 Propozycje i Materiały

(1)

Zarządzanie jakością w bibliotece

Zarządzanie jak ością w bibliotece



Propozycje i Materiały

ISBN 978-83-64203-85-5 Cena 45,00 zł

Zarządzanie jakością to podstawowe podejście w pracy współczesnych bibliotek.

Choć znane jest już od wielu lat, ciągle ewoluuje. Pojawiają się nowe założenia, metody badań oraz praktyczne narzędzia wspierające wysoką jakość pracy instytucji bibliotecznych. W książce zaprezentowano wieloaspektowe ujęcie zarządzania jakością, prezentowane zarówno przez bibliologów, jak i praktyków bibliotekarzy, na co dzień zmagających się z koniecznością realizacji usług na najwyższym poziomie. Zaprezentowane artykuły zostały zgrupowane w trzech głównych zrębach:

1. Rekomendacje (prezentacja naj nowszych trendów, zagadnienia teoretyczne i terminologiczne); 2. Analizy (wyniki badań jakościowych i ilościowych); 3. Stu- dia przypadków (doświadczenia bibliotek w zakresie projektowania, wdrażania i ewaluacji systemów jakości). Różnorodność tematów sprawia, że oddawany do rąk Czytelnika tom, może stanowić interesującą lekturę zarówno dla teorety- ków biblio logii, bibliotekarzy bibliotek różnych typów oraz studentów biblioteko- znawstwa i informacji naukowej, dopiero pozyskujących wiedzę z zakresu jakości usług bibliotecznych.

PiM 94 okladka 6.indd 1-3

PiM 94 okladka 6.indd 1-3 2017-05-22 12:41:172017-05-22 12:41:17

(2)

Praca zbiorowa pod redakcją Mai Wojciechowskiej

Warszawa 2017

Zarządzanie jakością w bibliotece

Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich



Propozycje i Materiały

PiM 94.indb 3

PiM 94.indb 3 2017-05-24 13:32:472017-05-24 13:32:47

(3)

Spis treści

Rekomendacje Katarzyna Materska

Przyczynek do jakości zarządzania informacją i wiedzą w bibliotece

akademickiej drugiej dekady XXI wieku . . . 11 Ewa Głowacka

Badania społecznego i ekonomicznego oddziaływania bibliotek akademickich.

Obszary, projekty, metody . . . 23 Lidia Szczygłowska

Modele oceny jakości bibliotek cyfrowych . . . 37 Małgorzata Kowalska

Narzędzia zapewniania i oceny jakości kształcenia profesjonalistów

informacji . . . 61 Natalia Pamuła-Cieślak

Badanie jakości otwartości polskich czasopism o otwartym dostępie

w kontekście nowych wytycznych Directory of Open Access Journal . . . 91 Agnieszka Jezierska, Andrzej Koziara

Bezpieczeństwo informacji a jakość zarządzania. Normy prawne

i organizacyjne dla bibliotek i firm współpracujących . . . 101 Małgorzata Dąbrowicz

Zarządzanie jakością poprzez wzmacnianie systemu wartości w bibliotece . . . 115 Jacek Radwan

Rola przywódcy w procesie doskonalenia jakości funkcjonowania biblioteki . . . . 129 Edyta Strzelczyk

Jakość postrzegana jako satysfakcja użytkowników. Zagadnienia

metodologiczne . . . 141 Analizy

Anna Łach

Jakość usług bibliotecznych w planowaniu marketingowym.

Wyniki analizy SWOT dla wybranych bibliotek województw: dolnośląskiego,

wielkopolskiego, lubuskiego i opolskiego . . . 161 Agnieszka Adamiec, Ewa Urbanowska

Najlepsze praktyki w tworzeniu stron www bibliotek wyższych uczelni

niepaństwowych . . . 177

PiM 94.indb 5

PiM 94.indb 5 2017-05-24 13:32:482017-05-24 13:32:48

(4)

SPISTREŚCI

6

Zbigniew Gruszka

Kryterium dostępności jako wskaźnik jakości. Model rozproszony

bibliotekarstwa publicznego na przykładzie bibliotek łódzkich . . . 199 Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski

Doskonalenie jakości usług biblioteki w obszarze kompetencji informacyjnych jej użytkowników. Wyniki badań pilotażowych przeprowadzonych wśród

studentów Uniwersytetu Zielonogórskiego . . . 215 Julita Niedźwiecka-Ambroziak

Otwartość na wdrażanie nowoczesnych technologii a nowe formy zbiorów

w bibliotekach Wyższych Szkół Bankowych (wyniki badań ankietowych) . . . 239 Maja Wojciechowska

Kształtowanie jakości usług bibliotecznych poprzez wsparcie profesjonalnych

organizacji bibliotekarskich. Na przykładzie IFLA . . . 251 Urszula Knop

Jakość usług biblioteczno-informacyjnych w bibliotece akademickiej w okresie

rozwoju zasobów Open Access – wybrane zagadnienia . . . 261 Studia przypadków

Ewa Rudnicka, Katarzyna Rzempołuch-Pallasch

Opis stanowiska pracy jako wyraz dbałości o jakość kadr bibliotecznych.

Przykład Biblioteki Uniwersyteckiej UWM w Olsztynie . . . 275 Mariola Augustyniak

Zintegrowany system biblioteczny jako narzędzie wspomagające zarządzanie

jakością w bibliotece akademickiej. Przykład Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego . . . 289 Renata Borońska, Jadwiga Grabarska

Wybrane problemy zarządzania książkami elektronicznymi w bibliotece akademickiej na przykładzie Biblioteki Głównej Uniwersytetu Techniczno-

-Przyrodniczego w Bydgoszczy . . . 309 Mariola Nawrocka, Magdalena Wiederek

System oceny pracowników w Bibliotece Głównej Wojskowej Akademii

Technicznej w Warszawie . . . 319 Marzena Błach

Jakość usługi wypożyczeń międzybibliotecznych w Bibliotece Głównej

Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie . . . 333 Urszula Kulczycka, Beata Roszkowska-Paszuk

Katalog online biblioteki narzędziem komunikacji z czytelnikiem. Analiza funkcjonalności katalogu Biblioteki Uniwersytetu Gdańskiego w oparciu

o przeprowadzone badania . . . 347 Sławomir Sobczyk

Wpływ zmian w strukturze i przestrzeni organizacji biblioteki na jakość usług.

Przykład Wypożyczalni Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie . . . 359

PiM 94.indb 6

PiM 94.indb 6 2017-05-24 13:32:482017-05-24 13:32:48

(5)

SPISTREŚCI

7

Iwona Osmulska, Dorota Janik

Jakość usług bibliotecznych Biblioteki Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej

w Elblągu . . . 371 Artur Jazdon

Projakościowe zarządzanie kadrami w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu . . . 385 Aurelia Krzemińska, Dorota Padzik

Wpływ zmian organizacji działów merytorycznych Biblioteki Uniwersytetu

Gdańskiego na jakość ich pracy . . . 403 Magdalena Seta

Zaspokajanie potrzeb użytkowników małej biblioteki wydziałowej w świetle badań ankietowych. Przykład Biblioteki Wydziału Nauk o Żywieniu Człowieka

i Konsumpcji Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie . . . 413 Wioletta Borowa-Surowiec

Zarządzanie zbiorami Biblioteki NIFC w przestrzeni wirtualnej

XVII Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina

wobec potrzeb użytkowników . . . 423 Emilia Lepkowska, Anna Szymczak

Techniki motywowania dwóch pokoleń bibliotekarzy oraz ich znaczenie dla nowo czesnego zarządzania biblioteką akademicką. Przykład Biblioteki

Politechniki Poznańskiej . . . 433 Tatiana Andrzejewska, Bożena Hakuć

Wewnętrzny system zapewnienia jakości w Bibliotece Uczelnianej Politechniki

Gdańskiej . . . 447 Sławomir Sobczyk

Konfrontacja artysty z katalogiem bibliotecznym – na przykładzie badań ankietowych przeprowadzonych wśród studentów Akademii Sztuk Pięknych

w Krakowie . . . 461

PiM 94.indb 7

PiM 94.indb 7 2017-05-24 13:32:482017-05-24 13:32:48

(6)

261

Urszula Knop

Jakość usług biblioteczno-informacyjnych w bibliotece akademickiej w okresie rozwoju zasobów Open Access – wybrane zagadnienia

W informacji naukowej szczególnego znaczenia nabierają zasoby Open Access (OA) stanowiące podstawę rozwoju społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy. Rozwój informacji naukowej, elektronicznych zasobów naukowych oraz różne miejsca ich udostępniania spowodowały, że jakość usług biblioteki akademickiej wymaga dalszej analizy i dyskusji. Nowy model udostępniania wiedzy polega na zintegrowanym wyszukiwaniu różnorodnych, pochodzących z wielu źródeł zasobów naukowych, w tym zasobów OA, w jednym miejscu w Internecie. Użytkownik biblioteki, określany jako klient, coraz częściej korzysta z zasobów naukowych za pomocą nowoczesnych technologii oraz zdalnie, a informację chce uzyskiwać szybko, prosto, bez ograniczeń czasowych i teryto- rialnych. Elektroniczna obsługa czytelnika jest jedynym sposobem dopasowania usług biblioteki do nieustannie zmieniającego się otoczenia. Celem artykułu jest więc próba odpowiedzi na pytanie, jakie są główne determinanty rozwoju usług biblioteczno-informacyjnych w okresie rozwoju zasobów OA.

Przełomowy moment w upowszechnianiu wyników badań naukowych stanowi zapoczątkowana na świecie w latach dziewięćdziesiątych XX w., a rozwijana w XXI w. inicjatywa OA związana z nowymi trendami w komunikacji naukowej i jednocześnie w usługach biblioteczno-informacyjnych. Zgodnie z ideą OA zasoby naukowe są dostępne bezpłatnie online dla wszystkich na zasadzie swobod- nego przeglądania, kopiowania, drukowania, dalszego wykorzystywania, pod warunkiem poszanowania praw autorskich przy powoływaniu się w pracy wła- snej na dorobek naukowy innych1. W jaki sposób przeprowadzono te zmiany?

1 Defi nicja wynika z założeń Deklaracji Budapesztańskiej, zob. http://www.budapestopenaccessini- tiative.org/read.

PiM 94.indb 261

PiM 94.indb 261 2017-05-24 13:32:592017-05-24 13:32:59

(7)

URSZULAKNOP

262

Wprowadzono regułę „pewne prawa zastrzeżone” (ang. some rights reserved), dzięki czemu autor ma możliwość określania warunków, na jakich chce udo- stępnić utwór (wybór drogi złotej, czyli publikowanie w otwartych czasopismach i książkach naukowych, lub drogi zielonej, czyli samoarchiwizacja w repozytorium, przy uwzględnieniu zapisów w umowie wydawniczej). Publikowanie otwartych i hybrydowych czasopism naukowych fi nansowane jest ze środków publicznych, co zazwyczaj ma miejsce na uczelniach. Dzięki stosowaniu różnych modeli biznesowych w komercyjnych wydawnictwach zagranicznych takich jak: Elsevier, Springer, Wiley, Emerald, Bookboone, BMJ Publishing Group Ltd. (British Medi- cal Journal) czy polskich, jak: Termedia, Via Medica [2, s. 13, 22-23, 26-27] razem z elektronicznymi zasobami komercyjnymi oferowane są zasoby OA. Na przykład Elsevier w bazie Science Direct udostępnia bezpłatnie ponad 250 tys. artyku- łów [18], a Springer ponad 195 tytułów recenzowanych czasopism i ponad 50 ksią- żek [21]. Należy jednak podkreślić, że zasoby bezpłatne dla użytkownika końco- wego w procesie publikowania na złotej drodze nie zawsze są darmowe dla autora.

Wydawnictwo Emerald za jeden artykuł przyjęty do publikacji wymaga od autora wpłaty (Article Processing Charge) ok. 1600 dolarów [2, s. 13], a wielu innych wy- dawców żąda średnio 1500-2000 euro [23, s. 11]. Polscy autorzy mogą bezpłatnie publikować w zagranicznych czasopismach OA w obrębie subskrybowanych baz danych dzięki sfi nansowanej przez MNiSW opcji Springer Open Choice.

Wybór drogi zielonej polegającej na bezpłatnym deponowaniu tekstu przez autora w repozytorium instytucjonalnym czy dziedzinowym powoduje z kolei koszty związane z utworzeniem i użytkowaniem infrastruktury informatycznej.

Repozytoria instytucjonalne są prowadzone głównie przez biblioteki akademickie i uznawane za nowoczesny model komunikacji naukowej, służący groma- dzeniu, długoterminowemu archiwizowaniu i udostępnianiu w wersji online najnowszego dorobku naukowego pracowników instytucji naukowych. W repozytoriach, w formie preprintu lub postprintu, deponowane są takie prace, jak:

monografi e, rozdziały w pracach zbiorowych, materiały konferencyjne, recen- zowane artykuły naukowe oraz prace nieopublikowane, czyli dysertacje doktor- skie i materiały dydaktyczne oraz inne dokumenty. Zamieszczanie prac zosta- ło umożliwione dzięki określonej aktywności jednostek naukowych, autorów i wydawców wykorzystujących na przykład wolne licencje Creative Commons.

Zasoby dostępne są z ograniczeniem dla zalogowanych użytkowników bądź dla wszystkich przez Internet na poziomie abstraktu, fragmentu lub pełnego tekstu.

Już w 2011 r. Bożena Bednarek-Michalska [5, s. 46] określiła repozytoria i czasopisma jako najbardziej liczące się kanały otwartej komunikacji naukowej na świecie, zwracając uwagę na wielkość zasobów OA (obliczonych na ponad

PiM 94.indb 262

PiM 94.indb 262 2017-05-24 13:32:592017-05-24 13:32:59

(8)

JAKOŚĆUSŁUGBIBLIOTECZNO-INFORMACYJNYCHW BIBLIOTECEAKADEMICKIEJ

263

30 mln artykułów i monografi i naukowych w repozytoriach oraz na ponad 5 tys.

tytułów czasopism w katalogu Directory of Open Access Journals).

Intensywny rozwój otwartych zasobów naukowych w repozytoriach nastąpił dzięki wdrożeniu tzw. otwartych mandatów przez instytucje odgrywające zna- czącą rolę w nauce światowej. Otwarty mandat to „prawne zobowiązanie autorów prac naukowych do publikowania tych prac w otwartym dostępie” [19, s. 13]. Pod koniec 2014 r. Serwis Registry of Open Access Repositories Mandatory Archiving Policies wykazywał ponad 600 otwartych mandatów stosowanych w instytucjach związanych z nauką, w tym m.in. National Institutes of Health, Wellcome Trust, Research Councils UK, European Research Council, Harvard University, Mas- sachusetts Institute of Technology, Princeton University, Eidgenossische Tech- nische Hochschule Zurich, Magyar Tudomanyos Akademia [9, s. 4-5]. Komisja Europejska wyraziła poparcie dla polityki otwartego dostępu do publikacji naukowych w ramach 7. Programu Ramowego i Programu Horyzont 2020.

Pod koniec pierwszej dekady XXI w. powstał model otwartej komunikacji naukowej w postaci serwisów społecznościowych dla naukowców. Przykładami są:

Academia.edu, ResearchGate.net, Docplayer.pl., cieszące się sporym zaintereso- waniem w środowisku, co potwierdza duża liczba zarejestrowanych użytkowni- ków. Prace naukowe polecane w serwisach są widoczne w Internecie na poziomie fragmentu lub pełnego tekstu.

Udostępnianie, wymiana, wyszukiwanie i pozyskiwanie wiedzy weszły w fazę zaawansowaną. Dzięki aktywności w Internecie formalnych i nieformalnych grup powstała nowa jakość zaspokajania potrzeb informacyjnych. Przykład za- cieśnienia współpracy pomiędzy różnymi środowiskami stanowią sfery nauki i biznesu. Naukowcy w Academica.edu i ResearchGate.net nie tylko zamieszczają swoje prace naukowe, ale mają także możliwość nawiązywania kontaktów z ludź- mi pracującymi w tej samej co oni dziedzinie nauki [12]. Przez Internet prowa- dzą dialogi i spotkania wirtualne z przedstawicielami różnych grup społecznych czy organizacji zawodowych. Mogą na bieżąco śledzić zainteresowanie innych swoimi publikacjami, przygotować ocenę prac lub zapoznać się z ich oceną. Wy- tworzył się również swoisty klimat bezpłatnej pomocy poprzez sieć w zakresie:

pozyskiwania wiedzy, doradztwa w rozwiązywaniu problemów naukowych, zaspokajania potrzeb informacyjnych w różnych dziedzinach wiedzy. Przed poja- wieniem się Internetu takie usługi przypisane były jedynie bibliotece akademickiej, a niektóre w ogóle nie były dostępne.

Specyfi ka usług biblioteczno-informacyjnych w okresie rozwoju zasobów OA ewoluuje. Istotne zmiany dotyczą skierowania usług bibliotecznych do szerokiego grona odbiorców, co wymaga pozyskania wszechstronnych informacji na temat

PiM 94.indb 263

PiM 94.indb 263 2017-05-24 13:32:592017-05-24 13:32:59

(9)

URSZULAKNOP

264

rozwoju usług w Internecie, poznania potrzeb i oczekiwań społeczeństwa Inter- netu, budowania nowych relacji poprzez sieć. W następstwie tych zmian odbiorcą bibliotecznych zasobów naukowych, obok użytkowników zapisanych do biblioteki i środowiska macierzystej uczelni, stali się użytkownicy Internetu. Innymi słowy wszyscy korzystający z bibliotecznych zasobów OA na miejscu w bibliotece oraz zdalnie są jej klientami. Taka fi lozofi a postrzegania klienta sprzyja optymalizacji działań podejmowanych w organizacji o profi lu usługowym [24, s. 197].

Na podstawie analizy wielu defi nicji termin „usługi” można uogólnić i przy- jąć, że jest to zorganizowana w różny sposób i w różnym zakresie forma działal- ności ludzkiej, której celem jest zaspokojenie potrzeb klienta, w tym przypadku – użytkownika biblioteki. Specjaliści w zakresie marketingu usług Gary Armstrong i Philip Kotler wyodrębnili podstawowe cechy usług, takie jak:

• niematerialność,

• nierozdzielczość, ze względu na integralność z usługodawcą,

• różnorodność, ze względu na usługodawcę, miejsce, czas, sposób wykonania, zakres świadczenia,

• nietrwałość, ponieważ nie można ich kumulować w celach komercyjnych [1, s. 329-330].

Usługi biblioteczne obejmują udostępnianie zasobów naukowych, usługi in- formacyjne i bibliografi czne, działalność szkoleniową i dydaktyczną. Ich świad- czenie coraz częściej odbywa się za pomocą narzędzi działających w Internecie, takich jak: katalogi OPAC, zagraniczne i krajowe bazy danych, elektroniczne bazy czasopism, strony czasopism, biblioteki cyfrowe, e-booki, bibliografi e publikacji pracowników uczelni, bazy Biblioteki Narodowej, repozytoria instytucjonalne i dziedzinowe, serwisy różnych instytucji, w tym macierzystej uczelni, Urzędu Patentowego RP, Polskiego Komitetu Normalizacyjnego oraz strony rządowe, wyszukiwarki Google, Google Scholar, platformy e-learningowe i inne.

Obsługa klienta zamieniła się w proces wymagający od bibliotekarza nowych kompetencji. Pracownik biblioteki skanuje prace naukowe i wysyła pocztą elektro- niczną, obok danych bibliografi cznych wskazuje pełne teksty, uczy też użytkowni- ka, jak efektywnie pozyskiwać informację. Biblioteki posiadają kolekcje drukowane i elektroniczne w formie CD, DVD i online. Klient, mając do wyboru ofertę dru- kowaną i elektroniczną, podejmuje różne decyzje, korzysta z zasobów naukowych na miejscu w bibliotece: przegląda, czyta, robi kserokopie, skany, zdjęcia, wydruki, pobiera zasoby elektroniczne, wysyła informację e-mailem, wypożycza książki na ze- wnątrz lub wzbogacony w nową wiedzę przeszukuje źródła internetowe poza biblio- teką. Samodzielnie, za pomocą różnych narzędzi, lokalizuje potrzebne dokumenty biblioteczne, wykonuje ich kopie, korzysta w różny sposób z komputerów i Internetu.

PiM 94.indb 264

PiM 94.indb 264 2017-05-24 13:32:592017-05-24 13:32:59

(10)

265

W bibliotece termin „jakość” określany jest jako stopień satysfakcji klienta z usług. Zasadnicze znaczenie mają tu: informacja o zasobach, udostępnianie zasobów naukowych, nowe technologie, oferta zajęć dydaktycznych i szkole- niowych, obsługa interpersonalna. Dokładna analiza pojedynczych elementów składających się na usługę, po uprzednim zdefi niowaniu kryteriów ich oceny, po- zwala na określenie jakości usługi, jak również wybór najlepszej praktyki w ba- danym obszarze. Biblioteki podejmują różne zadania w celu doskonalenia usług [8]. Usługa jest bowiem procesem zależnym od wielu czynników. W bezpośred- nich kontaktach bibliotekarza z klientem istotne jest utrzymanie pozytywnych relacji. Wymagane są: wiedza fachowa i odpowiednie umiejętności interperso- nalne, takie jak: grzeczność, empatia, sposób prowadzenia rozmowy, ton głosu, umiejętność przekazu informacji i wyzwalania pozytywnych emocji u rozmów- cy – klienta. Sposób obsługi może zachęcić lub zniechęcić do korzystania z biblioteki. Stopień zadowolenia klienta zależy od tego, czy usługa spełnia jego konkretne potrzeby, czy jest dla niego miłym zaskoczeniem, czy też nie spełnia jego oczekiwań [24, s. 20]. Zmianie ulegają nie tylko zachowania, ale także potrzeby użytkowników. I tak już w początkowym okresie rozwoju zasobów OA powstał katalog wymagań klienta biblioteki wykazujący na konieczność: skrócenia czasu potrzebnego do udostępnienia dokumentów, rozszerzania cyfrowych kolekcji biblioteki, udostępnienia nowoczesnych stanowisk do pracy dla klienta biblioteki, zapewnienia nieograniczonego dostępu do zasobów innych bibliotek [20].

Jednym ze sposobów poznania klienta i zmian zachodzących w usługach są badania. Już w 2009 r. z analiz przeprowadzonych wśród pracowników naukowych Politechniki Poznańskiej wynikło, że 86% badanych najczęściej korzystało z naukowych czasopism elektronicznych i innych źródeł internetowych, 41% – z książek elektronicznych, 31% – z zasobów OA, a ze względu na miejsce po- szukiwań źródeł informacji 84% wybrało komputery instytutowe uczelniane, 6%

zaś – komputery w Czytelni Czasopism [10, s. 94]. Z kolei użytkownicy Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, głównie studenci, wyrazili zadowolenie (80% badanych) z możliwości prolongaty książki poprzez system online, a 73% – z usługi skanowania [16, s. 161-162]. W 2013 r. pracownicy Uniwersytetu Łódzkiego w zde- cydowanej większości poparli deponowanie w otwartym repozytorium uczelnia- nym prac naukowych typu: czasopisma, monografi e, materiały konferencyjne i artykuły z czasopism [15, s. 211].

Konieczność udostępniania otwartych zasobów naukowych w repozytoriach instytucjonalnych wynika z licznych korzyści dla społeczeństwa, do których na- leżą: szybka widoczność dorobku naukowego w Google Scholar (po uprzednim zalogowaniu się autora w tym serwisie), to znaczy już po 7-10 dniach od daty

PiM 94.indb 265

PiM 94.indb 265 2017-05-24 13:32:592017-05-24 13:32:59

(11)

URSZULAKNOP

266

odnotowania publikacji w repozytorium [13], skrócenie do minimum czasu od opublikowania do udostępnienia wiedzy, widoczność prac naukowych w jednym miejscu, promocja uczelni w Internecie, szybkie generowanie nowej wiedzy, większa dostępność wyników badań naukowych dla biznesu, nowa jakość dystrybucji wiedzy, zmiany w działalności wydawców komercyjnych na rzecz otwartego dostępu, rozwój społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy [4; 26].

Usługowy charakter bibliotek powoduje, że klient i jego oczekiwania stano- wią punkt wyjścia w zarządzaniu. Ważne jest dostrzeżenie, że to organizacje

„przez swoje strategie, metody zarządzania, dobór właściwego modelu biznesu przełożyć muszą oczekiwania klientów na konkretne produkty/usługi i ubrać je w atrakcyjną ofertę” [6, s. 163].

Nowym modelem biznesowym w udostępnianiu zasobów naukowych są repozytoria instytucjonalne i elektroniczne bazy danych, dzięki którym zasoby biblioteczne można wyszukiwać w agregatorach. Zgodnie z teorią nauk o za- rządzaniu model biznesowy stanowi cykl strategicznego rozwoju organizacji, w którym „przełożenie szansy na konkretny projekt organizacji i jej relacji z oto- czeniem” [7, s. 83] pozwoli w przyszłości utrzymać pozycję konkurencyjną, za- pewnić archiwizowanie i udostępnianie zasobów wiedzy oraz podnieść jakość obsługi użytkownika. Głównym celem działań jest: zwiększanie dostępności za- sobów informacyjnych, e-zasobów, zasobów OA, ich scalanie oraz zapewnienie zintegrowanego wyszukiwania w Internecie według różnych kryteriów i zapytań dowolnie sformułowanych przez klienta. Peter Drucker za „bazowe” strategie organizacji uznał działania zasadzające się na tym, by „[…] być pierwszym i naj- lepszym, uderzać tam, gdzie nie ma konkurencji, zająć niszę rynkową” [22, s. 62].

Ową niszę trzeba rozpoznać i uwzględnić w działaniu strategicznym biblioteki.

Jednym z etapów działania strategicznego jest proces planowania. Planowa- nie udostępniania zasobów naukowych przez Internet, w ujęciu strategicznym, musi obejmować rozwój klientów i usług. Charakterystyczny w usługach udo- stępniania ciągły i dynamiczny proces zmian powoduje utrudnienia, między innymi w analizie czynników wpływających na strategię fi nansowania. Zmiany procesowe postępujące w bibliotekach na skutek rozwoju usług przez e-zasoby polegają na wdrażaniu nowych usług i doskonaleniu usług już wdrożonych, przy zachowaniu ciągłej optymalizacji funkcjonowania instytucji i nie zawsze wynika- ją z inicjatywy dyrekcji czy kierowników poszczególnych działów. Zagadnienie związane jest z centralnym modelem fi nansowania dostępu do komercyjnych czasopism zagranicznych w elektronicznych bazach danych, opracowaniem za- sobów naukowych w polskich serwisach elektronicznych.

PiM 94.indb 266

PiM 94.indb 266 2017-05-24 13:32:592017-05-24 13:32:59

(12)

267

Planowanie rozwoju usług dzięki e-zasobom, w tym zasobom OA, stwarza konieczność określenia oferty zasobów, jaką biblioteka posiada, innymi słowy: co oferuje użytkownikom. Czasopisma i inne prace naukowe pracowników macierzystej uczelni występujące w formie wyłącznie elektronicznej mogą funkcjono- wać poza biblioteką. Przykład stanowią niektóre cyfrowe czasopisma uczelniane (gazety) czy materiały konferencyjne na pendrive. Ze względu na różny stan rozwoju usług działania strategiczne w poszczególnych bibliotekach są zróżnicowa- ne. Zgodnie z teorią Petera Druckera zmieniać wartości i cechy produktu znaczy posiadać w usługach organizacji nową ofertę, z której wcześniej klient nie mógł korzystać [22, s. 63]; chodzi nie tylko o zmianę cech oferty, ale – w przypadku biblioteki – o nowe zasoby, na przykład surowe dane [3], inne dokumenty powstałe na uczelni, nowe technologie.

Działania strategiczne dotyczące archiwizowania, opracowania i udostępnia- nia tradycyjnych materiałów już nie wystarczą, nie wystarczy także pozyskiwanie zasobów przez bibliotekarzy. Muszą być projektowane nowe procesy. Takie roz- wiązanie podane jest w koncepcji kreatywnej destrukcji Schumpetera, według której „organizacje zmieniają własne produkty lub procesy po to, by utrzymać silną pozycję konkurencyjną i w obawie przed oddaniem pola konkurentom”

[27, s. 387]. W tym kontekście ważny jest rozwój pracowników i użytkowników biblioteki. Z jednej strony należy zabezpieczać środki na konferencje naukowe, szkolenia i inne formy rozwoju zawodowego pracowników. Z drugiej zaś istnieje potrzeba organizacji zajęć dydaktycznych oraz szkoleń dla klientów zewnętrz- nych na temat wyszukiwania w repozytoriach instytucjonalnych i innych elektronicznych źródłach informacji naukowej, ze szczególnym uwzględnieniem baz rejestrujących zasoby OA. Istotne jest włączanie autorów w budowanie kolekcji cyfrowych i zachęcanie ich do takich praktyk poprzez różne formy promowania korzyści płynących z udostępniania dorobku naukowego w Internecie, zasobów OA, wskazywanie źródeł informacji dotyczących otwartych licencji typu Creative Commons [14] i serwisów pomocnych autorom przy wyborze tytułu czasopisma, w którym chcą opublikować artykuł.

Problematyka udostępniania zasobów naukowych przez Internet jest przed- miotem polityki MNiSW określonej między innymi w dokumentach: Rozpo- rządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w sprawie Systemu Informacji o Nauce i Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce. Dokumenty te mają kluczowe znaczenie dla rejestracji da- nych w źródłach informacji naukowej tworzonych przez bibliotekarzy, takich jak: bibliografi e publikacji pracowników uczelni czy repozytoria instytucjonalne, dotyczą bowiem sposobu opracowania i udostępniania dorobku naukowego

PiM 94.indb 267

PiM 94.indb 267 2017-05-24 13:32:592017-05-24 13:32:59

(13)

URSZULAKNOP

268

naukowców zatrudnionych w polskich jednostkach naukowych. Wcześniej decyzje o zamieszczaniu dokumentów w repozytorium instytucjonalnym podejmo- wane były wyłącznie z inicjatywy na szczeblu lokalnym.

Na podstawie wydanego rozporządzenia jednostki naukowe zostały zobo- wiązane do współtworzenia Polskiej Bibliografi i Naukowej (PBN) prowadzonej przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w Systemie POL-on i przekazywa- nia informacji o zasobach naukowych udostępnionych w Internecie [17]. Sprawia to, że w poszczególnych bibliografi ach publikacji pracowników uczelni w opisach dokumentów obok podstawowych danych bibliografi cznych udostępniane są in- formacje takie jak: identyfi kator DOI czasopisma naukowego, licencja, na jakiej publikacja jest dostępna, identyfi kator DOI artykułu lub odesłanie do pełnego tekstu opisywanego dokumentu, a w przypadku braku pełnego tekstu – odesłanie do strony internetowej opisywanego dokumentu. W bibliografi ach zamieszczane są abstrakty i słowa kluczowe w językach podanych w źródle. Ministerstwo za- leca także dodanie informacji o źródle fi nansowania badań będących podstawą publikacji w formie artykułu w recenzowanym czasopiśmie naukowym lub monografi i [9, s. 11]. Należy zauważyć, że niektóre biblioteki zrezygnowały z opraco- wywania bibliografi i publikacji pracowników uczelni na rzecz repozytoriów instytucjonalnych. Należy do nich między innymi Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej.

Utworzenie PBN wynika ze strategii Ministerstwa w zakresie rozwoju otwartego dostępu do publikacji naukowych w Polsce. Ministerstwo przyjęło, że głów- nym kanałem otwartej komunikacji naukowej będą czasopisma i repozytoria.

Szczególną uwagę zwrócono na konieczność budowy i rozwój otwartych repozy- toriów instytucjonalnych oraz potrzebę wypracowania własnych polityk otwartego dostępu przez poszczególne uczelnie. Z badań przeprowadzonych w Polsce w 2014 r. wynikło bowiem, że ogółem spośród 23 jednostek naukowych i wyż- szych uczelni budujących repozytoria [25, s. 50-51] otwarte mandaty próbowano rozpatrzyć tylko w kilku instytucjach [25, s. 20-23]. Wprowadzenie otwartego mandatu na uczelni jest procesem złożonym, wymagającym podjęcia zdecydo- wanych i odpowiednio przygotowanych działań [26].

Ministerstwo zaakceptowało szereg szczegółowych zaleceń dotyczących re- pozytoriów instytucjonalnych. Wskazano wymagania techniczne odpowiadają- ce standardom europejskim i światowym, takie jak: format zapisu Dublin Core, OpenAIRE Guidelines, wymiana metadanych za pomocą protokołu OAI-PMH [9, s. 16]. Strategiczny rozwój otwartego dostępu do publikacji naukowych opar- to na pięciu zasadach: zasadzie otwartości, zasadzie równoległych dróg, zasadzie szybkiego dostępu, zasadzie maksymalizacji jakości treści, zasadzie maksyma-

PiM 94.indb 268

PiM 94.indb 268 2017-05-24 13:32:592017-05-24 13:32:59

(14)

269

lizacji korzyści [9, s. 4, 11], przy założeniu, że proces ten wprowadzany będzie stopniowo i monitorowany przez państwo. Co to oznacza w usługach biblioteczno-informacyjnych? Informacja bibliografi czna o publikacjach naukowych coraz częściej wzbogacona będzie o link do bezpłatnego pełnego tekstu w formie online zaraz po opublikowaniu lub w jak najkrótszym terminie od opublikowania. W repozytoriach instytucjonalnych deponowane będą coraz liczniej e-zasoby, w tym ostateczne wersje wydawcy na podstawie licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – na tych samych warunkach [9, s. 4]. W uzasadnionych przypadkach przewidywane są odstępstwa od udostępniania w Internecie pełnego tekstu.

Dorobek naukowy pracowników polskich uczelni wyższych dostępny będzie w ogólnie dostępnych źródłach: PBN, repozytoriach instytucjonalnych, bibliografi ach publikacji pracowników, innych elektronicznych bazach danych i wspól- nie wyszukiwalny według różnych kryteriów w serwisach: agregator Centrum Otwartej Nauki (CEON), Biblioteka Nauki CEON, Federacja Bibliotek Cyfro- wych, Infona.pl, OpenDOAR – agregator repozytoriów z całego świata i innych wyszukiwarkach naukowych.

Do podstawowych determinantów wpływających na jakość i rozwój usług bibliotecznych należą: rozwój zasobów OA na świecie, polityka instytucji fi nansu- jących badania naukowe, polityka macierzystej uczelni, polityka innych uczelni wyższych, polityka wydawców, potrzeby pracowników naukowych, korzyści pły- nące z udostępniania wiedzy w Internecie.

Strategia przyjęta przez instytucje fi nansujące badania naukowe, a przede wszystkim przez MNiSW, jest strategią postępujących kolejno etapów zmian w pozyskiwaniu i organizowaniu zasobów bibliotecznych, ingerującą w reguły rynku wydawniczego. Narzuca kierunki rozwoju zasobów naukowych przez nowe formy publikowania i usługi udostępniania wiedzy oraz wchodzenia na nowe rynki, określone w literaturze nauk o zarządzaniu jako system State Transition [11, s. 45-52]. State Transition poprzez dostarczanie otwartych zasobów naukowych publikowanych i nieopublikowanych, będących wynikiem badań naukowych fi nansowanych ze środków publicznych na przestrzeni czasu zmieni zachowania grup naukowców, którzy wcześniej nie upowszechniali swojego dorobku naukowego w Internecie, i rozwijać będzie system otwartego dostępu do wiedzy.

Usługi biblioteczne realizowane będą w coraz szerszym zakresie przez serwisy elektroniczne odznaczające się wysoką jakością. Korzystanie z takich usług stanie się powszechną praktyką. Spowoduje to zapotrzebowanie między innymi na usługi typu drukowanie zasobów elektronicznych i skanowanie zasobów dru- kowanych. Niematerialne zasoby, to znaczy elektroniczne zasoby naukowe, zasoby OA, wiedza klientów wewnętrznych i zewnętrznych, odgrywać będą coraz

PiM 94.indb 269

PiM 94.indb 269 2017-05-24 13:32:592017-05-24 13:32:59

(15)

URSZULAKNOP

270

większą rolę w usługach bibliotek. Biblioteki akademickie stoją więc wobec zmian paradygmatów w zarządzaniu strategicznym. Jakość ich usług oceniana będzie przez pryzmat usług elektronicznych, ofertę e-zasobów i zasobów Open Access.

Bibliografia

1. ARMSTRONG Gary, KOTLER Philip. Marketing. Wprowadzenie. Warszawa:

Ofi cyna Wolters Kluwer Business, 2015. ISBN 978-83-264-3490-7.

2. BEDNAREK-MICHALSKA Bożena. Modele biznesowe otwartego publikowa- nia naukowego. Informator dla polskich wydawców uczelnianych. Toruń: Sto- warzyszenie EBIB, 2013. ISBN 978-83-63458-02-7.

3. BEDNAREK-MICHALSKA Bożena. Repozytoria surowych danych – dlacze- go biblioteki powinny je znać? Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliote- karzy [Dokument elektroniczny]. 2012, nr 135. Tryb dostępu: http://open.ebib.

pl/ojs/index.php/ebib/issue/view/32. Stan z dnia 16.01.2016.

4. BEDNAREK-MICHALSKA Bożena. Repozytorium instytucjonalne UMK [Dokument elektroniczny]. Toruń: UMK, 2012. Tryb dostępu: https://repozytorium.umk.pl/handle/item/386. Stan z dnia 16.01.2016.

5. BEDNAREK-MICHALSKA Bożena. Rola bibliotek naukowych we wdraża- niu rozwiązań otwartych. Repozytorium Open Access – model dla uczelni.

In GÓRSKI Marek M., MARCINEK Marzena (red.). Otwarte zasoby wiedzy.

Nowe zadania uczelni i bibliotek w rozwoju komunikacji naukowej. Materiały konferencyjne. Kraków-Zakopane, 15-17 czerwca 2011. Kraków: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, 2011, s. 45-59. ISBN 978-83-7242-635-2.

6. DUCZKOWSKA-MAŁYSZ Katarzyna. Klient jako determinanta zmian stra- tegicznych. In DUCZKOWSKA-PIASECKA Małgorzata (red.), PONIATOW- SKA-JAKSCH Małgorzata, DUCZKOWSKA-MAŁYSZ Katarzyna. Model Biznesu. Nowe myślenie strategiczne. Warszawa: Difi n, 2013, s. 163-193. ISBN 978-83-7641-758-5.

7. GLINKA Beata, PASIECZNY Jacek. Tworzenie przedsiębiorstwa. Szanse, reali- zacja, rozwój. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2015.

ISBN 978-83-235-1863-1.

8. GŁOWACKA Ewa. Kompleksowe zarządzanie jakością (TQM) w sferze usług biblioteczno-informacyjnych. Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Biblioteka- rzy [Dokument elektroniczny]. 2000, nr 8. Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/

biuletyn-ebib/16/. Stan z dnia 16.01.2016.

PiM 94.indb 270

PiM 94.indb 270 2017-05-24 13:32:592017-05-24 13:32:59

(16)

271

9. Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań nauko- wych w Polsce [Dokument elektroniczny]. 2015. Tryb dostępu: https://www.

nauka.gov.pl/g2/oryginal/2015_10/9f62cc350837b942e51ae23dd1f23df8.pdf.

Stan z dnia 16.01.2016.

10. KORZYSTKA Beata. Badanie jakości i profi lowanie usług biblioteczno-informacyjnych w informacyjnym modelu naukowej biblioteki technicznej. In KAMIŃSKA Joanna, ŻOŁĘDOWSKA-KRÓL Beata (red.). Jakość usług bi- bliotecznych w społeczeństwie informacyjnym. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2009, s. 87-95. ISBN 978-83-61464-16-7.

11. KRUPSKI Rafał. Strategia jako system ST (State Transition). In KRUPSKI Ra- fał, NIEMCZYK Jerzy, STAŃCZYK-HUGIET Ewa. Koncepcje strategii orga- nizacji. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, 2009, s. 45-52. ISBN 978-83-208-1830-7.

12. KULCZYCKI Emanuel. Porównanie skuteczności promocji. Repozytorium, Aca- demia.edu, ResearchGate.net [Dokument elektroniczny]. 2015. Tryb dostępu:

http://ekulczycki.pl/warsztat_badacza/porownanie-skutecznosci-promocji- repozytorium-acadamia-edu-researchgate-net/. Stan z dnia 16.01.2016.

13. KULCZYCKI Emanuel. Repozytorium jest ważne dla naukowców i uczelni.

AMUR jako wzór [Dokument elektroniczny]. 2012. Tryb dostępu: http://

ekulczycki.pl/warsztat_badacza/repozytorium-jest-wazne-dla-naukowcow- i-uczelni-amur-jako-wzor/. Stan z dnia 16.01.2016.

14. KULCZYCKI Emanuel. Wzory umów wydawniczych dla autorów naukowych i wydawców [Dokument elektroniczny]. 2013. Tryb dostępu: http://ekulczycki.

pl/warsztat_badacza/wzory-umow-wydawniczych-dla-autorow-naukowych- i-wydawcow/. Stan z dnia 16.01.2016.

15. MIKOŁAJCZYK Katarzyna, PIESTRZYŃSKI Tomasz. Szkolenia pracowni- ków naukowych oraz analiza ich potrzeb jako element promocji Repozyto- rium Uniwersytetu Łódzkiego. In WOJCIECHOWSKA Maja (red.). Sfera kul- tury, sfera nauki. Współczesny obraz biblioteki. Gdańsk: Ofi cyna Wydawnicza Edward Mitek, 2014, s. 206-216. ISBN 978-83-64335-05-1.

16. OLSZEWSKA Helena. Jakość usług bibliotecznych w społeczeństwie informacyjnym na przykładzie Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu. In KA- MIŃSKA Joanna, ŻOŁĘDOWSKA-KRÓL Beata (red.). Jakość usług biblio- tecznych w społeczeństwie informacyjnym. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2009, s. 155-163. ISBN 978-83- 61464-16-7.

17. Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 29 czerwca 2015 r. w sprawie Systemu Informacji o Nauce. Dz.U. 2015, poz. 944.

PiM 94.indb 271

PiM 94.indb 271 2017-05-24 13:32:592017-05-24 13:32:59

(17)

URSZULAKNOP

272

18. Science Direct [Dokument elektroniczny]. Elsevier, 2016. Tryb dostępu: http://

www.sciencedirect.com/#open-access. Stan z dnia 16.01.2016.

19. SIEWICZ Krzysztof. Otwarty dostęp do publikacji naukowych. Kwestie praw- ne. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2012. ISBN 978-83-235-0959-2.

20. SMODEREK Agnieszka, TROJANOWSKI Jacek. Koncepcja zmiany kwalifi - kacji: „czytelnik-klient biblioteki” w aspekcie zmieniających się standardów zachowań użytkownika biblioteki akademickiej XXI wieku. In Współpraca bibliotek naukowych w zakresie obsługi użytkowników. Warszawa, 23-24 wrze- śnia 2002 r. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/pu- blikacje/matkonf/pw/index.html. Stan z dnia 16.01.2016.

21. SpringerOpen. In Springer [Dokument elektroniczny]. 2016. Tryb dostę- pu: https://www.springer.com/gp/open-access/springer-open. Stan z dnia 16.01.2016.

22. STAŃCZYK-HUGIET Ewa. Strategie ogólne i strategie domen organizacji. In KRUPSKI Rafał, NIEMCZYK Jerzy, STAŃCZYK-HUGIET Ewa. Koncepcje strategii organizacji. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, 2009, s. 53-99. ISBN 978-83-208-1830-7.

23. STARCZEWSKI Michał, STĘPIŃSKA-USTASIAK Lidia. Kolory otwartości.

Panorama Polskiej Akademii Nauk [Dokument elektroniczny]. 2015, nr 12, s. 10-12. Tryb dostępu: http://panorama.pan.pl/Czasopismo,53.html. Stan z dnia 16.01.2016.

24. SZCZEPAŃSKA Katarzyna. Kompleksowe zarządzanie jakością. Przeszłość i teraźniejszość. Warszawa: Ofi cyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, 2010. ISBN 978-83-7207-885-8.

25. SZPROT Jakub (red.). Otwarta nauka w Polsce 2014. Diagnoza [Dokument elektroniczny]. Warszawa: Wydawnictwa ICM, 2014. Tryb dostępu: http://

pon.edu.pl/index.php/nasze-publikacje?pubid=13. Stan z dnia 16.01.2016.

26. SZPROT Jakub. Rekomendacje Centrum Otwartej Nauki ICM UW dotyczące otwartego repozytorium instytucjonalnego Politechniki Śląskiej [Opracowanie na zlecenie]. Gliwice, 2012.

27. WĄSOWSKA Aleksandra. Współczesne koncepcje zarządzania strategiczne- go. In GLINKA Beata, KOSTERA Monika (red.). Nowe kierunki w organizacji i zarządzaniu. Organizacje, konteksty, procesy zarządzania. Warszawa: Ofi cy- na Wolters Kluwer Business, 2012, s. 376-394. ISBN 978-83-264-0761-1.

PiM 94.indb 272

PiM 94.indb 272 2017-05-24 13:32:592017-05-24 13:32:59