Poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce w okresie transformacji systemowej

Pi o t r Sw o b o d a

Poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce w okresie transformacji systemowej

Wprowadzenie

Proces transformacji systemowej w Polsce, zapoczątkowany w 1989 roku, spowodował wiele istotnych i gwałtownych zmian politycznych, gospodar­

czych i społecznych. Oprócz wprowadzania demokratycznych reguł rządze­

nia oraz zasad gospodarki wolnorynkowej, przekształceniom ulegał także system instytucjonalny państwa. Proces ten objął również instytucje odpo­

wiedzialne za bezpieczeństwo państwa i polegał nie tylko na reorganizacji ich struktur, ale także na zmianie roli, jaką powinny one pełnić w społeczeń­

stwie w stosunku do obywateli1. Spowodowało to konieczność ogromnych zmian w świadomości społeczeństwa polskiego, które musiało odnaleźć się w nowych, niepewnych warunkach. Pojawiły się nowe problemy, z którymi społeczeństwo musiało się zmierzyć. Dotyczyło to także pojawienia się no­

wych zagrożeń. Wzrosły też oczekiwania w stosunku do wielu instytucji pań­

stwowych, w tym do instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo, które powinny pełnić w nowych warunkach rolę służebną wobec obywateli1 2.

Bezpieczeństwo jest pojęciem wszechstronnym, bardzo szerokim, doty­

czącym wielu dziedzin życia. Istnieje wiele sposobów jego rozumienia i różnie jest definiowane w literaturze przedmiotu3. Zgoda istnieje, co do tego, że bez­

1 S. Zalewski,

Uwarunkowania polityki bezpieczeństwa współczesnego państwa na­

rodowego,

[w:]

Współczesne postrzeganie bezpieczeństwa,

red. K. Jałoszyński, B. Wi­

śniewski, T. Wojtuszek, Bielsko-Biała 2007, s. 89-90.

2 S. Zalewski,

Służby specjalne w państwie demokratycznym,

Warszawa 2005, s. 10.

3 W. Kitler,

Udział podsystemu pozamilitarnego (niemilitarnego) systemu obron­

nego RP w realizacji zadań obronnych,

[w:]

Współdziałanie struktur organizacyjnych resortu spraw wewnętrznych i administracji z pozostałymi elementami systemu obron­

nego - materiały z konferencji,

Warszawa 2006, s. 19.

pieczeństwo stanowi jedną z najważniejszych potrzeb i wartości człowieka4, a dążenie do jej zaspokojenia jest jednym z najważniejszych celów działal­

ności ludzi5. Dotyczy to zarówno poszczególnych jednostek, jak i całych grup społecznych. Najczęściej bezpieczeństwo jest rozumiane jako stan braku za­

grożeń, poczucie pewności, spokoju i stabilności6 lub jako permanentny pro­

ces prowadzący do zapewnienia tego stanu7. Jest to obiektywne rozumienie bezpieczeństwa. Z drugiej strony mamy do czynienia z subiektywnym aspek­

tem tego pojęcia, czyli z poczuciem bezpieczeństwa, które stanowi społeczną percepcję tego stanu czy procesu8.

Według Waldemara Kitlera bezpieczeństwo może być rozpatrywane na trzech płaszczyznach: jednostkowej (dotyczy ona poczucia bezpieczeństwa osobistego poszczególnych obywateli i ich oceny stanu zagrożenia), narodo­

wej (dotyczy odczucia ogółu obywateli na temat bezpieczeństwa kraju, jako całości) oraz międzynarodowej (dotyczy pozycji kraju na arenie międzyna­

rodowej)9. Andrzej Urban zwraca uwagę na dwa współczesne sposoby po­

strzegania bezpieczeństwa - w skali makro (w skali państwa, układu państw, kontynentu, świata) i w skali mikro (w skali bloku, osiedla, gminy, powiatu, rejonu, województwa)10 11. Można także bezpieczeństwo rozpatrywać w odnie­

sieniu do różnych sfer występowania zagrożeń, będzie to bezpieczeństwo po­

lityczne, militarne, ekonomiczne, społeczne, ekologiczne, publiczne11. W tak

4 W. Budzisz, A. Kubiak,

Bezpieczeństwo narodowe w świadomości społecznej i

w

praktyce,

[w:]

Edukacja dla bezpieczeństwa - monografia naukowa z III Ogólno­

polskiego Seminarium Naukowego „Edukacja dla bezpieczeństwa",

red. D. Czajkowska- -Ziobrowska, A. Zduniak, Poznań 2007, s. 518;

Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku,

red. R. Jakubczak, J. Flis, Warszawa 2006, s. 15.

s W. Kitler, op. cit., s. 18.

6

Bezpieczeństwo narodowe...,

s. 14; P. Jasiak,

Funkcje informacyjne organów i służb

w

systemie bezpieczeństwa państwa,

[w:]

Administracja rządowa wobec wyzwań bez­

pieczeństwa państwa,

red. S. Zalewski, Bielsko-Biała 2007, s. 93.

7 M.Z. Kulisz,

Proces planowania bezpieczeństwa państwa w okresie transformacji ustrojowej,

Warszawa 2007, s. 9.

8 E. Moczuk,

Społeczne poczucie bezpieczeństwa mieszkańców społeczności lokal­

nej,

[w:]

Samorząd a policja. Kształtowanie bezpieczeństwa lokalnego,

red. A. Szyma­

niak, Poznań 2007, ss. 165-169.

9 Za W. Kitler, A. Urban,

Bezpieczeństwo społeczności lokalnych,

Warszawa 2009, s. 15.

10 Ibidem, s. 11.

11 M.Z. Kulisz,

Analiza bezpieczeństwa państwa na płaszczyźnie przedmiotowej,

Radom 2008, ss. 21-102.

ujętym przedmiotowym katalogu rodzajów bezpieczeństwa można wyróżnić ponadto bezpieczeństwo kulturowe, demograficzne, ideologiczne, informa­

cyjne itd.12.

Przedmiotem tej pracy jest bezpieczeństwo w aspekcie subiektywnym, inaczej - subiektywne poczucie bezpieczeństwa, które oczywiście jest zwią­

zane i zależne od jego aspektów obiektywnych, a które Krzysztof Karolczak definiuje w następujący sposób:

subiektywne poczucie bezpieczeństwa [...] to stan świadomości istnienia ochrony przed jakimkolwiek działaniem (fizycznym, socjalnym, politycznym, ekonomicz­

nym, psychologicznym i in.) ograniczającym lub całkowicie znoszącym prawa jed­

nostki zarówno naturalne, jak i wynikające z prawa państwowego13.

Uwaga została skupiona głównie na bezpieczeństwie publicznym, jeśli chodzi o przedmiotowe ujęcie problemu. Ten wymiar bezpieczeństwa doty­

czy przede wszystkim ochrony „porządku prawnego, życia i zdrowia obywa­

teli oraz majątku narodowego przed bezprawnymi działaniami"14, jest rów­

nież związany z zapewnieniem spokojnego i niezakłóconego funkcjonowania społeczeństwa15. Tak rozumiane bezpieczeństwo publiczne jest też w pew­

nym stopniu zależne od zagrożeń występujących w pozostałych obszarach, których wpływ także jest widoczny. Problem ten dotyczy zarówno analizy w skali makro (państwa), jak również w skali mikro (w miejscu zamieszka­

nia). Uwaga została ponadto skupiona na wymiarze jednostkowym i narodo­

wym, w mniejszym zaś stopniu dotyczyć będzie pozycji kraju na arenie mię­

dzynarodowej (aspekt ten w pewnym stopniu wpływa na postrzeganie przez obywateli bezpieczeństwa w skali kraju).

Poczucie bezpieczeństwa (element subiektywny) może być zależne za­

równo od czynników leżących po stronie jednostek i od cech im przypisa­

nych, jak również od czynników obiektywnych bezpieczeństwa, czyli od 12 R. Zięba,

Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych,

[w:]

Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku,

red. D.B. Bo­

brów, E. Haliżak, R. Zięba, Warszawa 1997, ss. 6-8; A. Żebrowski,

Ewolucja polskich służb specjalnych. Wybrane obszary walki informacyjnej,

Kraków 2008, s. 10.

13 K. Karolczak,

Bezpieczeństwo jednostki i narodu - mrzonka czy realność w XXI wieku,

[w:]

Bezpieczeństwo w XXI wieku,

red. K. Liedei, P. Piasecka, T.R. Aleksandro­

wicz, Warszawa 2011, s. 15.

14 B. Wiśniewski, S. Zalewski,

Bezpieczeństwo wewnętrzne RP w ujęciu systemo­

wym i zadań administracji publicznej,

Bielsko-Biała 2006, s. 34.

15 B. Sprengel,

Ustrój organów administracji bezpieczeństwa i porządku publiczne­

go,

Włocławek 2004, s. 13.

Poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce...

czynników niezależnych bezpośrednio od sytuacji jednostek. Andrzej Misiuk zwraca uwagę na konieczność rozpatrywania problemu społecznego po­

czucia bezpieczeństwa „w układzie relacji między trzema znajdującymi się w procesie ciągłych przekształceń elementami: społeczeństwem, instytucja­

mi zajmującymi się ochroną bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz poziomem zagrożenia przestępczością"16. Wskazuje także na działanie trzech czynników, które w podstawowy sposób wpływały na poziom poczucia bez­

pieczeństwa wśród obywateli w Polsce po 1989 roku. Po pierwsze, są to gruntowne zmiany gospodarcze i społeczno-ustrojowe, które obejmują rów­

nież system instytucji bezpieczeństwa państwa, po drugie, wzrost znaczenia mediów i eksponowania w nich problemów bezpieczeństwa, po trzecie, doty­

czy to problemów, życzeń i potrzeb społeczeństwa17.

Czynniki obiektywne, mające wpływ na poczucie bezpieczeństwa oby­

wateli, związane są przede wszystkim z sytuacją polityczną, gospodarczą i społeczną w kraju w danym okresie, ze sprawnością instytucji publicznych w zaspokajaniu potrzeb społeczeństwa, w tym instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo (przede wszystkim policji) oraz z faktycznym występo­

waniem zagrożeń dla bezpieczeństwa publicznego (z rodzajem zagrożeń, miejscem, czasem i skalą ich występowania oraz ich nasilenia itd.)18. Nie bez znaczenia pozostaje też sposób prowadzenia bieżącej polityki (deklaracje rządu w sprawie walki z przestępczością i zapewniania bezpieczeństwa) oraz zachowanie środków masowego przekazu19.

Zgodnie z teorią potrzeb ludzkich Abrahama Maslowa potrzeby bezpie­

czeństwa stanowią drugą podstawową, po potrzebach fizjologicznych (ko­

niecznych do przetrwania), kategorię potrzeb. Teoria ta zakłada, że zaspo­

kojenie potrzeb wyższego rzędu (w tym przypadku bezpieczeństwa) jest możliwe dopiero po zaspokojeniu potrzeb rzędu niższego (fizjologicznych, egzystencjalnych). Poczucie bezpieczeństwa będzie więc także zależeć od warunków ekonomicznych (materialnych) społeczeństwa, od poziomu za­

spokojenia potrzeb niższego rzędu i tym samym analiza czynników schodzić 16 A. Misiuk,

Społeczne poczucie bezpieczeństwa i czynniki wyznaczające jego po­

ziom,

[w:]

Bezpieczny obywatel - bezpieczne państwo,

red. J. Czapska, J. Widacki, Lublin 1998, s. 35.

17 Ibidem, s. 35.

18 R. Rojek,

Obiektywne i subiektywne poczucie bezpieczeństwa,

Serwis interneto­

wy Bezpieczna.pl, http://www.bezpieczna.pl/bezpieczenstwo/felieton/osoba/obiek- tywne-i-subiektywne-poczucie-bezpieczenstwa [dostęp 01.03.2011].

19 Ibidem.

będzie na poziom jednostkowy. To właśnie sytuacja materialna czy warunki życiowe społeczeństwa będą wpływały na poczucie bezpieczeństwa obywa­

teli w pierwszej kolejności (poziom zaspokojenia podstawowych potrzeb, dostęp do podstawowych dóbr i środków do życia itd.}20. Kolejnym czynni­

kiem leżącym „po stronie" jednostek są ich własne doświadczenia związane z przestępczością (czy ktoś był ofiarą lub świadkiem popełnienia przestęp­

stwa, kontakt z osobami ze świata przestępczego]21. Duże znaczenie ma też kontakt społeczeństwa ze służbami odpowiedzialnymi za zapewnienie bez­

pieczeństwa i porządku publicznego (częstotliwość patrolowania miejsca zamieszkania badanych]22. Następnym istotnym aspektem jest podatność społeczeństwa na informacje przekazywane przez media (ich rozwój oraz rodzaje i sposób przekazywania informacji mogą wpływać na poczucie bez­

pieczeństwa wśród obywateli]23. Indywidualne odczuwanie bezpieczeństwa może być ponadto zróżnicowane ze względu na takie cechy demograficzne, jak miejsce zamieszkania, wiek, płeć, uzyskiwane dochody, sytuacja material­

na, wykształcenie, czy wreszcie może ono wynikać z poziomu wiedzy o fak­

tycznych zagrożeniach, a także zależeć od cech osobowości poszczególnych jednostek24.

Analiza społecznego poczucia bezpieczeństwa oparta została głównie na danych Centrum Badania Opinii Społecznej, które prowadzi cykliczne bada­

nia tego problemu, począwszy od 1987 roku. Obejmują one trzy zasadnicze wymiary: poczucie bezpieczeństwa obywateli w miejscu zamieszkania, opi­

nie obywateli o bezpieczeństwie w kraju oraz poczucie osobistego zagroże­

nia przestępczością (ten wymiar badany jest od 1996 roku]25.

Celem opracowania jest porównanie poziomu poczucia bezpieczeństwa obywateli w trzech wymiarach i czynników je kształtujących, a także wska­

20 W. Budzisz, A. Kubiak, op. cit., s. 518.

21 R. Rojek, op. cit.

22 Ł. Serednicki,

Bezpieczeństwo publiczne i poczucie bezpieczeństwa (teoria „wy­

bitych szyb" w kontekście polskim),

[w:]

Bezpieczeństwo w XXI wieku,

red. K. Liedei, P. Piasecka, T.R. Aleksandrowicz, Warszawa 2011, ss. 26-36.

23 Ibidem; także J. Osiecka,

Poczucie zagrożenia przestępczością oraz społeczne opinie o policji w świetle sondaży opinii publicznej,

Biuro Studiów i Ekspertyz Kan­

celarii Sejmu, Raport nr 151, http://biurose.sejm.gov.pl/teksty/r-151.htm [dostęp 04.03.2011]; A. Misiuk, op. cit., s. 35.

24

Poczucie bezpieczeństwa i opinie o przyspieszonym trybie wymiaru sprawiedli­

wości,

Komunikat CBOS, BS/80/2006, www.cbos.pl, s. 7.

25

Czy w Polsce żyje się bezpiecznie,

Komunikat CBOS, BS/63/2000, www.cbos.pl.

Poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce...

zanie na powiązania między tymi trzema wymiarami, zarówno jeśli chodzi 0 dynamikę zmian poziomu poczucia bezpieczeństwa w czasie, jak również w odniesieniu do jego determinant. Ponadto istotnym elementem jest rów­

nież próba ukazania wzajemnych zależności pomiędzy poziomem poczucia bezpieczeństwa a zmianami społecznymi, gospodarczymi i politycznymi, w tym również zmianami w postrzeganiu funkcjonowania państwa i syste­

mu demokratycznego wśród obywateli. Na koniec dokonana została próba porównania poziomu poczucia bezpieczeństwa obywateli Polski i innych państw.

Mając na uwadze wspomniane powyżej cele oraz zakres podmiotowy 1 przedmiotowy niniejszej pracy, jej tezę można sformułować w następującej formie: społeczne poczucie bezpieczeństwa jest związane ze zmianami za­

chodzącymi w systemie politycznym jako całości oraz w poszczególnych jego elementach i otoczeniu. Dynamika zmian poziomu poczucia bezpieczeństwa w trzech wymiarach (w skali kraju, miejscu zamieszkania oraz w wymiarze osobistym] była podobna w okresie transformacji systemowej. Wszystkie trzy wymiary wzajemnie na siebie wpływają i są od siebie zależne. Jednocze­

śnie można wskazać specyficzne czynniki różnicujące opinie społeczne zwią­

zane z poczuciem bezpieczeństwa w każdym z nich. W skali makro poczucie bezpieczeństwa wśród obywateli jest kształtowane głównie przez środki ma­

sowego przekazu, natomiast w skali mikro liczą się w tym względzie przede wszystkim własne obserwacje i doświadczenia badanych.

Początek lat dziewięćdziesiątych przyniósł wyraźny i gwałtowny spa­

dek ogólnego poziomu poczucia bezpieczeństwa wśród obywateli, zarówno w skali całego kraju, jak i w miejscu zamieszkania. W ostatnich latach wskaź­

niki poczucia bezpieczeństwa powróciły do wysokiego poziomu sprzed 1989 roku, a obecnie nawet go przewyższają26. Wszystkie badane przez CBOS wy­

miary poczucia bezpieczeństwa są w pewnym stopniu ze sobą powiązane i wykazują pewne cechy wspólne. Poniżej przedstawię problem poczucia bez­

pieczeństwa obywateli w Polsce w latach transformacji systemowej, osobno w każdym wymiarze, wskazując jednocześnie na powiązania z innymi wy­

miarami, gdyż na poczucie bezpieczeństwa w każdym z wymiarów, oprócz wspólnych czynników, wpływają jeszcze czynniki wyjątkowe czy specyficzne dla każdego z nich.

26

Opinie o poczuciu bezpieczeństwa i zagrożeniu przestępczością,

Komunikat CBOS, BS/80/2010, www.cbos.pl, s. 2.

Opinie obywateli o ogólnym stanie bezpieczeństwa w kraju

Gwałtowny spadek poziomu poczucia bezpieczeństwa obywateli w począt­

kowym okresie transformacji systemowej szczególnie widoczny jest w opi­

niach społeczeństwa na temat bezpieczeństwa kraju jako całości. Przed prze­

łomowym rokiem 1989 74% osób (w 1987 roku] postrzegało Polskę jako kraj, w którym żyje się bezpiecznie. W 1993 roku odsetek tych osób spadł do 26%, a więc prawie trzykrotnie27. Jestto największy skok w badaniach opinii publicz­

nej w całym okresie badań tego problemu, który został ujęty w tabeli poniżej.

Tak wielka skala tego zjawiska była przede wszystkim związana z ogól­

nymi zmianami wprowadzanymi w tym okresie w życie, z początkiem trans­

formacji systemowej. Był to okres gwałtownych, często radykalnych reform w wielu dziedzinach funkcjonowania państwa i społeczeństwa. Był to czas bardzo szybkich zmian społecznych, a właśnie takim zmianom najczęściej to­

warzyszy spadek poczucia bezpieczeństwa, co związane jest z poszerzaniem się sfery niepewności i zagrożenia oraz zwiększania się nieprzejrzystości struktur i Organizacji28. Reorganizacji ulegało wiele instytucji państwowych, w tym także instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo i porządek pu­

bliczny. Ogólnie rzecz ujmując, zmianom tym towarzyszył brak stabilizacji, niepewność i nieufność. Właśnie na gruntowne zmiany, nawet „rewolucyj­

ne" zmiany gospodarcze i polityczno-ustrojowe, jako na jeden z podstawo­

wych czynników wpływających na poczucie bezpieczeństwa, zwraca uwagę A. Misiuk29.

Pochodną zmian systemowych były kolejne zjawiska, które mogły mieć wpływ na poczucie bezpieczeństwa obywateli w skali kraju. Przede wszyst­

kim czas ten charakteryzował się rzeczywistym wzrostem przestępczości.

Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych zarejestrowano naj­

większy jej wzrost30. Pojawiły się także nowe jej formy i rodzaje. Dotyczy to głównie przestępczości zorganizowanej oraz związanej z nią brutalizacji dzia­

łań przestępczych31. Towarzyszył temu także znaczny spadek wykrywalności

27 Ibidem, s. 2.

28 R. Rojek, op. cit.

29 A. Misiuk, op. cit., s. 35.

30 B. Gruszczyńska,

Przestępczość w Polsce w okresie transformacji w świetle badań statystycznych,

[w:]

Bezpieczny obywatel...,

s. 24.

31

Spadek poczucia zagrożenia przestępczością,

Komunikat CBOS, BS/65/2005, www.cbos.pl, s. 1.

Poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce...

Tab. 1. Opinie na temat bezpieczeństwa w kraju Źródło:Opinie o poczuciu bezpieczeństwa i zagrożeniu przestępczością, Komunikat CBOS, BS/80/2010, www.cbos.pl

Wskazania respondentów według terminów badań ‘10 w procentach 70 26 4

‘09 69 29 2

'08 68 30 2

‘07 53 43 4

'06 43 53 4

‘OS 46 49 5

'04 33 65 2

‘03 34 62 4

‘02 27 71 2

‘01 18 81 1

'00 28 70 2

‘99 33 64 4

‘98 22 76 2

‘97 24 75 1

‘96 21 77 2

‘95 19 79 2

'93 26 67 7

'87 74 22 4

Czy Pana(i) zdaniem, Polska jest krajem, w którym żyje się bezpiecznie? Tak Nie Trudno powiedzieć

przestępstw przez policję32. Powiązanie tych zjawisk z ogromnym wzrostem znaczenia mediów, ich pluralizacją i swobodą przekazu informacji można tłumaczyć aż tak duży spadek poziomu poczucia ogólnego bezpieczeństwa w odniesieniu do całego państwa33. Wolne media często przesadzały w eks­

ponowaniu problemów bezpieczeństwa, w tym w szczególności działań prze­

stępczych34. Właśnie rozwój i działalność środków masowego przekazu miał decydujący wpływ na społeczne odczuwanie problemów bezpieczeństwa w skali kraju, szczególnie w początkowym okresie transformacji systemowej.

Po tym olbrzymim spadku poziomu poczucia bezpieczeństwa w kraju w początkowym okresie przemian przez całą dekadę lat dziewięćdziesiątych przeważała opinia o Polsce jako o kraju, w którym nie żyje się bezpiecznie.

Taka opinia utrzymywała się w latach 1993-2000, wahając się od 64 do 77%, by w 2001 roku osiągnąć najwyższy wskaźnik - 81% (tylko 18% obywateli postrzegało Polskę jako kraj bezpieczny], I właśnie przełom lat 2001/2002 rozpoczął tendencję zwyżkową, jeśli chodzi o poziom poczucia bezpieczeń­

stwa w skali kraju. Prawdziwy przełom nastąpił po roku 2004, kiedy odsetek osób postrzegających Polskę jako kraj bezpieczny wzrósł z 33% w 2004 roku do 46% w 2005. W latach kolejnych można obserwować tendencje wzrosto­

we - po małym spadku poziomu poczucia bezpieczeństwa w roku 2006 już rok później liczba osób uważających Polskę za kraj bezpieczny przeważyła nad osobami, które prezentowały zdanie przeciwne, by w rok 2010 osiągnąć poziom 70% 35.

Taka dynamika poziomu poczucia bezpieczeństwa może mieć związek z kilkoma zjawiskami. Przede wszystkim, począwszy od roku 2000, można zaobserwować spadek przestępczości kryminalnej, w początkowych latach niewielki. Od 2004 roku widać już z roku na rok wyraźne różnice w tenden­

cji spadkowej przestępstw kryminalnych, aż do roku 2008, gdy trend ten

„wyhamował”, utrzymując się mniej więcej na podobnym poziomie do 2010.

Z roku na rok wzrastała także wykrywalność przestępstw przez policję36.

Po drugie, można wnioskować o pewnym osłabieniu podatności społeczeń­

32 B. Gruszczyńska, op. cit., s. 30.

33

Spadek poczucia zagrożenia przestępczością..., s.

1.

34 Ibidem, także A. Misiuk, op. cit., s. 35.

35

Opinie o poczuciu bezpieczeństwa..., s.

2.

36

Postępowania wszczęte, przestępstwa stwierdzone i wykrywalność w latach 1999- 2010,

Statystyka policyjna, http://statystyka.policja.pl/portal/st/842/47682/Poste- powania_wszczete_przestepstwa_stwierdzone_i_wykrywalnosc_w_latach_19992010.

html [dostęp 03.03.2011].

stwa na przekaz medialny, „oswojeniu się" z nową rzeczywistością w ciągu dekady lat dziewięćdziesiątych, na co wskazuje Michał Strzeszewski37. Przy­

czyn wzrostu poziomu poczucia bezpieczeństwa można również upatrywać w ogólnym wzroście poziomu życia, zaspokojenia potrzeb materialnych, szerokim dostępie do wielu dóbr, które to procesy można obserwować od początku ubiegłej dekady, a które wyraźnie nasiliły się po wejściu Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku38.

Jeśli chodzi o zróżnicowanie opinii na temat bezpieczeństwa w skali kraju, to można zauważyć wpływ kilku czynników, ze względu na pewne cechy de­

mograficzne. Znacznie częściej osoby z wyższym wykształceniem postrzegały Polskę jako kraj, w którym żyje się bezpiecznie. Wśród osób z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym częściej padały opinie przeciwne.

Także ludzie raczej zadowoleni ze swojej sytuacji materialnej częściej wyra­

żali opinie pozytywne na temat bezpieczeństwa w skali kraju. Wśród grup społeczno-zawodowych należy zwrócić uwagę na rolników, którzy najczę­

ściej w tej kwestii wypowiadali się negatywnie39. Można również zauważyć różnicę, jeśli chodzi o miejsce zamieszkania - mieszkańcy wsi i miejscowości do 100 tys. mieszkańców częściej żywili obawę o bezpieczeństwo w kraju niż osoby zamieszkujące większe miasta. Negatywne opinie na ten temat prze­

ważały też u ludzi starszych, po 65 roku życia40. W niewielkim stopniu rolę odgrywa także płeć badanych - co trzecia kobieta i co czwarty mężczyzna postrzegali Polskę jako kraj, w którym żyje się bezpiecznie41.

Takie zróżnicowanie może wynikać przede wszystkim z poziomu wie­

dzy o faktycznym stanie zagrożeń oraz z podatności na przekaz medialny (wykształcenie i grupy społeczno-zawodowe], który w znacznym stopniu

37

Czy na co dzień czujemy się bezpiecznie?,

Komunikat CBOS, BS/77/2007, www.

cbos.pl, s. 12.

38

Polacy o swojej sytuacji materialnej,

Komunikat CBOS, BS/94/2008, www.

cbos.pl;

Nastroje społeczne

w

grudniu,

Komunikat CBOS, BS/172/2010, www.cbos.pl;

J.A. Majcherek,

Polakom żyje się coraz lepiej,

Newsweek.pl, 23.03.2010, http://

www.newsweek.pl/artykuly/sekcje/spoleczenstwo/polakom-zyje-sie-coraz-lepiej, 55643,1 [dostęp 05.03.2011].

39

Czy w Polsce żyje się bezpiecznie?,

Komunikat CBOS, BS/63/2000, www.

cbos.pl, s. 3;

Opinie o polityce karnej i bezpieczeństwie obywateli,

Komunikat CBOS, BS/180/2000, www.cbos.pl, s. 2;

Czy w Polsce żyje się bezpiecznie?,

Komunikat CBOS, BS/67/1999, www.cbos.pl, s. 2.

40

Opinie o poczuciu bezpieczeństwa...

s. 2.

41

Poczucie bezpieczeństwa na co dzień,

Komunikat CBOS, BS/53/2008, www.cbos.

pl, s. 3.

182

^{Piotr Swoboda}

wpływał na świadomość społeczeństwa w tej sprawie podczas dekady lat dziewięćdziesiątych, co zostało już zaznaczone wcześniej. Jeśli chodzi o ludzi znajdujących się w lepszej sytuacji materialnej, to można wskazać na takie czynniki, jak odpowiedni poziom zaspokojenia potrzeb oraz na wynikający z tego pozytywny stosunek do własnej sytuacji życiowej42.

Na koniec warto zwrócić uwagę na związek pomiędzy poczuciem bezpie­

czeństwa obywateli w miejscu zamieszkania (drugi analizowany wymiar) a postrzeganiem bezpieczeństwa w skali całego kraju. Z sondaży wynika, że osoby przekonane o bezpieczeństwie w miejscu swojego zamieszkania nieco częściej oceniają Polskę jako kraj, w którym żyje się bezpiecznie. Natomiast osoby, które nie czują się bezpiecznie w swoim miejscu zamieszkania, znacz­

nie częściej te negatywne opinie przekładają na wymiar krajowy43.

Poczucie bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania

Poziom bezpieczeństwa w swoim miejscu zamieszkania był zawsze oce­

niany przez respondentów dużo lepiej niż poziom bezpieczeństwa w skali kraju. Przed rozpoczęciem transformacji systemowej wskaźniki w obydwóch przypadkach utrzymywały się na zbliżonym poziomie. Dopiero przełom wraz z gwałtownymi zmianami spowodował duże rozbieżności w postrzega­

niu bezpieczeństwa w tych dwóch wymiarach44. W ciągu dekady lat dziewięć­

dziesiątych różnica ta sięgała ok. 40 punktów procentowych45.

Opinie społeczne na temat poczucia bezpieczeństwa w miejscu zamiesz­

kania nie zmieniły się po przełomowym roku 1989 w tak dużym stopniu, jak opinie o bezpieczeństwie kraju, co widoczne jest po analizie danych zesta­

wionych w tabeli 2.

Gdy w 1987 roku 80% obywateli Polski czuło się bezpiecznie w swojej naj­

bliższej okolicy, to w 1993 roku odnotowano spadek tego poczucia do 67%.

Na podobnym poziomie, nieco wahając się między 67% a 72%, wskaźnik ten utrzymywał się przez całą dekadę, aż do roku 2003, w którym wyniósł 73%

i od którego to czasu zaczął wyraźnie wzrastać, mniej więcej o kilka punk-

42

Czy w Polsce żyje się bezpiecznie?,

s. 2.

43

Poczucie bezpieczeństwa i opinie o przyspieszonym trybie..., s.

6.

44

Czy na co dzień czujemy...,

s. 5.

45

Opinie o poczuciu bezpieczeństwa..., s. 2.

Tab. 2. Opinie na temat bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania Źródło:Opinie o poczuciu bezpieczeństwa i zagrożeniu przestępczością, Komunikat CBOS, BS/80/2010, www.cbos.pl

Wskazania respondentów według terminów badań ‘10 w procentach 86 13 1

‘09 88 12 0

'08 87 12 1

'07 81 18 1

‘06 78 21 1

'05 78 20 2

‘04 75 24 1

‘03 73 25 2

‘02 69 29 2

‘01 68 31 1

‘00 71 28 1

‘99 72 26 2

‘98 72 26 2

'97 72 26 2

'96 70 29 1

‘95 69 29 2

'93 67 30 3

‘87 80 17 3

Czy miejsce, w którym Pan(i) mieszka można nazwać bezpiecznym i spokojnym? Tak Nie Trudno powiedzieć

tów procentowych rocznie, by w 2007 uzyskać 81% i tym samym osiągnąć wynik sprzed początku przemian. W kolejnych dwóch latach wzrósł jeszcze do poziomu 88%, a w roku 2010 nieco się obniżył do 86% 46. Można zatem za­

obserwować dużo mniejszy stopień zmian w opiniach na temat poczucia bez­

pieczeństwa w miejscu zamieszkania. Wahania nie są takie duże jak w przy­

padku opinii w pierwszym z przedstawionych wymiarów bezpieczeństwa.

Brak gwałtownych skoków i pewnego rodzaju stabilność opinii publicznej w tej kwestii można tłumaczyć przede wszystkim tym, że w przypadku ocen bezpieczeństwa w swoim miejscu zamieszkania dużo większą rolę odgrywa­

ją własne doświadczenia i obserwacje badanych oraz rzeczywiste zagrożenie przestępczością, w dużo mniejszym stopniu zaś przekaz medialny. Na taką zależność zwraca także uwagę Katarzyna Kowalczuk, ukazując jednocześnie ciekawy związek pomiędzy opiniami na temat bezpieczeństwa w miejscu za­

mieszkania a opiniami na temat bezpieczeństwa w skali kraju. Przedstawia ona odwrotną zależność między tymi opiniami, biorąc pod uwagę wielkość miejscowości, którą zamieszkują ankietowani. Okazuje się, że mieszkańcy mniejszych miejscowości częściej niż mieszkańcy większych miast przed­

stawiają opinie o wysokim poziomie zagrożenia przestępczością w Polsce, jednocześnie swoją okolicę częściej postrzegają jako bezpieczną i spokojną częściej niż mieszkańcy dużych miast47. Na wysoki poziom poczucia bezpie­

czeństwa w miejscu zamieszkania wpływ ma także częstotliwość patrolowa­

nia okolicy przez policję. W 2004 roku 69% respondentów deklarowało, że ich okolica jest wystarczająco często patrolowana48.

Wśród czynników demograficznych, które różnicują opinie na temat po­

czucia bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania, właśnie wielkość zamieszki­

wanej miejscowości ma największy wpływ. W badaniach przeprowadzonych w 2005 roku swoją najbliższą okolicę jako bezpieczną i spokojną postrzega­

ło 91% mieszkańców wsi, 81% mieszkańców małych miejscowości (do 20 tys. mieszkańców] i ok. 68% mieszkańców większych miast49. We wcześniej­

szych sondażach rozbieżności te są jeszcze bardziej widoczne50. Taka sytua­

46 Ibidem, s. 2.

47 Ibidem.

48

Działalność policji w miejscu zamieszkania. Dopuszczalne użycie broni i środków przymusu bezpośredniego,

Komunikat CBOS, BS/116/2001, www.cbos.pl, s. 6.

49

Spadek poczucia zagrożenia...,

s. 4.

50 W roku 2000 i 2001 bezpiecznie w swoim miejscu zamieszkania czuło się 89%

mieszkańców wsi, 81% mieszkańców miejscowości do 20 tys. mieszkańców, 67% lud-

Poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce...

cja związana jest po pierwsze z rzeczywistym nasileniem przestępczości w poszczególnych miejscach - dużo mniej przestępstw jest popełnianych w mniejszych miejscowościach (np. w roku 1999 tylko 17% ogółu przestępstw popełniono na wsi)* 51. Można też to zjawisko tłumaczyć większą anonimowo­

ścią w większych ośrodkach miejskich, gdzie występują na stosunkowo nie­

wielkim obszarze duże skupiska ludzi, w których także ruchliwość społeczna jest dużo większa. Wpływa to także na mniejszą wykrywalność przestępstw.

Inny charakter mają wsie i małe miejscowości, gdzie ludzie przeważnie znają się nawzajem, gdzie zostały zawiązane trwalsze więzi społeczne itd.52.

Poza tym podstawowym czynnikiem różnicującym opinie o lokalnym wymiarze bezpieczeństwa można zauważyć ponadto pewne różnice wynika­

jące z sytuacji materialnej osób badanych. Osoby niezadowolone ze swojej sytuacji materialnej rzadziej oceniają swoje miejsce zamieszkania jako bez­

pieczne i spokojne. Wśród osób zadowolonych ze swojej sytuacji material­

nej, tylko niewielki odsetek postrzega swoją okolicę jako niebezpieczną53.

Należy zwrócić w tym miejscu ponownie uwagę na rolników, będących grupą społeczno-zawodową, która na najwyższym poziomie (88% w 2000 roku) ocenia miejsce swojego zamieszkania, jako bezpieczne i spokojne. Widać tu wyraźnie kontrast z opiniami tej najliczniejszej grupy postrzegającej nega­

tywnie bezpieczeństwo w skali kraju54. Stanowi to kolejny dowód na to, że opinia na temat bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania nie jest już pewnym stereotypem, powstałym w wyniku przekazu medialnego, a raczej wynikiem własnych obserwacji i doświadczeń badanych55.

ności miast od 20 tys. do 100 tys. mieszkańców, 64% mieszkańców miast od 100 tys.

do 500 tys. mieszkańców oraz tylko 41% ludności zamieszkującej miasta powyżej 500 tys. mieszkańców:

Opinie o polityce karnej...,

s. 4;

Poczucie bezpieczeństwa obywateli i opinie o dostępie do broni palnej,

Komunikat CBOS, BS/56/2001, www.cbos.pl, s. 4.

51

Czy w Polsce żyje się..., s.

7.

52 R. Rojek, op. cit.

53 21% osób niezadowolonych ze swojej sytuacji materialnej postrzega swoją okolicę za bezpieczną i spokojną, natomiast tylko 8% osób zadowolonych ze swojej sytuacji materialnej ma negatywne zdanie na temat bezpieczeństwa w swoim miejscu zamieszkania:

Opinie o poczuciu bezpieczeństwa...,

s. 3.

54

Czy w Polsce żyje się...,

s. 5.

55 Ibidem, s. 6.

Poczucie zagrożenia osobistego

Poczucie zagrożenia osobistego jest badane przez CBOS od 1996 roku. Od 2000 roku do tego badania dołączono także pytanie na temat obaw ankie­

towanych o bezpieczeństwo najbliższych. Na podstawie tych dwóch wskaź­

ników ustalono także „stopień osobistego poczucia zagrożenia przestępczo­

ścią"56. Wyniki badań opinii publicznej w tym wymiarze ilustrują tabele 3 i 4.

Z powodu braku wcześniejszych danych na temat obaw obywateli o bez­

pieczeństwo własne i swoich najbliższych nie jest możliwa analiza tego wy­

miaru od pierwszych lat transformacji systemowej i konfrontacji wskaźni­

ków z przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Można jednak zaobserwować w dłuższym okresie, czyli w całym okresie badań nad oby­

dwoma wskaźnikami - zarówno odnośnie bezpieczeństwa osobistego, jak i najbliższych - wyraźną tendencję spadkową poziomu poczucia zagrożenia57.

Michał Strzeszewski uważa, że „odczuwanie osobistego zagrożenia i zagro­

żenia najbliższych jest zapewne pochodną przeświadczenia o stanie bezpie­

czeństwa w najbliższym otoczeniu, a także opinii o stanie ogólnego bezpie­

czeństwa w kraju”58. Dodaje przy tym, że poprawie poczucia bezpieczeństwa w skali kraju i w miejscu zamieszkania towarzyszy spadek poczucia zagro­

żenia osobistego59. Zestawiając te dwie informacje można przypuszczać, że podobnie jak w poprzednich dwóch analizowanych wymiarach także w tym przypadku w pierwszych latach po przełomie nastąpił spadek poziomu po­

czucia bezpieczeństwa. Od połowy lat dziewięćdziesiątych (od 1996 roku), kiedy rozpoczęto badania, odsetek osób obawiających się, że mogą stać się ofiarą przestępstwa, wahał się między 57 a 67%, aż do roku 2005, w którym nastąpił wyraźny spadek do 51%, z 63% w roku poprzednim. Do roku 2009 liczba osób obawiających się o bezpieczeństwo osobiste zmalała do 41%, co

56 Duże poczucie zagrożenia - osoby, które przynajmniej na jedno z pytań dotyczą­

cych obaw o bezpieczeństwo własne bądź swoich najbliższych odpowiedziały „bardzo się tego obawiam”; Umiarkowane poczucie zagrożenia - osoby, które ani razu nie od­

powiedziały „bardzo się tego obawiam", ale przynajmniej raz udzieliły odpowiedzi

„obawiam się, ale nie tak bardzo"; Brak poczucia zagrożenia - osoby, które udzieliły odpowiedzi „nie obawiam się” albo „raczej się tego nie obawiam” (ta ostatnia odpo­

wiedź nie została ujęta w tabelach zaprezentowanych w tej pracy, tylko w bardziej szczegółowych tabelach w komunikacie CBOS):

Spadek poczucia zagrożenia...,

s. 7.

57

Opinie o poczuciu bezpieczeństwa...,

s. 2.

58

Poczucie bezpieczeństwa i opinie o przyspieszonym trybie...,

s. 7.

59 Ibidem.

Tab. 3. Opinie na temat bezpieczeństwa osobistego Źródło:Opinie o poczuciu bezpieczeństwa i zagrożeniu przestępczością, Komunikat CBOS, BS/80/2010, www.cbos.pl Tab. 4. Opinie na temat obaw o bezpieczeństwo najbliższych Źródło:Opinie o poczuciu bezpieczeństwa i zagrożeniu przestępczością, Komunikat CBOS, BS/80/2010, www.cbos.pl

Wskazania respondentów według terminów badań '10 w procentach 53 41 5 46 1

'09 58 37 4 41 1

'08 59 34 6 40 1

‘07 54 37 7 44 2

‘06 43 46 9 55 2

‘05 45 42 9 51 3

‘04 36 49 14 63 1

‘03 39 49 10 59 2

‘02 32 52 14 66 2

'01 34 47 18 65 1

'00 31 46 21 67 2

'99 40 43 14 57 2

‘98 35 47 15 62 3

‘97 37 46 15 61 2

'96 30 50 17 67 3

Czy obawia się Pan(i) tego, że może stać się ofiarą przestępstwa? Nie obawiam się Obawiam się, ale nie tak bardzo Bardzo się tego obawiam Obawiam się Trudno powiedzieć Wskazania respondentów według terminów badań ‘10 w procentach 44 45 9 54 2

‘09 50 40 8 48 2

‘08 52 35 11 46 2

‘07 44 41 12 53 3

'06 34 45 19 64 2

‘05 36 41 20 61 4

‘04 28 45 24 69 3

‘03 30 47 20 67 3

‘02 25 50 24 74 1

‘01 26 45 27 72 2

'00 30 42 25 67 3

Czy obawia się Pan(i), że ofiarą przestępstwa może stać się ktoś z Pana(i) najbliższej rodziny? Nie obawiam się Obawiam się, ale nie tak bardzo Bardzo się tego obawiam Obawiam się Trudno powiedzieć

stanowiło najniższy wynik. W roku 2010 zanotowano wzrost obaw do 46%

badanych60.

Podobną tendencję można zaobserwować w przypadku obawy o bez­

pieczeństwo najbliższych. Począwszy od roku 2000, kiedy pytanie to po raz pierwszy pojawiło się w badaniu, 67% do 74% respondentów deklarowało obawę o bezpieczeństwo najbliższych. Od roku 2005 nastąpił wyraźny spa­

dek obaw z 69 do 61%, a w dwa lata później był on jeszcze bardziej wyraź­

ny i osiągnął poziom 53%. W 2008 roku odnotowano najniższy odsetek tak myślących osób - 46%. W ciągu dwóch kolejnych lat można zaobserwować tendencję wzrostową i obecnie ponad połowa badanych osób boi się, że ktoś z ich najbliższej rodziny może stać się ofiarą przestępstwa61. Na podstawie tych dwóch zestawień widać wyraźnie, że respondenci w większym stopniu obawiają się o bezpieczeństwo swoich najbliższych niż o własne. Może to być wynikiem między innymi tego, że bezpieczeństwo osobiste badanych zależy w większym stopniu od ich własnych doświadczeń i może być też bardziej związane z czynnikami wpływającymi na poczucie bezpieczeństwa w miej­

scu zamieszkania, natomiast bezpieczeństwo najbliższych osób może być w pewnym sensie bardziej „obce” czy „odległe" dla badanych, z którym nie mają bezpośrednich doświadczeń, a poczucie to budowane może być raczej na podstawie tych czynników, które kształtują poczucie bezpieczeństwa w skali kraju. W tym przypadku dużo większy wpływ mają również pewne in­

dywidualne cechy osobowości czy czynniki natury psychofizycznej, związane z percepcją otoczenia62.

jeśli chodzi o zróżnicowanie opinii w tej kwestii, to mają na nie wpływ również inne i w większym stopniu, niż w poprzednich przypadkach, cechy demograficzne. Zagrożenie i obawy o bezpieczeństwo najbliższych częściej odczuwały kobiety niż mężczyźni63. Jeśli chodzi o wiek respondentów, to znacznie rzadziej poczucie zagrożenia towarzyszyło osobom młodym (do 25 roku życia] oraz w wieku średnim, w przeciwieństwie do osób z najstarszej grupy wiekowej64. Ciekawym przypadkiem są też respondenci w wieku lat

60

Opinie o poczuciu bezpieczeństwa...,

s. 4.

61 Ibidem.

62

Spadek poczucia zagrożenia...,

s. 5.

63 W 2000 roku 22% kobiet i 10 % mężczyzn bało się o własne bezpieczeństwo, a w 2006 12% kobiet i 7% mężczyzn wyrażało obawy w tej kwestii i także 22% ko­

biet i 15% mężczyzn bało się o bezpieczeństwo swoich najbliższych:

Opinie o polityce karnej...,

s. 1.

64 Ibidem, s. 4 oraz

Poczucie bezpieczeństwa i opinie o przyspieszonym trybie...,

s. 12.

Poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce...

35-44, którzy znacznie częściej niż pozostałe grupy wiekowe wyrażały oba­

wy o bezpieczeństwo własne i swoich najbliższych. Może to być związane z posiadaniem nieletnich dzieci i większą obawą o ich bezpieczeństwo65.

Także wykształcenie w znacznym stopniu różnicuje opinie respondentów o zagrożeniu osobistym. Całkowity brak poczucia zagrożenia notowany jest tym częściej, im niższy jest poziom wykształcenia respondentów - wśród 39% osób z wykształceniem podstawowym i 18% z wyższym. Im wyższy jest poziom wykształcenia badanych, tym częściej można przypisać im „umiar­

kowany stopień osobistego poczucia zagrożenia przestępczością"66. Opi­

nie na temat poczucia bezpieczeństwa także i w tym wymiarze są związane z wielkością i charakterem miejsca zamieszkania. Wysoki poziom poczucia osobistego zagrożenia przestępczością towarzyszy przede wszystkim miesz­

kańcom wielkich miast, rzadziej mniejszych miejscowości, a najrzadziej mieszkańcom wsi67.

Istotnym czynnikiem w tym przypadku są doświadczenia osób badanych.

Badania z 2010 roku wykazują, że osoby, które w ostatnich pięciu latach poprzedzających badanie doświadczyły jakiejś formy przestępstwa, znacz­

nie częściej wskazywały na poczucie osobistego zagrożenia przestępczością (63% wobec 40% )68.

Społeczne poczucie bezpieczeństwa w okresie transformacji - próba oceny

Początek zmian systemowych przyniósł gwałtowny spadek poziomu po­

czucia bezpieczeństwa we wszystkich badanych wymiarach, co związane było przede wszystkim z samymi reformami gospodarczymi i ustrojowymi oraz reorganizacją najważniejszych instytucji państwowych, a także z bezpo­

65 Ibidem.

66 Ibidem. „Stopień osobistego poczucia zagrożenia przestępczością" - zob. tabela na s. 187.

67 Wśród mieszkańców wielkich miast 20% respondentów bardzo się obawia, że może stać się ofiarą przestępstwa, 52% obawia się, ale nie bardzo. Wśród miesz­

kańców miast do 20 tys. mieszkańców odsetek ten wynosi odpowiednio 17% i 43%, a odnośnie do mieszkańców wsi tylko 12% i 40%:

Opinie o polityce karnej...,

s. 5; Licz­

by te w komunikacie z 2006 roku zachowują podobne proporcje.

68

Opinie o poczuciu bezpieczeństwa..., s.

6.

średnimi skutkami społecznymi wprowadzanych zmian. Najbardziej widocz­

ny był on jednak w skali makro, czyli w poczuciu bezpieczeństwa w kraju jako całości. We wszystkich wymiarach można zauważyć te same tendencje w dłuższej perspektywie czasu. Podczas dekady lat dziewięćdziesiątych po­

czucie zagrożenia utrzymywało się mniej więcej na tym samym poziomie, do którego spadło po roku 1989. Na początku następnej dekady zaczyna­

ło stopniowo wzrastać, a od przełomu lat 2004 i 2005 możemy mówić już o skokowym wzroście we wszystkich trzech wymiarach. Wzrost ten mógł być spowodowany ogólnym wzrostem poziomu życia i poprawą warunków materialnych społeczeństwa oraz coraz szerszym dostępem do wielu dóbr.

Procesy te były coraz bardziej widoczne wraz z procesami przystępowania Polski do struktur euroatlantyckich. Po przystąpieniu Polski do Unii Europej­

skiej w 2004 roku jej wschodnia granica została uszczelniona, ponieważ od tego momentu stała się granicą całej Unii. W dokumencie rządowym, podsu­

mowującym okres pięciu lat członkostwa Polski w Unii Europejskiej, działa­

nia te zostały ujęte w następujący sposób:

Lata 2004-2009 to okres intensywnych przygotowań polskiej administracji ma­

jących na celu zapewnienie skutecznej ochrony granic oraz wysokiego poziomu bezpieczeństwa obywateli. Wzmocniono współpracę policyjną, zintensyfikowano walkę z przestępczością zorganizowaną, stworzono podstawy prawne i instytu­

cjonalne do skutecznego zwalczania terroryzmu. [...] Wyzwaniem dla władz było jednak zapewnienie wysokiego poziomu bezpieczeństwa w warunkach pełnego otwarcia granic wewnętrznych Unii. W szczególności realizacja tego zamierzenia wiązała się z koniecznością zapewnienia skutecznej ochrony granicy zewnętrznej całej UE69.

Wpłynęło to zapewne w dużym stopniu na ograniczenie transnarodowej przestępczości zorganizowanej, napływającej zza wschodniej granicy, także z takich krajów, jak Bułgaria i Rumunia, które w tym czasie nie były jeszcze państwami członkowskimi Unii Europejskiej, a z których docierało do Polski wiele grup przestępczych zajmujących się handlem ludźmi, nielegalną imi­

gracją czy prostytucją70.

69 M. Kałużyńska, K. Smyk, J. Wiśniewski,

Pięć lat Polski w Unii Europejskiej,

Raport Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, UK1E, Warszawa 2009, http://polskawue.gov.

pl/files/Dokumenty/Publikacje_o_UE/piec_lat_polskLw_unii_europejskiej.pdf, s. 274.

70 Liczba osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa oraz ofiar przestępstwa na terytorium Polski, pochodzących z tych dwóch krajów spadła w latach 2004- 2007 prawie trzykrotnie w porównaniu z latami 1998-2002, by następnie, po ich przystąpieniu do UE w 2007 roku, znów wzrosnąć, tym razem dwukrotnie:

Cudzo­

ziemcy podejrzani o popełnienie przestępstw oraz pokrzywdzeni na terenie Polski,

Staty-

Poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce...

Ostatnie lata przyniosły jednak „wyhamowanie” tych wskaźników, a w przypadku dwóch ostatnich w 2010 roku zanotowany został nawet spa­

dek o kilka punktów procentowych. Może to być związane z kryzysem gospo­

darczym, który mógł być powodem pewnego niepokoju i pogorszenia nastro­

jów społecznych.

Na poprawę poziomu poczucia bezpieczeństwa obywateli - zarówno w skali makro, jak i mikro - miał też niewątpliwie wpływ rzeczywisty spa­

dek przestępczości kryminalnej, a także wzrost efektywności pracy instytu­

cji odpowiedzialnych za zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publiczne­

go, przede wszystkim policji, która od 1999 roku odnotowuje coraz wyższy wskaźnik wykrywalności przestępstw71. Praca policji jest również dobrze oceniana przez opinię publiczną. Od 2006 roku dobrze ocenia ją ponad 70%

respondentów, a źle nieco ponad 20% (w tym wypadku można również za­

obserwować wyraźny wzrost ocen, począwszy od roku 2005)72. Oceny takie czynią policję jedną z instytucji obdarzonych największym zaufaniem wśród Polaków73.

W tendencji wzrostowej poziomu poczucia bezpieczeństwa, wyraźnie widocznej od 2004 roku, we wszystkich trzech wymiarach odnotowano niewielki spadek w roku 2006. Może to być związane z kampanią wybor­

czą prowadzoną przez Prawo i Sprawiedliwość w 2005 roku z programem

„IV Rzeczpospolita. Sprawiedliwość dla wszystkich", w której partia ta głosiła konieczność naprawy państwa i akcentowała niski poziom bezpieczeństwa w kraju oraz duże problemy związane z przestępczością, a także wskazywała na złe funkcjonowanie policji, sądów i prokuratury74.

styka policyjna, http://www.statystyka.policja.pl/portal/st/932/50867/Cudzoziem- cy_przestepczosc.html. Także, L. Szymowski,

Biznes przydrożny,

Onet.pl, http://na- tropie.onet.pl/crimestory/historiemafijne/biznes-przydrozny, 1,42 24182,artykul- special.html [dostęp 28.03.2011].

71

Postępowania wszczęte, przestępstwa stwierdzone...-,

Wskaźniki oceniające po­

ziom przestępczości oraz wykrywalność przestępstw przez policję mogą być często mylące, na co wskazują m.in. J. Błachut i J. Widacki,

Przestępczość w Polsce w latach 1990-1996,

[w:]

Bezpieczny obywatel..., s.

15-22.

72

Ocena działalności policji jako instytucji według CBOS (1996 - wrzesień 2009),

Statystyka policyjna, http://statystyka.policja.pl/portal/st/905/48051/0ce- na_dzialalnosci_Policjijako_instytucji_wedlug_CBOS_1996_wrzesien_2009.html [dostęp 10.03.2011].

73

Zaufanie społeczne,

Komunikat CBOS, BS/29/2010, www.cbos.pl, s. 10.

74

IV Rzeczpospolita. Sprawiedliwość dla wszystkich, Prawo i Sprawiedliwość, Pro­

gram 2005,

www.pis.org.pl, s. 25; Wybory odbyły się we wrześniu 2005 roku, zwycię­

żyło PiS zdobywając prawie 27% głosów, www.pkw.gov.pl.

Różnice w opiniach na temat poczucia bezpieczeństwa we wszystkich trzech wymiarach można zauważyć, zestawiając ze sobą analizę na poziomie makro i mikro. W pierwszym przypadku na oceny respondentów w znacznym stopniu wpływają środki masowego przekazu. Natomiast w skali mikro - za­

równo jeśli chodzi o opinie na temat bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania, jak też osobistego zagrożenia przestępczością - poczucie bezpieczeństwa jest raczej wynikiem rzeczywistych doświadczeń i obserwacji osób badanych.

Wśród zmiennych demograficznych, które różnicowały opinie badanych, należy przede wszystkim wskazać na wykształcenie, które znaczącą rolę od­

grywało w kształtowaniu społecznego poczucia bezpieczeństwa w skali kraju (im wyższe wykształcenie, tym lepsza wiedza o rzeczywistych zagrożeniach i mniejsza podatność na przekaz medialny, i tym częstsze pozytywne opinie o bezpieczeństwie w kraju). Natomiast zróżnicowanie opinii obywateli na te­

mat poczucia bezpieczeństwa osobistego oraz bezpieczeństwa w miejscu za­

mieszkania wynikało głównie z wielkości oraz charakteru miejsca zamiesz­

kania - im mniejsza miejscowość, tym większe poczucie bezpieczeństwa. I na odwrót, najbardziej narażeni na przestępstwo czują się mieszkańcy wielkich miast. Związane jest to przede wszystkim z mniejszą liczbą przestępstw po­

pełnianych w mniejszych skupiskach ludności, a także z większą anonimo­

wością i ruchliwością społeczną w dużych skupiskach miejskich, co jest także powodem mniejszej wykrywalności przestępstw.

Choć poziom poczucia bezpieczeństwa w ciągu ostatniej dekady wzra­

sta, a instytucje odpowiedzialne za zapewnianie bezpieczeństwa i porządku publicznego cieszą się dużym zaufaniem społecznym i ich praca jest dobrze oceniana, to te opinie nie przekładają się raczej na społeczną ocenę funkcjo­

nowania systemu politycznego (demokratycznego) w Polsce. Od początku badania przez CBOS opinii publicznej w tym zakresie, czyli od roku 1993, opi­

nie negatywne przeważały nad pozytywnymi (z wyjątkiem krótkiego okresu tuż po wyborach parlamentarnych w 2007 roku)75. W 2010 roku 43% osób było zadowolonych z funkcjonowania demokracji w naszym kraju, natomiast 50% oceniało system negatywnie. W 2003 roku (mniej więcej w połowie badanego okresu) liczba osób niezadowolonych z funkcjonowania systemu demokratycznego wyniosła mniej więcej tyle, ile liczba osób negatywnie oceniających funkcjonowanie systemu politycznego w 1989 roku (ponad

75

Postawy wobec demokracji, jej rozumienie i oceny,

Komunikat CBOS, BS/60/2010, www.cbos.pl, s. 3.

Poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce...

70% )76. Zestawiając dane dotyczące poziomu poczucia bezpieczeństwa i oceny funkcjonowania systemu politycznego można stwierdzić, że poczucie bezpie­

czeństwa wśród obywateli nie ma istotnego związku z postrzeganiem przez nich funkcjonowania systemu politycznego jako całości. Jest związane raczej z postrzeganiem funkcjonowania pewnych elementów tego systemu, które mają znaczący wpływ na poziom bezpieczeństwa, jak efektywność służb wła­

ściwych w tej kwestii czy bezpośrednich zmian i doświadczeń zachodzących w najbliższym otoczeniu badanych. Wynika to także ze sposobu rozumienia funkcjonowania systemu demokratycznego. Większość respondentów uwa­

ża, że ludzie bardziej szanują władzę i w większym stopniu przestrzegają prawa w systemie demokratycznym niż w systemie niedemokratycznym. Na­

tomiast większość z nich uważa, że system demokratyczny gorzej radzi sobie z przestępczością niż niedemokratyczny77. Taką zależność można obserwo­

wać w badanym okresie, gdy w ciągu piętnastu lat budowania demokracji w Polsce poczucie bezpieczeństwa pozostawało cały czas na niższym pozio­

mie niż pod koniec funkcjonowania poprzedniego systemu politycznego.

Można natomiast zaobserwować pewną stabilizację opinii w obydwóch kwestiach w ostatnich latach, do roku 2007 wraz ze stabilizacją ocen funkcjo­

nowania systemu politycznego (raczej negatywnych, jednak na najwyższym poziomie w badanym okresie], na równym, dość wysokim poziomie utrzy­

mywał się także poziom poczucia bezpieczeństwa. Można wnioskować na tej podstawie raczej o wpływie podobnych czynników na postrzeganie przez obywateli zarówno funkcjonowania systemu politycznego, jak i poczucia bez­

pieczeństwa, takich jak np. poprawa sytuacji materialnej, odpowiedni poziom zaspokojenia potrzeb, szerszy dostęp do wielu dóbr i ogólna poprawa nastro­

jów społecznych78 79. Także funkcjonowanie systemu politycznego, postrzega­

nego przez opinię publiczną na stabilnym poziomie w ostatnich latach (co może także świadczyć o raczej stabilnym funkcjonowaniu samego systemu), może mieć istotny wpływ na poczucie bezpieczeństwa wśród obywateli.

W rankingu bogactwa i dobrobytu z 2010 roku, prowadzonym przez

Legatum Prosperity Index74,

Polska zajmuje 29 miejsce na świecie (19 w Euro-

76

Opinie o funkcjonowaniu demokracji

w

Polsce,

Komunikat CBOS, BS/20/2009, www.cbos.pl, s. 7.

77 Ibidem, s. 8.

78

Nastroje społeczne w grudniu...

79

Legatum Prosperity Index

- ranking bogactwa i dobrobytu na świecie; ocenia i porównuje państwa na podstawie aktualnego poziomu bogactwa, zadowolenia

pie). Jednym z obszarów branych pod uwagę jest poziom bezpieczeństwa w danym kraju, a wśród jego wskaźników uwzględniane jest między inny­

mi poczucie bezpieczeństwa osobistego wśród obywateli. I właśnie poziom bezpieczeństwa w kraju jest oceniany najwyżej ze wszystkich obszarów po­

równawczych. Polska zajmuje pod tym względem 21 miejsce na świecie (14 w Europie)* 80. Ocena poziomu poczucia bezpieczeństwa w tym rankingu ba­

dana jest na podstawie opinii obywateli na temat bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania (mieście, okolicy). Ankietowani odpowiadali na pytanie, czy czują się bezpiecznie spacerując nocą w swojej okolicy81. Poziom poczucia bezpieczeństwa obywateli wybranych państw na świecie ilustruje wykres 1.

Wykres 1. Poczucie bezpieczeństwa osobistego w wybranych krajach świata

100,0034 i---

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Legatum Prosperity Index, www.prosperity.com.

z życia czy rozwoju. Pod uwagę brane są takie obszary, jak stan gospodarki, przedsię­

biorczość, edukacja, zdrowie, zarządzanie, kapitał społeczny, wolność osobista oraz bezpieczeństwo; www.prosperity.com.

80 Ibidem.

81 Dane na temat poczucia bezpieczeństwa w rankingu

Legatum Prosperity Index

pochodzą z

Gallup World Poll:

www.gallup.com. Oś pionowa na wykresie 1 przedsta­

wia odsetek osób czujących się bezpiecznie spacerując nocą w miejscu zamieszkania.

Poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce...

Odsetek mieszkańców Polski czujących się bezpiecznie w miejscu swo­

jego zamieszkania według tych danych wynosi 69%. Wynik ten plasuje Pol­

skę na wysokiej pozycji wśród państw Europy Zachodniej, takich jak Wielka Brytania czy Francja, o kilka punktów procentowych nawet je przewyższając.

Tylko niewiele bardziej bezpieczni czują się Niemcy (75%). 0 wiele więk­

sze poczucie bezpieczeństwa panuje natomiast wśród obywateli Norwegii (84%), która pod względem bezpieczeństwa ustępuje w rankingu tylko Islan­

dii (91%). Wśród krajów Europy Środkowo-Wschodniej nieco niższy poziom poczucia bezpieczeństwa odnotowano na Węgrzech (64%), a jeszcze niższy w Czechach (60%). Wyraźnie niższe poczucie bezpieczeństwa osobistego pa­

nuje wśród obywateli Słowacji (nieco ponad 50%). Daleko w tyle pozostają nasi wschodni sąsiedzi: Rosja (35% ), Ukraina (34%) i Litwa (33%). Wyjątek stanowi Białoruś, w której nieco ponad 54% obywateli czuje się bezpiecznie w swoim miejscu zamieszkania82. Powyższe zestawienie obrazuje w pewnym stopniu stan polskiej opinii społecznej na temat poczucia bezpieczeństwa na tle innych państw. Jest ono jednak niezupełne, gdyż dane pochodzą tylko z jednego roku w przypadku każdego państwa, i w związku z tym nie można prześledzić zmian poziomu poczucia bezpieczeństwa i różnic między krajami w dłuższej perspektywie czasu, zakreślonej w tej pracy. Dodatkowo sprawę komplikuje fakt, że dane w przypadku kilku państw (istotnych punktów od­

niesienia dla Polski), pochodzą z badań prowadzonych kilka lat wcześniej.

W przypadku Polski właśnie w ciągu tych kilku ostatnich lat nastąpił najwięk­

szy wzrost poziomu poczucia bezpieczeństwa. Można więc przypuszczać, że w krajach takich jak Słowacja, Czechy i Węgry poziom poczucia bezpieczeń­

stwa wśród obywateli także nieco się poprawił do 2009 roku.

Badania podobne do badań CBOS są natomiast prowadzone w Republice Czeskiej od 2002 roku, i w tym przypadku możliwe jest porównanie poziomu poczucia bezpieczeństwa obywateli w dłuższej perspektywie czasu, zarówno w skali kraju, jak i w miejscu zamieszkania. Można zauważyć podobieństwo, jeśli chodzi o kształtowanie się poczucia bezpieczeństwa w obydwóch kra­

jach w skali makro i mikro. W pierwszym przypadku widoczne są bardziej

„skokowe" zmiany opinii publicznej na poszczególnych etapach prowadzo­

nych badań, przynajmniej w początkowym okresie. W skali mikro opinie są bardziej wyrównane i stabilne. Zmiany związane z wejściem Czech do Unii Europejskiej w 2004 roku także wpłynęły na poczucie bezpieczeństwa oby­

82 Dane z roku 2009, z wyjątkiem Słowacji (2006), Czech (2007), Węgier (2008) i Norwegii (2008),

Legatum Prosperity Index,

www.prosperity.com.

wateli tego kraju w obydwóch wymiarach. W 2004 roku 55% obywateli czes­

kich postrzegało swój kraj jako bezpieczny, a 70% czuło się bezpiecznie w miejscu swojego zamieszkania. W 2006 roku liczby te wzrosły odpowiednio do 65% i 77%. W kolejnych latach (do roku 2010) poczucie bezpieczeństwa w obydwóch wymiarach pozostawało mniej więcej stabilne, nieco się waha­

jąc między 65 a 68% w skali kraju i 76 do 77% w miejscu zamieszkania83.

Dynamika poziomu poczucia bezpieczeństwa jest więc podobna w Polsce i w Czechach. Różnice natomiast można zauważyć, jeśli chodzi o odsetek osób postrzegających swój kraj jako bezpieczny, przede wszystkim na początku badanego w Czechach okresu (w Polsce rozpoczynała się wtedy tendencja wzrostowa). W roku 2002 tylko 27% Polaków uważało swój kraj za bezpiecz­

ny. Tymczasem 45% obywateli czeskich było przekonanych o bezpieczeń­

stwie w kraju (w Polsce taki poziom został osiągnięty dopiero w 2005 roku).

W 2004 roku już ponad połowa (55%) obywateli czeskich czuła się bezpiecz­

nie w swoim kraju, podczas gdy odsetek Polaków tak myślących wyniósł tyl­

ko 33%. Od 2008 roku poczucie bezpieczeństwa w skali kraju wśród oby­

wateli obydwóch państw pozostaje na zbliżonym poziomie84. Kolejna istotna różnica związana jest z postrzeganiem bezpieczeństwa w swojej najbliższej okolicy przez mieszkańców obydwóch krajów w ostatnich kilku latach. Opi­

nie w tej kwestii pozostają mniej więcej stabilne na wysokim poziomie od 2006 roku w obydwóch krajach, jednak od 2008 roku odsetek Polaków wy­

powiadających się pozytywnie o bezpieczeństwie w swoim miejscu zamiesz­

kania utrzymuje się na poziomie wyższym o dziesięć punktów procentowych niż w przypadku obywateli czeskich (ok. 87% do 76% )85. Tak duża rozbież­

ność w tej ostatniej kwestii może wynikać w pewnym stopniu między innymi z oceny pracy policji w obydwóch krajach, która w ostatnich latach dużo le­

piej wypada w Polsce86. Natomiast dużo większy odsetek Czechów niż Pola­

ków, którzy postrzegali swój kraj jako bezpieczny na początku omawianego okresu, może świadczyć o większym wpływie zachodzących zmian społecz­

nych, gospodarczych i politycznych, związanych z transformacją systemową, na poziom poczucia bezpieczeństwa wśród obywateli Polski, co może także mieć związek z rozwojem środków masowego przekazu.

83

Pocit bezpeti a spokojenost s cinnosti policie,

Komunikat CVVM, OB110120, www.cwm.cas.cz.

84 Ibidem;

Opinie o poczuciu bezpieczeństwa...

85 Ibidem.

86 Ponad 70% Polaków i ok. 50% Czechów ocenia dobrze pracę policji w ostatnich latach.

Podsumowanie

Poczucie bezpieczeństwa obywateli Polski podczas ostatnich dwudziestu lat kształtowało się pod wpływem zachodzących w kraju głębokich przemian politycznych, gospodarczych i społecznych. Po gwałtownym spadku poziomu poczucia bezpieczeństwa w początkowym okresie transformacji, kiedy zmia­

ny te były najbardziej gwałtowne i odczuwalne, w następnych latach w miarę stopniowej stabilizacji systemu politycznego wzrastało społeczne poczucie bezpieczeństwa. Z jednej strony, wpływ na jego kształtowanie miały procesy związane z budową, przekształcaniem i rozwojem różnych instytucji życia publicznego, przede wszystkim tych odpowiedzialnych za zapewnianie bez­

pieczeństwa i porządku publicznego, głównych sił politycznych oraz mediów.

Z drugiej strony, istotny był proces „oswajania się" opinii publicznej z tymi przekształceniami, dojrzewaniem społecznej percepcji zmian. Wraz z rozwo­

jem tych instytucji, poprawą jakości i efektywności ich funkcjonowania, a tak­

że ze stabilizacją systemu politycznego, następowała też stopniowa poprawa i stabilizacja opinii na temat ich funkcjonowania. Wynikiem tych procesów był wyraźny wzrost poziomu poczucia bezpieczeństwa obywateli, a następ­

nie jego stabilizacja. Istotnym czynnikiem towarzyszącym tym zmianom i jednocześnie na nie wpływającym była stopniowa poprawa warunków eko­

nomicznych społeczeństwa. Katalizatorem zmian były działania podejmowa­

ne w związku z przystępowaniem Polski do struktur Unii Europejskiej.