g e d rü c k t sein soll, u n s k e in e sw e g s irre fü h re n ; d e n n es sin d blosse, u n h a ltb a re V e rm u tu n g e n , d en en m a n m it d e m ­ selb en R ech t die e n tg e g e n g e se tz te n g e g e n ü b e rs te lle n k a n n . N a ch d em so die sc h le sisc h e B isch o fssch u le n a c h w e isb a r schon lä n g e r als s i e b e n D e z e n n i e n b e sta n d e n , fin d e t sie,, d em B isch o fssitz folgend, im e l f t e n J a h r h u n d e r t ih re n fe ste n P la tz in B r e s l a u . E s b e g in n t d a m it d er H a u p t t e i l ih re r G eschichte.

B ischof H i e r o n y m u s (1 0 5 1 — 1 0 6 2 ), d e r als ein w eiser, u m sic h tig e r u n d fro m m er R öm er g e sc h ild e rt w ird, v e rle g te den b isch ö flich e n S itz im J a h r e 1 0 5 2 v o n R i c z e n n a c h B r e s l a u , wo ein e n d g ü ltig e s D om izil se in e r h a rrte . D ie lo k a lisie rte B isc h o fssch u le fo lg te ih m n a tü rlic h n a c h . W ir g la u b e n es h ie r g ern , d ass K irche u n d Schule, d. h. die G ebäude, z u r selb ig en Z eit no ch sc h le c h t u n d h ö lzern 2) g e ­ w e se n se in m ögen. W ie h ä tte n a n dem n e u e n S itze a u c h g leich s ta ttlic h e u n d v o rn e h m e K irch en u n d S c h u le n e rs te h e n sollen! D ie in n e re n V e rh ä ltn isse d ieser n o ch n irg e n d s z u r Ruhe, d e r V o ra u sse tz u n g g ed e ih lich e r E n tfa ltu n g , g e k o m m e n e n L e h r a n s ta lt k ö n n en n ic h t a n d e rs als „ z e itg e m ä ss“, d. h. als u n fe rtig u n d lü c k e n h a ft g ew esen sein. E r s t n a c h u n d n a c h re ifte n die Z u stä n d e a n d e r S chule d e r a rtig h e ra n , w ie sie im W e ite re n als m u s te rh a ft g e s c h ild e rt w e rd e n . A lles G ute en tw ic k e lt sic h la n g sa m , m it B e n ü tz u n g des F o rtsc h ritts, des G ew onnenen, m it S ic h e rh e it u n d L ü c k e n lo sig k e it. W ir seh e n im F o lg en d en , w ie au s dieser, a n fa n g s n o c h u n fe rtig e n ä lte s te n B ild u n g s s tä tte des S c h le sie rla n d e s eine b is in s

!) K u n d m a n n a. a. 0. 14.

2) K u n d m a n n a. a. 0. 15.

(14)

10

K lein ste a u sg e b ild e te S c h u lo rg a n isa tio n w ird, eine Schul- o rg a n isa tio n , w ie sie d en b e s te n d er Z eit g e tro s t z u r S eite g e s te llt w e rd e n k a n n . U n d d ies V e rd ie n st g e b ü h rt so g u t w ie a u ssc h lie sslic h d en B re s la u e r B ischöfen!

Ih re g lä n z e n d e B e d e u tu n g zu e rk e n n e n , b ra u c h e n w ir n u r d a r a n zu d en k e n , d ass sie d ie M uster- u n d N o rm a lsc h u le eines g a n z e n L an d e s w a r u n d b lieb ; d a ss sie die h e rv o r­

ra g e n d e S te llu n g als e rste sc h le sisc h e G e le h rten sch u le auch d a n n n ic h t e in b ü sste, a ls eine zw eite G e le h rten sch u le fü r S ch lesien in L i e g n i t z (im J a h r e 1309) e r s ta n d ; d ass sie en d lich ein er g m s s e n S c h a r von G elehrten, die s p ä te r die h ö c h ste n g e istlic h e n u n d w e ltlic h e n W ü rd e n b ek leid e te n , h ö h ere B ild u n g v e rm itte lte . D en N a m e n D o m s c h u l e k ö n n en w ir ih r sa c h lic h je tz t sch o n . b e ile g e n ; w ä h re n d m a n c h e C h ro n isten d iese B eze ich n u n g e rs t a n w e n d e n , als die B re sla u e r H a u p tk irc h e in d en J a h r e n 1149— 1169 m a ssiv a u f g e b a u t1) w ird. W ie d em a u c h sei, je d e n fa lls ä n d e rt die v e rsc h ie d e n e A u ffa ssu n g n ic h ts an d e r T h a tsa c h e , d ass w ir es m it ein er S c h u l e e r s t e n R a n g e s zu th u n h ab e n , m a g m a n sie n u n D o m - , B i s c h o f s - , H o c h s t i f t s - oder K a t h e d r a l - S c h u l e n en n e n . Ih re B e d e u tu n g als die ü b e r d as g a n z e L a n d le u c h te n d e Z e n t r a l - , oder D i ö c e s a n - o der P r o - v i n z i a l - S c h u l e h a t sie d u rc h die E rfo lg e zu w a h re n g e ­ w u sst. D iese r R u h m w ird a u c h von d e r G esc h ich te ih r in alle Z u k u n ft z u e rk a n n t w e rd e n m ü ssen .

In ih r le h rte d e r B ischof in e ig e n e r P e rso n o der in V e rtre tu n g u n d in sein em A u fträ g e ein er d e r e rs te n W ü r d e n ­ tr ä g e r d e r D o m g eistlich k eit. F ü r ih re n f r ü h z e i t i g e n g u te n R uf sp ric h t d e r U m stan d , d ass h ier, n och b ev o r d e r b e n a c h ­ b a rte n H o c h sc h u len g e d a c h t w ird , d e r E rs te in d e r la n g e n u n d a n se h n lic h e n R eihe d e r sc h le sisc h e n G e le h rte n und S c h riftste lle r, d e r frü h e re H o fk a p lan u n d H o fnotar des H erzogs B oleslaus I. des L a n g e n u n d E rz ie h e r d e sse n Sohnes, H ein rich I. des B ä rtig e n , d e r B isch o f F r a n z k o P r a w d i t a (1180— 1198), d a ss d ie se r h e rv o rra g e n d e -G e leh rte in d e r B re sla u e r D om sch u le d a s K i r c h e n r e c h t leh rte . —

E s e rsc h e in t n o tw en d ig , a n d ie se r S telle ein en k u rz e n B lic k au f die N orm zu w e rfen , n a c h w elcher sic h u n se r B istu m u n d sein e H a u p tsc h u le e n t w i c k e l t e n . D iese N orm w a r k e in e an d e re, als w ie die in d e r K irch e a l l g e m e i n h i s t o r i s c h e . D e r h eilig e E u seb iu s, B ischof von V e rselli ( t 371 als M ärty rer) u n d d e r h eilig e A u g u s t i n u s , B ischof von Hippo (K irch en leh rer f 430), v e rsa m m e lte n P r ie s te r u m sich zu ein em s tä n d ig e n R atsk o lle g iu m , s p ä te r K a p itel g e n a n n t. B isch o f C h r o d e g a n g v o n M etz ( f 766) e n tw a rf

L H e y n e a. a. 0. 1. 165.

(15)

11

fü r diese G e m e in sc h aft von W e ltp rie s te rn ein en a n die M ö nchsregel e rin n e rn d e n K anon, den A m a l a r i u s , P rie s te r an d erselb en K irche, e rw e ite rte u n d d em K irc h e n ra te zu A a ch en 805 z u r B e s tä tig u n g v e rle g te , u n d die K a ise r K a r l d e r G r o s s e u n te r die K a p itu la rie n a u fn a h m u n d d a m it zu m w e ltlich en G esetze erhob. A uch die B r e s l a u e r B i s c h ö f e o rg a n isie rte n h ie rn a c h , so g u t es sic h d a m a ls sch o n th u n lies, die D iö ce san v erh ältn isse. A u ch sie sc h u fe n in B re sla u ein en P rie ste r-R a t, B istu m - o d er D o m k ap itel g e n a n n t u n d b e s te h e n d aus W ü r d e n o der D ig n a tu re n (P rä la te n ) u n d P frü n d e n o d er P e rso n a te n (K anoniker). U n te r je n e n is t die des S c h o l a s t i k u s ( p r a e l a t u s s c h o l a s t i c u s ) . N a ch C h ro d eg a n g s R egel soll je d e s D o m k ap itel einen S ch o lastik u s h a b e n u n d d e r B isch o f ih n je d e s m a l zu r D iöcesan- u n d P ro v in zialsy n o d e einladen. (S ynode von P a ris 829.) N ä c h st d em B ischof is t d e r S ch o laster d e r e rs te L e h re r u n d A u fse h er (M agister, In sp e cto r) d e r D o m sch u le; a u c h fü h rte er z u m e ist die O b erau fsich t ü b e r die S ch u len d e r S ta d t u n d des L andes.

A us d en frü h e ste n Z eiten ih re s B e ste h e n s sin d B erich te ü b e r die in n e re E in ric h tu n g d e r B r e s l a u e r D o m s c h u l e n ic h t au fzu fin d en . E s sin d n u r v e rg le ic h e n d e u n d R ü c k ­ sc h lü sse m öglich. N a ch alle dem , w as w ir b ish e r ü b e r die E n t s t e h u n g d e r D om sch u le sa g e n k ö n n te n , m u ss sie im e rs te n J a h r h u n d e r t Ih re r E x isten z als eine ein fa c h e M i s s i o n s ­ s c h u l e d em Z w ecke nach, u n d als ein fa c h e E l e m e n t a r ­ s c h u l e d en U n te r ric h ts g e g e n s tä n d e n n a c h b e z e ic h n e t w erd en , in d e r A n fan g s n u r R eligion, L a te in u n d G esan g g e le h rt w u rd e n . U e b e r ih re o rg a n isc h e B esch a ffe n h eit, ü b e r die F re q u e n z d e r Schule, sow ie ü b e r die P e rsö n lic h k e ite n d e r D o m sc h u lle h re r h a t u n s die G e sc h ic h tssc h re ib u n g le id e r n ic h ts au fb e w a h rt. N u r d as E ine w isse n w ir m it B e s tim m t­

h e it an z u g eb en , d ass die D o m sch u le au s ih re r E in fa c h h e it b a ld h e r a u s tra t, in d e m sie z u r d o p p e l t e n L e h r a n s t a l t w u rd e. Sie u m fa s s te — v e rm u tlic h sch o n im 12. J a h r ­ h u n d e rt — d a n n zw ei, n ä m lic h eine n i e d e r e u n d eine h ö h e r e S c h u l e .

A us dem z w ö l f t e n J a h r h u n d e r t e rfa h re n w ir ü b e r die B re s la u e r D om schule fo lg e n d e s1).

D a ss d e r B isch o f W a lth e r (1149—1169), als ein g e le h rte r H e rr n n d g ro sse r L ie b h a b e r zum B auen, ein (neues) S c h u l­

g e b ä u d e a u f g e ric h te t habe, is t g an z v e rm u tlic h . W a s a b e r in d ieser S ch u le d a z u m a l g e le h re t w orden, is t w ohl e ig e n t­

lic h n ic h t au sz u fin d e n ; do ch m a g a u s s e r B eten u n d die

b K u n d m a n n , a. a. 0. 18.

(16)

12

K irc h e n g e sä n g e zu le rn e n u n d die la te in isc h e S p rac h e zu v e rste h e n , w ohl n ic h t v iel g e trie b e n w o rd en s e in .1)

D iese r e rh e rn e B e sta n d , R eligion, G esang, L ate in , S ch reib en , d en die frü h e s te n d e u tsc h e n S c h u le n alle au fw iesen , e rw e ite rte sich je d o c h bald. Im 13. J a h r h u n d e r t s p ä te ste n s w ies auch die B re sla u e r D om sch u le n o ch la te in isc h e L e k tü re , sow ie G esetzes­

lehre, sta a tlic h e w ie k irch lich e , auf. V on d en b e s te n S chulen, zu d en e n so n d e r Z w eifel die D om sch u le g e re c h n e t w e rd e n m uss, m e ld e t K u n d m a n n w e ite r 2):

Im M ittel u n d E n d e des 13. J a h r h u n d e rts tr a k tie r te m an in d en b e s te n S ch u len b ei dem D o n a t, d a s S y m b o lu m Apo- stolicum , die sieb en B u ssp sa lm e n u n d die K irc h e n g e sä n g e , w e lc h e die S c h ü le r z u e r s t m u s s t e n v e r s t e h e n l e r n e n ; h e r n a c h d en C atonem , T h eodolum u n d R e g u la s p u e rile s;

w ie d ieses au s zw eien F u n d a tio n sb rie fe n , so Guido, K ard in al- P rie s te r u n d L e g a tu s des A po sto lisch en S tu h le s, u n d Jo h a n n e s, B ischof zu B reslau , zw eien S c h u le n S c h le sie n s v erliehen, b e k a n n t ist.

N a ch d em die D o m sch u le in eine n ie d e re u n d hö h ere g e te ilt w a r, w u rd e n auch, w ie a n a lle n g e h o b e n e re n L e h r­

a n s ta lte n des M itte la lte rs, die s i e b e n f r e i e n K ü n s t e zu L e h rg e g e n s tä n d e n erh o b en . In d e r n ie d e re n S ch u le w u rd e das T r i v i u m , in d e r h ö h e re n d as Q u a d r i v i u m g eleh rt.

D iese U n te rric h ts g e g e n s tä n d e w u rd e n d u rc h d as g a n z e M itte la lte r b is in s 16. J a h r h u n d e r t h in e in b eib eh a lte n .

D e r S t u d i e n g a n g e i n e s D o m s c h ü l e r s ste llte sich in d e r R egel w ie fo lg t dar.

B is zu m A lter von zeh n J a h r e n h a tte d e r Z ögling die n o tw e n d ig ste n G ru n d k e n n tn isse in d e r R eligion, im L a te in u n d im G esan g u n d w ohl a u c h im R ech n e n d u rc h d en v o r­

b e re ite n d e n U n te rric h t in d e r E le m e n ta rk la s s e o d er a u c h a u sse rh a lb d e r D om sch u le e rle rn t. E rst, w e n n e r d iese S tu fe h in te r sich h a tte , se tz te d as T riv iu m m it se in e n drei s p ra c h lic h e n F ä c h e rn , G ra m m a tik , R h eto rik u n d D ia le k tik ein, an w elch e sich d a n n die m a th e m a tis c h e n F ä c h e r des Q u adrivium s, A rith m e tik , G eom etrie, M usik u n d A stro n o m ie a n sch lo ssen . D ie G ra m m a tik g a lt als d e r w ic h tig ste G e g e n ­ s ta n d u n d fo rd e rte d e m e n tsp re c h e n d die lä n g s te Zeit des g a n z e n S c h u lu n te rric h ts 3). Sie u m fa s s te d as V e rstä n d n is d e r la te in isc h e n S p ra c h e im w e ite ste n S in n e des W ortes.

H a n d b u c h w a r die G ra m m a tik des D onat, des L e h re rs des

!) Dass die Schüler auch Gesänge a b s c h r e i b e n m ussten, also auch im S c h r e i b e n von Noten und lat. Schrift geübt wurden, wurde schon erwähnt.

2) K u n d m a n n a. a. 0. 18.

3) E. M ic h a e l a. a. O. II. 358 ff.

(17)

13

hl. H ieronym us, fü r die G e fö rd erte ren P risc ia n , ein Z eit­

g en o sse C assiodors. A u sserd em w u rd e n n o ch a n d e re la te in isc h e S ch riftste lle r, m it B ev o rz u g u n g d e r D ich ter, g e le se n ; u. a.

no ch die u n te r dem T itel „D o ctrin ale p u e r o ru m “ b e k a n n te m e trisc h e G ra m m a tik des A lex an d er de V illa. E in e d e r F rü c h te , die d as S tu d iu m b eso n d e rs d er la te in is c h e n D ic h te r g e z e ig t h a t, is t die oft g e ra d e z u sta u n e n s w e rte L e ic h tig k e it, m it w e lc h er m itte la lte rlic h e S c h rifts te lle r d as L a te in u n d d en V ers b e h e rrs c h t h ab e n . D as S tu d iu m d e r R h e to rik b e­

g riff w e n ig e r die R ed ek u n st, als die A b fa ssu n g von U rk u n d e n . D a b ei w u rd e n a u c h die u n u m g ä n g lic h s te n K e n n tn isse des rö m isc h e n u n d d es k a n o n isc h e n R ech ts v e rm itte lt. D ie D ia le k tik , die in d en S ch u len des M itte la lte rs allg e m e in g ro sses A n seh e n genoss, v e rb a n d m it d e r E in ü b u n g d e r D e n k re g e ln u n a u s g e s e tz te D isp u tie rü b u n g e n .

Zu d em Q u a d r i v i u m w u rd e n n u r b e g a b te re Köpfe zu­

g elasse n . D ie A rith m e tik , im b e so n d e re n d e r C om putus o der die k irc h lic h e Z eitre ch n u n g , s ta n d b e i d en G e le h rten in so lch er A c h tu n g , d a ss n a c h ih re m ü b e re in s tim m e n d e n U rte il ohne C om putus „die g rö sste U n w isse n h e it die g a n z e W e lt u m fa n g e n w ü rd e “, u n d d ass L eu te, w elch e n ic h t re c h n e n k ö n n e n , k a u m von d en u n v e rn ü n ftig e n T ie re n zu u n te r ­ sc h e id e n s e ie n 1)- D ie v ie r S pezies sc h e in e n a u sg e sc h lo sse n u n d dem E le m e n ta ru n te rric h t z u g e d a c h t g e w e se n zu se in 2). — In d e r G eom etrie b ild ete das von G erb ert, d em n a c h m a lig e n P a p s t S y lv e ste r II., in d en J a h r e n 981— 983 v e rfa sste L e h r­

b u c h die G rundlage. In b e g riffe n w a re n a u sse rd e m B e ­ le h ru n g e n g e o g ra p h isc h e r u n d n a tu rg e s c h ic h tlic h e r A rt. D as S tu d iu m d e r M usik v e rm itte lte th e o re tisc h e u n d p ra k tis c h e K e n n tn isse d ie se r K u n st. Im G e sa n g u n te rric h t b e s c h ä ftig te m a n sic h fleissig m it d e m k irc h lic h e n S in g e n u n d d em A b ­ s c h re ib e n von N oten. G e g en stän d e d e r A stro n o m ie b ild eten die B e w e g u n g e n d e r H im m elskörper, die F in s te rn is se , die zw ölf Z eichen des T ierk reises, ü b e rh a u p t alles, w as z u r B e ­ re c h n u n g des K a le n d e rs n o tw e n d ig w ar.

U e b e r U n t e r r i c h t s a r t , L e h r g a n g , L e h r b ü c h e r , S c h u l s t u n d e n u n d L e h r p e r s o n a l e rfa h re n w ir G e n au ere s au s einem V isitatio n sp ro to k o ll des D r. L i n d a n u s vom J a h r e 1580. D ie d a rin g e m a c h te n A n g a b e n e rsc h e in e n u m so w ertv o ller, w e n n m a n b e d e n k t, d ass sic h a u s ä lte re n G e sc h ic h tssc h re ib e rn ein e A e n d e ru n g d e r L e h rv e rfa s s u n g w ä h re n d des g a n z e n s p ä te re n M itte la lte rs n ic h t e r­

w e ise n lässt.

s) S p e c h t , Geschichte des Unterrichtsw esens in Deutschland.

S tuttgart. 1885. 129.

2) M ic h a e l a. a. 0. 365.

(18)

14

N ach u n s e r e r a n g e fü h rte n Q uelle1) ze rfiel die D o m ­ s c h u l e in z w e i A b t e i l u n g e n m it v i e r K l a s s e n , von d e n e n die e rste u n d zw eite die höhere, die d r itte u n d v ie rte die n ie d e re A b te ilu n g a u sm a c h te n . D ie S ch ü ler n a n n te n sich

„ g rö sse re “ u n d „ k le in e re “, w as e tw a d en h e u tig e n G ym ­ n a s ia s te n u n d 'E le m e n ta rsc h ü le rn g leich k o m m t. S p äter, n a m e n tlic h u m die W e n d e des 15. J a h r h u n d e rts , M essen sie B a c h a n te n u n d S c h ü tz e n ; u n te r e rs te re n g ab ,es B u rsc h e n von d re issig Ja h re n . D ie B a c h a n te n fü h rte n ü b e r die jü n g e re n S c h ü le r d e r U n te rk la s s e n als die K n a b e n fü h re r (paedagogi- corycaei) die A u fsic h t, w a re n d em L e h re r b eim U n te rric h te n beh ilflich u n d d u rf te n au ch , so w e it sie sic h h ie rz u eig n ete n , s e lb st U n te rric h t erte ile n .

A ls L e k tü re w u rd e n a u s s e r d en schon g e n a n n te n S c h rift­

ste lle rn in B re sla u b e n u tz t H oraz, d e r b elieb te rö m isch e L y rik er, d e r g ro sse E p ik e r V irgil, d e r G e sc h ic h tssc h re ib e r C rispus S allu stiu s, C iceros B riefe an sein e v e r tr a u te n F re u n d e , T e re n z u n d U rb a n u s S ta tiu s, fe rn e r die D ic h te r T ibull, P ro p e rz u n d Ovid au sz u g sw eise. D a ss schon in den k le in e re n K la sse n d e r U n te rric h t in d e r la te in is c h e n S p ra c h e ein H a u p tg e g e n s ta n d d e r S c h u lb ild u n g w ar, la g im G eiste d e r Z eit u n d in d e r N o tw e n d ig k e it, die K n ab en , w elch e d u rc h den K irc h e n g e sa n g a m la te in is c h e n R itu s te iln e h m e n sollten, fü r d as b e sse re V e rs tä n d n is des V o rg e tra g e n e n h e r a n ­ zubilden. D ie D o m sc h u lle h re r w a re n g e h a lte n , a n b e s tim m te n F e s tta g e n im D om e b eim G o tte sd ie n ste zu s in g e n 2). D ie L e itu n g des G e sa n g es la g in d en H ä n d en des K a n to rs, d e r sich z u m M itre g e n te n des C hores ein en P rä la te n o der D om ­ h e r r n erb at. D em K a n to r la g die R eg ie des G anzen ob; er h a tte d a fü r zu so rg en , d ass k e in I r r tu m u n te rla u fe , d ass b eid e Chöre beim G e sä n g e Z u sam m en h a lten u n d sich alles in O rd n u n g v o llz ie h t3). A ls Z eichen e in h e itlic h e r O rg a n isatio n is t u n s e rfre u lic h e r W e ise ein L e h r p l a n d e r B re sla u e r D o m sch u le e rh a lte n au s d em J a h r e 1580. W ir g e b e n d e n ­ selb en h ie r w ieder:

O H e y n e a. a. 0. 426ff.

2) H e y n e I. 689. Anm.

3) H e y n e I. 638.

(19)

15

Lektionsplan der Domschufe zu Breslau im Jahre 1580:

I II. III. IV. V.

W o o h f tT i- Lehrgegenstände

Klasse.

tage. Vorm. Nachm. und

W issenschatten. Lehrer.

Erste Montag, Die ersten Virgils Bukolika und Bakka­

Klasse. Dienstag, zwei Prosodie nach Des- laureus.

(Prima.) Mittwoch, Stunden: pauters Grammatik

Donners­ Diebeiden Grammatik nach Rektor.

tag, letzten D espauter und Ci­

cero’s Briefe an seine vertrauten Freunde.

Terenz.

Syntax nach Des­

pauter u. Memoiren aus Klassikern ge­

zogener Verse st.d.

Aufsätze.

Freitag. Stunden:

Die zwei ersten Stunden:

Die zwei letzten S tunden:

Bakka­

laureus.

Rektor.

Sonn­ Die zwei Religionslehre (Ka­ Bakka­

abend. ersten S tu n d e n :

Die zwei letzten S tunden:

techismus Canisii.

Schriftl. Arbeiten (Stilübungen) und Uebersetzen aus einem in Verse ge­

brachten Evan­

laureus.

Rektor.

Zweite gelium.

Montag Die zwei Aufsagen der aus­ Lokatus.

Klasse. bis ersten wendig gelernten

(Secunda) Freitag. Stunden: schriftlichen Auf­

Die zwei letzten

S tunden: Die zwei ersten Stunden:

Die zwei letzten S tu n d en :

sätze und Gram­

m atik nach Des­

pauter.

Cicero’s kleinere Briefe.

Conjugieren schwe­

re r Verben und Syntax.

Sprechübungen und schriftl. Arbeiten.

Sonn­ Die zwei K orrektur d. schriftl. Sonnabend abend. ersten

Stunden: A rbeiten u. D urch­

sicht u. Prüfung der

nachm ittags U nterricht in

Aufgaben. der Musik

durch den Signator.

Die zwei Uebersetzen aus DieLektionen

letzten dem Evangelium werden

S tunden: in Prosa. fleissig

wiederholt und nach allen vier Teilen der Grammatik

durch­

genommen.

(20)

16

D ie se r L eh rp la n , m itu n te r ’ „ S tu n d e n z e tte l“ g e n a n n t, ist ein w ich tig es h isto risch es D e n k m al, zu m al e r n a c h w e ist, d ass 1580, d em J a h re , au s w e lc h em er sta m m t, die hö h ere L e h r a n s ta lt noch in B re sla u w a r und n ic h t schon, w ie m an ch e m ein en , n a c h N eisse v e rle g t w ar. (S. S. 22.)

D ass die L e h r b ü c h e r , w e lc h e in d e r S ch u le e iu g e fü h rt w a ren , vor E rfin d u n g d e r B u c h d ru c k e rk u n s t u n d a u c h noch la n g e n a c h B e k a n n tw e rd e n d e r „ sc h w a rz e n K u n s t“ b ei d e n h o h e n P re ise n d e r H a n d sc h rifte n u n d In k u n a b e ln fü r die S ch ü ler n ic h t a u sre ic h e n d zu b e sc h a ffe n w a re n , lie g t a u f d er H and. D e r L e h re r d ik tie rte d a h e r d e n S c h ü le rn je n e S tellen, w elch e g e le rn t u n d ü b e r s e tz t w e rd e n sollten, u n d es n a h m e n , w ie T h o m as P la tte r sic h a u s d rü c k t, die K n a b en d ick e

„ S c h a rte k e n “ a u s d e r S chule m it n a c h H a u se 1). D em R e lig io n su n te rric h t la g d e r C a n isiu s’sc h e K a te c h ism u s zu G runde. U e b rig e n s h a tte m a n V o rk e h ru n g e n g e tro ffe n , dass die w ic h tig s te n B ü c h e r d en S c h ü le rn zum S tu d iu m u n e n t­

g e ltlic h b e re itsta n d e n . In te re s s a n t is t es fe rn e r, zu erfah re n , dass in d e r D om sch u le eine A rt S t r a f b ü c h e r g e fü h rt w u rd e n , in w elch e die S c h ü le r m it N a m e n e in g e tra g e n w e rd e n sollten, die d e u ts c h g e sp ro c h e n oder sich u n a n s tä n d ig b e tra g e n h a tte n .

D ie B ischöfe w a n d te n d e r A u sw a h l des L e h r e r - p e r s o n a l s ih re g an z e A u fm e rk s a m k e it m it R ech t zu. D er a n g e fü h rte L e h rp la n h a t sch o n a u f die D o m sc h u l-L e h re r h in ­ g ew iesen. A n d e r S pitze s ta n d d e r P r a e l a t u s S c h o l a s t i c u s von d e r S tiftu n g d e r S ch u le an. U rsp rü n g lic h w a r e r z e it­

w eise w ohl d er ein zig e L e h re r. A b g e se h en v o n ä lte re n , in Zw eifel g ez o g en en A u fz eich n u n g e n , die schon v o r dem J a h r e 1052 e in e n B re s la u e r S c h o la stik u s e rw ä h n e n 2), b e ric h te n s p ä te re v erlä sslic h e , d a ss B isch o f P e t r u s . (1074— 1110) z u ­ v o r S c h o la stik u s des D o m stifte s zu B re sla u g e w e se n 3). Die R eihenfolge d er sic h e r e rm itte lte n S ch o lastici in B re sla u bis zu m J a h r e 1500 is t fo lg en d e :

A l b e r t u m 1212.

E g i d i u s , 28. J u li 1213 (zugleich K anzler) b is 27. Mai 1223.

B o g u s ł a w , 1223 bis 1. N o v e m b e r 1235.

J o h a n n (z u g le ich S c h o la stik u s von Plock), als to t e rw ä h n t 5. A u g u st 1240.

L o r e n z , 1244.

G e r l a w , 12. F e b ru a r 1267.

J o h a n n , 18. F e b ru a r 1283 bis 27. J a n u a r 1286.

!) Näheres über diesen s. „Kath. Schulztg. f. Nordd.“ 1899. Nr. 6. S. 67 f.

2) M o r'g e n b e ss e r," G e sc h ic h te Schlesiens. S t u r m , Das Volksschul­

wesen Schlesiens. Breslau. 1881. 8.

3) Pol. Jahrb. I. 15. 35. R itter l.c.1 .175.182.Kath. S chulb lattl8 7 7 .112.113.

(21)

17

L o r e n z , 17. N o v e m b e r 1295 b is 22. N o v em b er 1299.

W a l t e r , 21. A pril 1301 b is 25. F e b ru a r 1338.

A p e c z k o , 30. M ärz 1337 b is 1345.

H e i n r i c h , 23. N o v e m b e r 1344 bis 13. D e zem b er 1352.

S i m o n von L ieg n itz, 1. S e p te m b e r 1362 b is 15. J u n i 1375.

J a k o b von P o g arel, g e sto rb e n vor dem 30. M ärz 1378.

J o h a n n G osw ini (von L eitom ischel), 31. O ktober 1380 bis . 2. J u n i 1383.

J o h a n n W e stp h a l, 6. M ärz 1387.

N i k o l a u s von B orsnitz, 25. N o v em b er 1396 b is 3. J u n i 1422.

J o h a n n R asoris, 8. April 1423 u n d 10. Mai 1424.

D i t t r i c h von K re u z b u rg , 22. J a n u a r u n d 18. A u g u st 1429.

N i k o l a u s G oldberg, 12. A u g u st 1434 bis 2. S e p te m b e r 1443.

F r a n z W oiczdorf, 27. J a n u a r 1444 bis 9. J a n u a r 1460.

J o h a n n K nobelsdorf, 1471.

F a b i a n , 26. A u g u st 1481.

N i k o l a u s T au c h an , 14. M ärz 1487 bis 19. S e p te m b e r 14971).

W ir h a b e n g eseh en , d ass d em S c h o la stik u s frü h z e itig ein R e k t o r oder M a g i s t e r S c h o l a e zu r S eite tr itt, d e r w ie je n e r ein G e istlich er w a r u n d d e sse n H o n o rie ru n g d u rc h k irc h lic h e F u n d a tio n e n erfolgte. B r sollte d e r b e stä n d ig e V ik a r des S c h o la stik u s sein u n d in d essen A b w e sen h eit oder V e rh in d e ru n g die S telle d esse lb e n v e rtre te n . N ic h t se lte n e rh ie lt d e r R ek to r noch e in en A d j u n k t e n z u r Hilfe. Zum L e h rp e rso n a l d e r D om schule g eh ö rte fe rn e r d e r B a c c a la u re u s, d e r m it d em R e k to r g e m e in sa m d en g e le h rte n U n te rric h t e rte ilte (S iehe L eh rp lan ), a b e r n ic h t zu d e n V o rste h e rn d e r S chule g eh ö rte . D e r S i g n a t o r u n d der S u b s i g n a t o r h a tte n d re im a l in d e r W oche v o r B eginn d e r L e k tio n e n in d en N a c h m itta g s s tu n d e n die Z öglinge in d e r M usik zu u n te r ­ ric h te n . D ie S telle d e r E l e m e n t a r l e h r e r v e rs a h e n d er L o c a t u s u n d d e r A u d i t o r , in d em sie die K in d er im L esen u n d S c h re ib e n u n te rr ic h te te n 2). D as L e h re rp e rso n a l w u rd e vom D o m k ap itel b e s o l d e t u n d m it B en efiz ien bei d er D o m k irch e v erseh en . D ie g rö sste n E in n a h m e n h a tte n n a tu rg e m ä s s d er S ch o lastik u s, d e r a u f G etreid e u n d S ilb e rzin sen a n g e w ie se n w a r, die a u s d em N e u m a rk te r u n d L ie g n itz e r W e ic h b ild e b ez o g en w u rd e n 3).

F ü r d en S ta n d d e r D o m sch u le w a r d er S c h o l a s t i k u s allein v e ra n tw o rtlic h , d e sh a lb w a re n ih m die w e itg e h e n d s te n R ech te u n d P flic h te n z u e rte ilt. S eine M acht u n d se in An=

se h e n re s u ltie re n schon a u s d em U m sta n d e , d a ss e r zu g leic h

!) Z e i t s c h r i f t des Vereins f. Geschichte und Altertum Schlesiens.

Bd. XXIV. 285 f.

2) H e y n e a. a. 0. 423.

3) H e y n e I. 640.

(22)

18

die V o llrec h te eines S c h u l i n s p e k t o r s f ü r g a n z S c h l e s i e n b e s a s s 1). E r h a tte d a fü r zu sorgen, d ass die fü r d en U n te r­

ric h t u n d G esa n g n ö tig e n B ü ch er z u r S telle w a ren . Je d e n S o n n ab en d h a tte e r in d er S ch u le zu e rsc h e in e n u n d die ju n g e n K a n o n ik e r in dem ric h tig e n V o rtra g d e r L e k tio n e n des S o n n ta g so ffiziu m s zu u n terw eisen . A us d en ih m so n st n o ch z u ste h e n d e n A n o rd n u n g e n h e b e n w ir fo lg en d e h e rv o r:

E r e n tsc h ie d ü b e r die A u fn a h m e o der Z u rü c k w e isu n g je n e r K naben, die n ic h t K a n o n ik e r w a r e n ; e r sch rie b d en L e k tio n s­

p la n vor, v isitie rte die S ch u len , h ie lt P rü fu n g e n ab u n d s te llte Z eu g n isse aus. E r h a tte die D iszip lin u n d d as s i t t ­ lich e B e tra g e n d e r S ch ü ler zu ü b e rw a c h e n , d a m it k e in L e ic h t­

sin n u n d k e in G ezänk u n te rla u fe . Jä h z o rn ig e u n d W id e r­

sp e n stig e h a tte er z u re c h tz u w e ise n o d er b e s tra fe n zu la sse n . (D as S tra fre c h t s ta n d d em R ek to r zu.) U n v e rb e sse rlic h e S ch ü ler h a tte d e r S ch o last vor d e r v e rs a m m e lte n J u g e n d zu . ta d e ln u n d a u sz u w eisen . S ta n d in irg e n d e in e r S ach e d e r R ek to r, d e r die M ethode fü r die ein ze ln en U n te rric h ts fä c h e r v o rz u sc h re ib e n h a tte , ra tlo s da, so h a tte ih m d e r S c h o la stik u s m it sein em R ate b eiz u ste h e n . W e n n es a b e r die N ot u n d D rin g lic h k e it e rh e isc h te n , d u rfte d as g a n z e K a p ita l sein en B e ista n d n ic h t v e rsa g e n .

So h a tte d e r S c h o la stik u s u n z w e ife lh a ft d as sc h w ie rig ste u n d v e ra n tw o rtu n g sv o llste A m t u n te r alle n P rä la te n , a b e r a u c h d as s e g e n sre ic h ste . S ein W irk u n g s k re is w a r u m so b e d e u te n d e r, j e n a c h h a ltig e r er fü r d a s k o m m en d e G esch lech t in d e r B ild u n g u n d E rz ie h u n g zu so rg e n w u sste . D a von s e in e r P e rsö n lic h k e it v ie lfa c h n ic h t bloss d e r R uhm u n d das A n seh en , so n d e rn a u c h die F re q u e n z u n d d e r F o rtb e s ta n d , d e r S ch u le a b h ä n g ig w ar, so b ild e te die B e se tz u n g d ie se s w ic h tig e n P o ste n s eine d er v o rn e h m s te n A n g e le g e n h e ite n des B ischofs u n d des D o m k ap itels. M an w ä h lte m e ist erp ro b te S c h u lm ä n n e r von g u te m R u f zu S c h o la stik e rn u n d sc h e u te w e d er M ühe n o c h Opfer, h ie rfü r die g e e ig n e te P e r ­ sö n lic h k e it zu g ew in n e n . —

W ir fü g e n h ie ra n noch, w as ü b e r d i e ü b r i g e n S c h u l - w ü r d e n zu e rm itte ln w a r. In d em a n g e fü h rte n P ro to k o lle v o n 1580 is t vom S u b sig n a to r u n d A u d ito r k e in e R ede. E s lä s s t sic h d a h e r a u sse r d er V e rm u tu n g , d a ss sie E le m e n ta r­

le h re r d e r S c h ü tz e n w a ren , k e in P la n ü b e r die ih re W ir k ­ s a m k e it au fste lle n . U eb er d e n R ek to r e rfa h re n w ir, d ass er sich n ic h t b loss u m die L eh rw eise d e r L eh rer, die p ü n k tlic h e In n e h a ltu n g d es S tu n d e n p la n e s (tä g lic h 8 U n te rric h tsstu n d e n ), so n d e rn a u c h u m die S c h ü le r u n d u m v iele ä u sse re A n ­ g e le g e n h e ite n zu k ü m m e rn h a tte . W ic h tig ersc h e in t, d ass

i) H e y n e I. 423.

(23)

19

d e r R ek to r u n d die so n stig e n D o m sc h u lle h re r die K a n d id a te n des g e istlic h e n S ta n d e s vor d e r O rdination zu p rü fe n u n d ü b e r d as E rg e b n is d e r P rü fu n g B e ric h t zu e r s ta tte n h a t te n 1).

K einem w u rd e vom B ischof die h eilig en W e ih e n erte ilt, d er sich n ic h t dieser P rü fu n g u n te rz o g e n h a tte . D em A rchi- d iak o n u s la g es ob, die P rü fu n g zu ü b e rw a c h e n u n d a u f die S tre n g e d e rse lb e n zu h a lte n 2) H ierbei m a g e rw ä h n t sein, d ass die D o m sch u le fü r die a n g e h e n d e n K lerik e r als U e b u n g s - s c h u l e g a lt, wo ihnen, b eso n d ers, w e n n sie N e ig u n g u n d T a le n t d a fü r b e k u n d e te n , ein H e lfera m t ü b e r tr a g e n w urde.

Solche „ J u n g h e rrn “ s ta n d e n d a n n in n ic h t g e rin g e m A nsehen, so d a ss sie so g a r b ei w ic h tig e n V e rh a n d lu n g e n als Z eugen zu g e zo g en w u rd e n . Im J a h r e 1212 ü b erw ies B ischof H einrich dem S a n d stifte g ew isse Z e h n te n ; d esse n is t Z euge ein A lb ertu s su b m a g is te r sch o laru m (G rü n h ag en , B ist. R e g e ste n p. 15), u n d 1219 u n te rz e ic h n e n m it eine U rk u n d e V ica rii et scholares, u n d eine a n d e re von 1272 d. 24. M ärz bisch ö flich e V ik are u n d fa st a l l e S c h ü le r d e r D om schule. Doch_ e rin n e rn w ir u n s h ierb ei, d ass ä lte re K a n d id a te n des g e istlic h e n S tan d es, oft sch o n o rd in ie rte u n d b e re its b e a m te te K lerik e r, u n te r die S ch ü ler z ä h lte n 3).

D ie D o m s c h ü l e r w u rd e n g em äss d en B e stim m u n g e n des L a te ra n k o n z ile s von 1179 u n e n tg e ltlic h u n te rric h te t, n u r von d en R eich en w u rd e ein S c h u l g e l d erhoben. Im ü b rig e n so rg te m a n fü r die le ib lic h e n B e d ü rfn isse d er Z öglinge in d erselb en e rfre u lic h e n W e ise , w ie fü r die . g eistig en . A lm osen flössen ih n en von v ielen S e ite n in re ic h lic h e m M aase zu. N och im h o h en G re isen alter e n ts a rm sic h R a z l a w , K a n o n ik u s zu G nesen u n d W ladislaw , m it vielem V e rg n ü g e n s e in e r S c h u lja h re in B re sla u u n d e r­

zä h lte es oft an d e ren , w ie er als a rm e r S ch ü ler zu w ie d e r­

h o lte n M alen die W o h lth ä tig k e it d e r h e ilig e n H edw ig in L issa o der R oko tn itz u m U n te rstü tz u n g a n g e fle h t h a b e u n d n e b s t se in e n G e fä h rte n von d e r fre ig e b ig e n H and d er F ü rs tin m it ein em h a lb e n V ie rd u n g 4) A lm o sen b e s c h e n k t w o rd en sei, w o m it er d a n n fre u d ig z u r alm a m a te r in B re sla u z u rü c k ­ g e k e h rt, u m desto fle issig e r u n te r L e itu n g s e in e r L e h re r d en S tu d ie n o b zu lieg en 5). D ieselb en E rin n e ru n g e n ü b e rlie fe rt d e r P f a r r e r H e r m a n von S ch w eid n itz u n d K a n o n ik u s von

1) H e y n e II. 175.

2) Auch die Lehrer zu St. Elisabeth und zu St. Maria Magdalena ge­

hörten der Prüfungskommission an und wurden für ihre Bemühungen an den Prüfungstagen am Dome gespeist.

8) Kath. Schulblatt. 1877. 201. 202.

4) Nach S t e n z e l (Gesch. Schlesiens I.) 1 Thaler 12 Silbergroschen.

U K lo s e , Dok. Geschichte u. Beschreibung von Breslau. H e y n e I. 171.

(24)

20

G logau. Von dem a u sg e z e ic h n e te n Rufe, in d e n e n sch o n frü h z e itig die B re sla u e r D om schule stan d , le g t die T h a tsa c h e rü h m lic h e s Z eugnis ab, d ass K önig O t t o k a r v o n B öhm en (1253— 1278) e in en se in e r A n v e rw a n d te n in d iese S chule sch ick te, „ u t“ — w ie sein B rief sich a u s d r ü c k t1) — „ in su d a re v a le a t studio lite ra li.“ W o llten w ir von R u f u n d L e istu n g e n d e r B re sla u e r D om schule weiter, re d en , so k ö n n te n w ir die v ie le n G eleh rten u n d S c h rifts te lle r zitiere n , die d en G ru n d ih re r w isse n sc h a ftlic h e n B ild u n g in B r e s l a u ' am D om e g e le g t h a b e n 2). —

W ir h a b e n im W e se n tlic h e n bis j e t z t n u r die in n e re Z ustände, d as V e r f a s s u n g s m ä s s i g e d e r D o m sch u le zu B re sla u b e tra c h te t. W e n d e n w ir u n s n u n m e h r d en ä u s s e r e n V e r h ä l t n i s s e n , E i n r i c h t u n g e n u n d G e s c h i c k e n d e r­

selb en zu.

D ie L a g e d e r D o m s c h u l e b e fa n d sic h n a c h W e iss3) g e m e in sa m m it d er d e r V in ee n zsch u le „au f d en In se ln u n d dem E lb in g .“ N a ch A n d e u tu n g e n des B arth o lo m äu s S te in la g sie sü d lic h n e b e n d e r K apelle des h e ilig e n A lexius, w elch e w ä h re n d d e r sc h w e d isc h e n In v a sio n (1632— 1635) z e rstö rt w urde. Z w ischen K irche u n d S ch u le fü h rte d e r W e g z u r B rü ck e ü b e r d en O d e rarm n a c h d em H interdom e. D ie B rü c k e n e b s t dem d az u g e h ö rig e n S c h u tz tu rm e liess B ischof G erst- m a n n n e u erb au en . W ir h a b e n u n s also die G eg en d des h e u tig e n D om platzes vor d em P ü rstb isc h ö flic h e n K n a b e n ­ k o n v ik t zu d e n k e n 4). D ie D o m sch u le w u rd e vom D o m k ap itel u n t e r h a l t e n . E s b ild eten sic h h ie r im L au fe d e r Z eit V e r­

p flic h tu n g e n o b se rv a n z m ä ssig zu G esetzen aus. So h a tte von a lte rs h e r d e r P rä la tu s S c h o la stik u s fü r d en B a u s t a n d als P a tro n d e r S chule S orge zu tra g e n . D as S y n o d a l-S ta tu t des E rz b isch o fs Ja k o b II. von G n esen vom J a h r e 1313 u n d ein S ta tu t des B ischof R udolf v o n B re sla u v o m J a h r e 1425 b e stim m e n d a rü b e r:

„Item sc h o la stic u s te n e tu r e t d eb e t scholara, ecclesiae V ra t. re fo rm a re e t ru in o sa m re p a ra re ju x t a a n tiq u a m cons- v e tu d in e m a suis p ra e d e c e sso rib u s la u d a b ilite r h a c te n u s se rv a ta m .“ In d e r T h a t w u rd e a u c h d as v o rd e m n u r h ölzerne S ch u lh au s 1425 a b g e tra g e n u n d d u rc h e in e n S te in b a u e rs e tz t.5)

E in e A n z ah l w e ite re r S ta tu te n u n d V e ro rd n u n g e n re g e ln die ein ze ln en L e istu n g e n b is ins K lein ste. F ü r d as H o l z zu r B e fe u e ru n g d e r L ehr- u n d H örsäle, d e r L e h re rw o h n u n g e n

ł) S t e n z e l , Sriptores II. 164. G r t m lia g e n , Plasten. 50.

2) Beispiele bei H e y n e und L u c a e , auch S te n z e l.

8) J W e is s , Chronik d. S tadt Breslau. 1888. 44.

4) H e y n e H. 175.

5) S c h le s . P r o v i n z i a l b l . 1808. 329. H e y n e II. 173.

(25)

21

u n d d e r fi\r die S c h ü le r b e s tim m te n Z ellen m u s s te n die P ro k u ra to re n des D o m k ap itels au fkom m en. 1420 w u rd e den D o m h e rre n z u r P flic h t g em ac h t, von ih re m T isch e die a rm e n D o m sch ü ler zu s p e i s e n u n d ih n e n ein re ic h lic h es A l m o s e n m it fre ig e b ig e r H an d zu spenden.

T rotz d ieser u m fa n g re ic h e n u n d v ie lse itig e n V e ra n ­ s ta ltu n g e n zu r l e i b l i c h e n P f l e g e d e r S c h ü l e r k o n n te doch d en B e d ü rfn isse n a lle r B e d ü rftig e n in z u re ic h e n d e r W eise n ic h t en tsp ro c h e n w e rd en . V ielm eh r riss, n a m e n tlic h z u r Zeit d e r H u ssite n k rie g e u n d n a c h diesen, je n e so a llg e m e in g ew o rd en e U n sitte ein, d ass die S c h ü tz e n fü r ih re B a c h a n te n b e tte ln g in g e n u n d ih n e n d a n n d as E r ­ b e tte lte zu tru g e n . D ass d ieser U e b e lsta n d n a c h te ilig a u f die Moral ein w irk e n m u ste , is t b eg reiflich . F rü h z e itig schon fin d e n w ir a u f dem D om e ein H o s p i t a l z u St . J o h a n n d e m T ä u f e r , das fü r a rm e S c h ü le r b e s tim m t w a r u n d das, n a c h d e m die D om sch u le n u r noch als E le m e n ta rsc h u le (S. u.) w e ite r b estan d , in ein In s titu t fü r K irch- u n d S in g e ­ k n a b e n u m g e w a n d e lt w urde. An K r a n k e n h ä u s e r n , die ih re F ü rs o rg e u n d H ilfe n a m e n tlic h a rm e n S c h ü le rn zu ­ w e n d eten , fe h lte es g leich falls n ich t. A llein, w ie die Ge­

sc h ic h te b ew eist, k o n n te m a n d u rc h alle diese A n s ta lte n dem ü b e rh a n d n e h m e n d e n B etteln, „ S ch iesse n “ g e n a n n t, doch n u r w e n ig E in h a lt thun.

W ie se h r die S c h ü l e r z a h l im L aufe d e r Z eit w u ch s, m a g d u rc h d en U m sta n d erw iesen w e rd en , d ass m a n sich b e re its 1425 g e n ö tig t sah, ein e rw e ite rte s S ch u lh au s zu e r­

ric h te n ; 1458 w u rd e ein S to c k w erk a u fg e se tz t, so d ass das m assiv e D o m sch u lh au s im G egensatz zu dem a lte n zw ei S to c k w e rk e aufw ies.

Im J a h r e 1580 w u rd e n bei d e r D o m sc h u le , u n d zw ar je d e n fa lls im e rw ä h n te n Jo h a n n e sh o sp ita le , n ic h t w e n ig e r als 50 a rm e D o m sch ü ler v o llstä n d ig u n te rh a lte n , u n d es sch e in t, d ass die V e rp fle g u n g ein er solchen Z ahl a rm e r S ch ü ler n och ein ig e J a h r h u n d e rte frü h e r h in a u fre ic h t1).

F ü r eine B i b l i o t h e k zu m G eb rau ch fü r L e h re r u n d S c h ü le r w u rd e d a d u rc h g e so rg t, d a ss d as K a p itel d e n B ü c h e r­

v o rra t se in e r v e rsto rb e n e n M itglieder e rb te u n d d e r S chule zu m G eb rau ch ü b erliess. Es sind dies o ffe n k u n d ig die e rste n A n sä tz e d e r D om bib lio th ek , die d u rc h die V e rm ä c h tn isse d e r B ischöfe g e fö rd e rt w u rd e. U m diese B ib lio th ek m e h r u n d m e h r zu b e reich ern , w u rd e v ero rd n et, d ass d as fü r d en V e rk a u f d er K apseln in d e r S a k riste i g ew o n n en e G eld zum A n k a u f von S c h u l - u n d G e s a n g b ü c h e r n v e rw e n d e t w e rd e n sollte. So k o n n te n a u c h a rm e n S c h ü le rn die n o tw e n d ig e n

x) Heyne I. 425.

(26)

22

U n te r n c h ts b ü c h e r b e sc h a fft w erden, zu d e re n B e ste m ü b e r­

dies a u c h m an ch e S tra fg e ld e r v e rw e n d e t w u rd e n . Es g e re ic h t fe rn e r d er Z eit z u r E hre, d ass d as S c h ü le rh o sp ita l reich m it sc h ü tz e n d e n V o rre c h te n a u s g e s ta tte t w a r1).

So besch affen , k o n n te die B re sla u e r M u ttersch u le in d er T h a t eine M u s t e r s c h u l e , eine v o rbildliche S ta m m sc h u le fü r g a n z S ch lesien sein. Ganz sic h e r h a b e n ih re E in ric h tu n g e n in v ie le r H in sich t fü r die G e s t a l t u n g des sc h le sisc h e n S ch u lw ese n s ü b e rh a u p t m a ssg e b e n d u n d fö rd erlich b e ig e ­ tra g e n . L e id e r sollte sie — w e n ig ste n s fü r ih re n b ish e rig e n U m fa n g — ein m e rk w ü rd ig ra sc h e s E nde n eh m en .

W e lc h e U rsa c h e n im E in zeln en v e ra n la s s e n d w a re n , d a rü b e r ist w e n ig oder g a r n ic h ts g e sc h rie b e n w orden.

Einen, einzig en A n h a lt h a b e n w ir g e fu n d e n b e i H. W u ttk e 2) :

„A ls die R efo rm atio n ein d ra n g , h ö rte n a tü rlic h d e r B esu ch d er D o m sch u le auf, w elch e die S te lle ein es G y m n asiu m s v e r tr a t , u n d eine E rw e ite ru n g d e r stä d tis c h e n A n sta lte n w u rd e so m it n o tw en d ig .“ A n d e re m e in e n , in fo lg e d er religiösen W irre n des 16. J a h r h u n d e rts w ä re die D om sch u le in ih re r d a m a lig e n V e rfa s s u n g n ic h t im s ta n d e g e w e se n , die L e b e n sfra g e fü r den K ath o lizism u s in S chlesien, R eform d e r k le rik a le n B ild u n g d u rc h g eistlic h e S em in are, zu lösen. W ie dem au ch sei, ü b e rra s c h e n d m u ss die T h a tsa c h e w irk en , dass d i e D o m s c h u l e g e g e n d a s E n d e d e s 16. J a h r ­ h u n d e r t s , b e s t i m m t e r : n i c h t v o r 1580, a l s h ö h e r e L e h r a n s t a l t e i n g i n g u n d f o r t a n n u r n o c h a l s E l e m e n t a r s c h u l e w e i t e r b e s t a n d .

Ih r G lanz h a tte sch o n v o rd e m m e rk lic h abg en o m m en , u n d erlosch n u n v ollends. S chon 1575 sollte die h ö h e re L e h ra n s ta lt als K le rik e rse m in a r m it ih re n L e h re rn n a c h N e i s s e v e rle g t u n d m it d em d o rtig e n G y m n asiu m v e rb u n d e n w erd en . In W irk lic h k e it is t dies e r s t ein ig e J a h r e s p ä te r u n te r dem B ischof M artin G e rstm a n n (1574— 1585) e rfo lg t;

n o ch 1580 w ird, w ie w ir g e se h e n h ab e n , die D om sch u le als V o llan stalt in B re s la u e rw ä h n t3). H ier in B re sla u w a re n in ­ zw isch en eine A n z ah l n e u e r L e h ra n s ta lte n a u fg e g a n g e n , d e re n K o n k u rre n z d e r n ie d e re n L a te in sc h u le a u f d em D om e n ic h t g e ra d e fö rd erlich se in k o n n te.

Je d e n fa lls is t m it dem k ritis c h e n J a h r e 1580 die e r s t e u n d - s c h ö n s t e G l a n z p e r i o d e in d e r G e sc h ich te d er B re sla u e r D om sch u le vollendet. Ih re h e rv o rra g e n d e k u ltu re lle B e d e u tu n g is t d a m it gleich falls a b g e sc h lo sse n ; den n , w as die D om schule als solche d a n n n och b is z u r G e g e n w a rt g e n ü tz t, das is t n ic h ts m e h r u n d n ic h ts w e n ig e r, als w a s je d e a n d e re L atein-

b H e y n e II. 174f.

2) H. W u t t k e , Die Entwicklung der öffentlichen Y erhältnisse Schlesiens.

Leipzig. 1842. Bd. I. S. 221 ff.

8) N e is s e einst und jetzt. Neisse 1899. IV. K. S. 56.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Mithin würden auch die Besitzer jüdischeu und katholischen Glaubens den Pflichten des Patronates sich nicht entziehen können (wenugleich erstere an dessen Rechten keinen

HE) Der König sagt, die Meiner beklagten siehüber die gro- ßen Beschwerden, die sie in negoliu religiunis propter- puriun Christi et Aposlolorum doch-innrer no sank-a- llmle qnibus

gur fitnfen ift bie £>ölle abgebilbet. Siefer Seil be§ ©emälbe§ ift äußerft fraftooE behanbelt.. ©ine anbete ©eftalt, bie eben in§ £>öllenfeiter

Pécsi & Richter (1996, p. This is to be a basic loess, a default loess or an undeveloped loess. This could well be the sort of loess found in New Zealand. The New Zealand loess

Jeśli Kościół wspomina w celebracji Eucharystii świętych, którzy ofiarą swego życia i upodobnieniem do Ofiarnego Baranka mają ścisły związek z Nim i Jego Ofiarą, tym

Behalve voor specifieke groepen (studenten, overlastgevende huurders) zijn tijdelijke huurcontracten niet gebruikelijk in de sociale huursector.. Verenigd Koninkrijk is

£odjgeborenen, ©eftrengen u. Unferm Oljeimb, gürften, Prälaten, öütterfdjaften, benen bon ©täbten unb fonften ingemein aEen Unfern Unterthanen ber gürftentümer

Ein feines, gebildetes Frauenzimmer wird nicht platt und nicht dumm: kann aber schwach und unselbständig sein, und ist’s gewöhnlich; […] je feiner ein Frauenzimmer ist,