Luck
Zapomniany dokument: „Księga
Pamiątkowa” Pierwszej
Ogólnopolskiej Konferencji
Psychotechnicznej. Warszawa,
styczeń 1930
Studia Psychologica nr 14 (2), 77-942014
Studia Psychologica UKSW 14(2) 2014 s. 77-94 WŁODZISŁAW ZEIDLER1 Hohenwestedt HELMUT E. LÜCK
FernUniversität in Hagen, Germany
ZAPOMNIANY DOKUMENT: „KSIĘGA PAMIĄTKOWA” PIERW-SZEJ OGÓLNOPOLSKIEJ KONFERENCJI PSYCHOTECHNICZNEJ
WARSZAWA, STYCZEŃ 1930
Pamięci naszych Przyjaciół:
Prof. Theo Herrmanna i Prof. Kazimierza Obuchowskiego
WSTĘP
Do historii psychologii należą zarówno biografie wybitnych psychologów, jak również treść ich teorii. Ale także rozmaite dokumenty, które biografie potwierdzają lub ilustrują, a same teorie opisują w lepszy lub gorszy sposób. Dokumenty poma-gają rekonstruować interesujące nas wydarzenia. Poniżej przedstawimy dokument, który zawiera sprawozdanie z przebiegu Pierwszej Ogólnopolskiej Konferencji Psychotechnicznej w Warszawie w roku 1930. Korzystamy przy tym z egzempla-rza „Księgi Pamiątkowej“, który udostępniło nam Archiwum Badań nad Historią Psychologii (PGFA) FernUniversität Hagen. Egzemplarz ten nabyto w roku 2014 od jednego z austriackich instytutów psychotechnicznych. Składa się on z czte-rech zeszytów, nie ma na nim żadnych podkreśleń ani innych śladów używania. Brak wiadomości na temat wysokości nakładu i dystrybucji. Wydrukowany został w Warszawie w Drukarni R. Olesiński, W. Merkel i S-ka.
W Polsce psychotechnika została relegowana do historii. W kolejnym, smutnym, okresie polskiej historii, starano się ją wyprzeć ze świadomości i zapomnieć. Po-dobnie rzecz wyglądała z psychoanalizą. Obydwa zabiegi były równie szkodliwe dla harmonijnego i społecznie ważnego rozwoju polskiej psychologii. Bo przecież zarówno psychotechnika, jak i psychoanaliza były w swej istocie odpowiedzią na oczekiwania i wymagania społecznego rozwoju oraz społecznej praktyki, które już wcześniej – wszakże w odniesieniu do społeczeństwa amerykańskiego – zauważył A. A. Roback (1952). Rozpoczęte na przełomie wieków XIX i XX ogromne prze-miany społeczne i polityczne (industrializacja, urbanizacja, wojny oraz migracje – por. Piskorski 2013) tworzyły zapotrzebowanie na nową wiedzę i nowe sposoby działania takie, jakich ówczesna psychologia – zarazem naukowa i akademicka –
nie potrafiła jeszcze zaproponować. Jakby w imieniu psychologii, odpowiedzi na te różne pytania udzieliły psychoanaliza oraz psychotechnika. Każda z nich w od-miennym zakresie i w sobie właściwy sposób. Być może warto, chociaż na chwilę, wyobrazić sobie, że psychoanaliza i psychotechnika – w tym czasie – jakby zastę-powały psychologię, ale także towarzyszyły jej w rozwoju. W tempie wymuszo-nym, blokującym możliwość głębszego namysłu oraz refleksji. Pojawienie się no-wego ustroju (Rosja Sowiecka) i kolejna ludobójcza wojna, stały się zagrożeniem egzystencjalnym dla obydwu wymienionych. Po wielu trudnych latach i bolesnych stratach, psychoanaliza już rozpoczęła restytucję dawnych obszarów. Psychotech-nika do tej pory nie odzyskała swojego dawnego oblicza. Być może nie jest ono już tak potrzebne, jak to było przed niemal stu laty. Z drugiej strony starania oraz dzia-łalność psychotechniki posiadały elementy wartościowe, które, być może, także dzisiaj mogłyby inspirować rozwój nowoczesnej psychologii. Już tylko z tej racji, wydaje się, że przypomnienie treści „Księgi Pamiątkowej“, jako dokumentu, jest rzeczą celową. Ponieważ sama psychotechnika została niemal zapomniana, przy-pominamy najpierw okoliczności jej powstania oraz rozwoju, głównie w Europie, ale nie tylko.
POWSTANIE I ROZWÓJ PSYCHOTECHNIKI WILLIAM STERN I OTTO LIPMANN
Na początku XX wieku, znaczenie niemieckiego pojęcia „Psychotechnika” zo-stało ukształtowane pod wpływem Williama Sterna (1871-1938). W programowym artykule na temat „psychologii stosowanej”, określił Stern (1903) Psychotechni-kę jako nauPsychotechni-kę „o postępowaniu z ludźmi“ i przeciwstawił ją tzw. Psychognostyce2.
Psychognostyka miała zajmować się poznaniem psychologicznym, natomiast zada-niem psychotechniki było kształtowanie oraz optymalizacja relacji w układzie: na-rzędzie – cel. Podkreślić przy tym wypada, że Stern czynności psychologa nie poj-mował, jako „techniki”, przyrównywał je natomiast do pracy lekarza.
Stern interesował się różnymi działami psychologii i należał do niewielu na-uczycieli akademickich, którzy nie mieli zastrzeżeń, co do stosowania psycholo-gicznych teorii i metod w praktyce. Był twórcą psychologii różnic indywidualnych, konstruował i adaptował testy – od niego pochodzi pojęcie oraz metoda obliczania ilorazu inteligencji – prowadził również eksperymentalne badania nad wartością zeznań dzieci, jako świadków. W roku 1906 utworzył w Berlinie „Instytut Psy-chologii Stosowanej”, którym kierował najpierw razem z Otto Lipmannem (1880– –1933), od roku 1916 Instytutem kierował Lipmann. W roku 1907, razem z Lip-mannem utworzył czasopismo „Zeitschrift für angewandte Psychologie”. „Instytut Psychologii Stosowanej“ był instytucją prywatną, którą finansował Lipmann w du-żym stopniu z funduszy prywatnych. Starania Lipmanna o uzyskanie dla tego Insty-tutu statusu placówki uniwersyteckiej nie powiodły się (por. Sprung, Brandt, 1992). Lipmann ogłosił szereg prac psychologicznych na tematy rozwoju, pracy i organi-zacji. Najważniejsze z nich dotyczą problematyki uzdolnień oraz wyboru zawodu
2 Tym samym rozróżnieniem, posłużył się Stefan Baley (1930) w swoim referacie na Konferencji
(m.in. Lipmann, 1922). W okresie panowania narodowego socjalizmu jego dom oraz Instytut były kilkakrotnie zdewastowane przez hitlerowskie bojówki. W dniu 7. października 1933 roku, Lipmann popełnił samobójstwo (Sprung, Brandt 1992).
HUGO MÜNSTERBERG
Za nestora psychologii stosowanej jest uważany Hugo Münsterberg (1863-1916). Urodzony w Gdańsku, pochodził ze zasymilowanej, kupieckiej rodziny żydow-skiej. Studiował medycynę w Genewie i Lipsku. Pod wpływem Wilhelma Wundta w Lipsku zainteresował się filozofią oraz psychologią. W roku 1885 doktoryzował się w Lipsku w zakresie filozofii. Po tych studiach osiadł w Fryburgu/Br. (1887-1891), gdzie habilitował się w roku 1888, także tam założył prywatne laboratorium do badań eksperymentalnych. W roku 1891 otrzymał nominację na stanowisko pro-fesora nadzwyczajnego. W roku 1892 został – przez Williama Jamesa – powołany na stanowisko docenta Uniwersytetu Harvarda. Także tutaj stworzył laboratorium, dla którego wzorem laboratorium z Instytutu w Lipsku. Münsterberg utrzymywał wielorakie kontakty z amerykańskimi kolegami. W roku 1892 uczestniczył w kon-gresie, na którym utworzono American Psychological Association3, a w roku 1897
został jego Przewodniczącym. W latach 1910/1911 pracował w Berlinie i kierował „Instytutem Amerykańskim”. Wygłosił wówczas czterogodzinny wykład dla kilku-set studentów na temat psychologii gospodarczej. Tę samą tematykę przedstawił na-stępnie w dwóch obszernych publikacjach: Psychologie und das Wirtschaftsleben. Ein Beitrag zur angewandten Experimental-Psychologie [tł. Psychologia i życie gospodarcze. Wprowadzenie do stosowanej psychologii eksperymentalnej]; (Mün-sterberg 1912) oraz w Grundzüge der Psychotechnik [tł. Podstawy psychotechni-ki]; (Münsterberg, 1914). Pokonując ograniczenia poglądów Wilhelma Wundta, od roku 1908, prowadził Münsterberg badania w zakresie psychoterapii, wychowania, filmu oraz selekcji personelu i reklamy. Münsterberg zmarł w roku 1916 w grudniu, podczas prowadzenia wykładu, mając 53 lata (Biografie: Hale, 1980; Landy, 1992; Lück, Bringmann, 1999; Moskowitz, 1977).
W ramach psychologii teoretycznej, odróżniał tę przyczynową od teleologicznej. Aczkolwiek obydwie uważał za empiryczne, to jednak eksperyment stanowił pod-stawę dla tej pierwszej. Miała ona wyjaśniać i przewidywać różnorodność ludz-kiego życia. Ta druga miała za zadanie dostarczać wyjaśnień ex post. Oceniając krytycznie dotychczasowe osiągnięcia psychologii „kausalnej“, oczekiwał, że psy-chotechnika umożliwi przezwyciężenie kilku ograniczeń. W tym sensie pisał do Maxa Dessoir’a:
„Jestem coraz bardziej pewny tego, że psychotechnika potrafi uratować i wyja-śnić kłopoty psychologii „kausalnej”. To całe przyczynowe analizowanie życia psy-chicznego jest postępowaniem sztucznym oraz bezowocnym. Zycie psychiczne, jest życiem duchowym, a jako takie wymaga zrozumienia swojego sensu. Jednakże tam,
3 Więcej na temat biografii i twórczości H. Münsterberga: Zeidler, W. (2011). Krytyka Tayloryzmu
jako kolejny krok w rozwoju metodologii Kurta Lewina. W: W. Zeidler, H. E. Lück (red.),
Psycholo-gia europejska w okresie międzywojennym. Sylwetki, osiągnięcia, problemy (s. 371-389). Warszawa,
gdzie idzie o wykonanie zadań praktycznych, takich, które realizuje psychotechnika, musimy znowu powrócić do zasady przyczynowości, a wtedy owa, klasyczna psy-chologia zdobywa nowe uzasadnienie. (Dessoir 1918, s. XI)
Münsterberg zdawał sobie sprawę z tego, że na gruncie psychologii stosowanej precyzja dyskursu nie osiąga tak wysokiego poziomu dokładności, jak to ma miej-sce w psychologii teoretycznej. Uważał też, że nie jest to konieczne. Na dorocznym spotkaniu APA w roku 1892, wyraził pogląd: „Everything depends, not upon the fi-gures, but upon the analysis; not upon the precise instruments, but upon the right questions“ (1893, s. 11).
Podobnie jak Stern, Münsterberg pojmował psychotechnikę jako „naukę o prak-tycznych zastosowaniach psychologii w służbie na rzecz zadań kulturowych“ (1914, s. 1). Według niego psychotechnika zajmuje się problemami organizacji społecz-nych, szeroko rozumianą problematyką zdrowia, gospodarką, prawem, wychowa-niem, kulturą i nauką (taki jest układ rozdziałów w pracy z roku 1914). Wyjaśnienia tych problemów – zdaniem Münsterberga – nie należały jednak do zakresu psycho-techniki.
W odróżnieniu od Williama Sterna akcentował Münsterberg „sens“ psychotech-niki jako „techpsychotech-niki”, czyli swoistego instrumentarium, który pomaga kontrolo-wać zależności społeczne. Znaczącą wypowiedź na ten temat znajdujemy w pracy „Psychologia i życie gospodarcze” (1912): „...do decyzji psychologa nie nale-ży to, czy awansowanie zdolnych pracowników jest rzeczą słuszną. Cel musi być podany wcześniej, jeżeli technik ma zrobić coś pożytecznego“(1912, s. 19; 1997, s. 22).W odróżnieniu od Sterna, potraktował czynności psychotechnika, jako czyn-ności techniczne i tym samym uwolnił „go” od odpowiedzialczyn-ności za dobór celów. Münsterbergowi zarzucano uleganie wpływom Taylora: zajmował się produktyw-nością robotnika podczas jednego dnia, zamiast interesować się jego osiągnięciami w ciągu całego życia4 (Rosenbaum, 1913, s. 187).
Jakby, odpowiadając na tego rodzaju zarzuty, Max Dessoir napisał:
„Niestety, próbowano tę książkę tak zrozumieć, jakby chodziło w niej o przenie-sienie wzorców amerykańskich na grunt niemiecki. W rzeczywistości nie idzie tutaj o przejęcie tzw. systemu Taylora, który stara się wymusić od robotnika maksymal-ną wydajność. Pytanie dotyczy tego, jak należy postępować, aby właściwy człowiek znalazł się na właściwym miejscu” (Dessoir, 1918).
PSYCHOTECHNIKA W PRZEMYŚLE
Pojęcie „psychotechnika“ przyjęło się niemal we wszystkich krajach z wyjąt-kiem Stanów Zjednoczonych Am. Płn., gdzie zastępowano je przez „applied psy-chology” (psychologia stosowana). Stosunkowo długo zachowało się określe-nie „psychotechnika” we Francji i francuskojęzycznej Szwajcarii. Tutaj, dopiero w roku 1955 zmieniono nazwę „Internationale Vereinigung für Psychotechnik” na „International Association of Applied Psycho lo gy”. W latach dwudziestych zaczę-to ograniczać pojęcie „psychotechnika” do szaczę-tosowanej psychologii przemysłowej,
4 Wiadomo także, że w roku 1913 w USA, do procesu produkcji samochodów włączono „taśmę”,
która stała się psychodiagnostyką przy użyciu przyrządów. Taka deformacja sensu, nie była zgodna ani z poglądami Sterna, ani Münsterberga.
PSYCHOTECHNIKA SPOŁECZNA
Münsterberg zabiegał nie tylko o to, aby wybrać właściwe osoby do wykony-wania danych czynności (tzw. psychotechnika osobowa) oraz dostosować warunki pracy do ludzkich właściwości (tzw. psychotechnika przedmiotowa). Zdawał so-bie sprawę także z tego, jak znaczny wpływ mają czynniki społeczne, występu-jące w procesie pracy, wpływawystępu-jące na jej organizację, wydajność, zmęczenie itp. Eckardt (1998) zwrócił uwagę na zainteresowanie Münsterberga tymi czynnika-mi już w początkowym okresie tworzenia jego psychotechniki. Walter Moede (1888-1958), słuchacz wspomnianych już berlińskich wykładów Münsterberga, był pierwszym, który rozpoczął prowadzenie badań nad wpływem obecności innych na efektywność procesu uczenia się. Jego eksperymentalne badania nad wpływem obecności grupy na efektywność działania inspirowały zainteresowanie tą proble-matyką zarówno psychologów niemieckich, jak i również „amerykańskich”.
KONTAKTY MIĘDZYNARODOWE
Powstanie i umocnienie się pozycji psychotechniki w USA i w krajach europej-skich, stało się inspiracją do tworzenia struktur organizacyjnych: instytutów, cza-sopism, zrzeszeń (por. Métraux, 1985, Gundlach, 1998a). Teraz zrodziła się potrze-ba międzynarodowej współpracy. W roku 1920 w Genewie, pod przewodnictwem Edouard’a Claparède, spotkało się dziesięciu psychotechników z Francji, Szwajca-rii, Niemiec, Luksemburga, Belgii oraz Hiszpanii. Potem rozpoczęła się seria kon-gresów międzynarodowych w Barcelonie i Mediolanie. W roku 1927, z udziałem delegacji „amerykańskiej” oraz z komunistycznej Rosji, obradował Kongres IV. W roku 1928, w Utrechcie, odbył się Kongres V-ty. Kongres VI-ty odbył się w roku 1931 w Moskwie, pod przewodnictwem Izaaka N. Spielreina i miał 300 uczestni-ków. Stanowił też demonstrację „nowej” Rosji (Gouarné, 2012; Turbiaux, 2013), w której psychotechnika – inaczej niż w krajach europejskich – zdominowała takie dziedziny, jak architektura, sztuka oraz film (vgl. Vöhringer, 2007).
Dzięki publikacji sprawozdań z kongresów (Gundlach,1998b, 1998c) możemy zapoznać się z wieloma szczegółami, jak również wyobrazić sobie znaczenie tych kongresów.
SPORY I KRYZYS
Psychotechnika odniosła w Niemczech początkowo szereg sukcesów. Dzięki po-mocy Państwa, gospodarka niemiecka już w roku 1922 osiągnęła poziom z okre-su przed wojną. W międzyczasie powstało 600 związków racjonalizatorskich oraz 67 państwowych ośrodków kontrolno-badawczych, które współdziałały ze sobą na mocy porozumienia związków zawodowych i państwa (Jaeger, Staeuble, 1981; Rüegsegger, 1986; Gundlach, 1996). Haak (1996) sugerował, że tam, gdzie psy-chotechnika zdołała nawiązać kontakt ze związkiem zawodowym, przygotowywa-ła grunt dla idei socjalistycznych. Podobnie interpretował Haak mało znaną pracę Kurta Lewina (1920) pt. Die Sozialisierung des Taylorsystems. Natomiast Ulich
(2007, s. 206nn.) uznał tę pracę za wyraz potrzeby humanizacji pracy. W później-szej, polskiej literaturze (Zeidler, 2011), spotykamy inną interpretację tej samej pra-cy Kurta Lewina. W przekonaniu Kurta Lewina, praca potrzebna jest pracownikowi nie tylko jako źródło zarobków. Albowiem „… życie bez pracy jest puste i niepeł-ne… Zapotrzebowanie na pracę, ucieczka przed niekończącą się bezczynnością ma za podstawę „życiową wartość pracy“. Ta szczególna właściwość pracy, polega-jąca na tym, że nadaje ona życiu jednostki sens i znaczenie, jest jej wewnętrzną właściwością… Ona nie blokuje rozwoju jednostki, ale pomaga jej w osiągnięciu pełnego rozkwitu” (Lewin, 1920, s. 12, tł. W.Z.). Dzięki temu, że Kurt Lewin zasto-sował szczególną metodę prowadzenia naukowego dyskursu, w której połączył re-guły idealizacji oraz opozycji, nadając swojej „refleksji nad pracą” formę odmienną od dotychczasowej. Jej specyfikę oraz wartość wyznaczyły cztery aspekty: a) anali-za czynności „produkcyjnych”, b) produkcja jako taka, c) specyfika gospodarki, d) indywidualność pracownika. W ten sposób psychologia oraz psychotechnika loko-wały swoje zainteresowania w przestrzeni różnej od dotychczasowej. Oczywiście, możliwe byłoby, w oparciu o cztery wymienione aspekty, zbudowanie nowej kon-cepcji psychotechniki. Trudno jednak sobie wyobrazić, aby którykolwiek spośród totalitarnych systemów, przygotowujących się właśnie do zniewolenia umysłów, był skłonny do „poszanowania” indywidualności pracownika. Tak więc, w latach dwudziestych XX wieku psychotechnikę redukowano do badań selekcyjnych, ma-jących na celu wzrost produktywności.
W okresie wielkiego kryzysu z końca lat dwudziestych pojawiły się dyskusje, które prowadziły do nieporozumień dotyczących zarówno psychotechniki, jak i samej psychologii, która w tamtym czasie, dla wielu, była ciągle jeszcze nauką o duszy (por. Biäsch, 1935, s. 33). W latach 30-tych wyjątkowy status uzyskała psychotechnika, wspierana poglądami Edwarda Sprangera (1882-1963) na temat charakterologii, w ramach selekcji oficerów Wehrmachtu (Geuter, 1984). Na po-czątku lat dwudziestych psychotechnika uległa rozbiciu. Wokół osoby Waltera Mo-ede zgromadzili się zwolennicy „Psychotechniki Praktycznej“. Od roku 1920 re-prezentowało ich „Zrzeszenie Psychologów Praktyków“, które miało własne pismo „Psychologia Praktyczna“, w latach 1922-1944 miało ono tytuł: „Psychotechnika Przemysłowa“.
„Psychotechnika Akademicka” była ugrupowaniem przeciwstawnym, które gro-madziło głównie nauczycieli akademickich takich, jak Wiliam Stern (z Hambur-ga), Kurt Lewin, Hans Rupp (z Berlina), Otto Klemm (z Lipska) oraz Karl Marbe (z Norymbergii). Ich prace ukazywały się w „Psychotechnische Zeitschrift”, które-go wydawcą był Hans Rupp. Ich organizację stanowiła Sekcja Psychologii Stoso-wanej ówczesnego „Gesellschaft für experimentelle Psychologie“ (istnieje nadal, jako Niemieckie Towarzystwo Psychologiczne).
Obydwie orientacje wzajemnie zwalczały się, a niektóre spośród toczonych dys-kusji miały wprawdzie szerokie echo, jednak ich poziom był daleki od tego, któ-ry charaktektó-ryzuje dyskusje naukowe (por. Rupp, 1930, s. 104, Rösgen, 1999, s. 34, Métraux, 1985, s. 238nn.). Po roku 1933, po przejęciu władzy przez narodowych socjalistów, czasopismo „Psychotechnika Przemysłowa” oddało się w służbę tej nowej ideologii (Bauer, Ullrich, 1985, s. 106). Narodowo socjalistyczna władza nie
miała jednak do psychotechniki zaufania i ostatecznie zakazała jej stosowania (por. Métraux, 1985). Podobny los spotkał psychotechnikę pod koniec lat trzydziestych w drugim spośród ówczesnych systemów totalitarnych w Europie: w komunistycz-nej Rosji. Również tam, została „zakazana” ze względów ideologicznych. Na tym tle i ze względu na czas (rok 1930) treść „Księgi Pamiątkowej” wzbudza zaintere-sowanie szczególne, z dwóch różnych powodów. Ciekawi podobieństwo dziejów psychotechniki w Polsce w stosunku do krajów ościennych, interesują także wza-jemne związki psychotechniki uprawianej w różnych krajach europejskich.
ZAWARTOŚĆ „KSIĘGI PAMIĄTKOWEJ”
„Księga Pamiątkowa Pierwszej Ogólnopolskiej Konferencji Psychotechnicznej” (Warszawa 1930) obejmuje 115 stron i ukazała się drukiem w czterech odrębnych zeszytach. Zawiera program konferencji, pełną listę uczestników, treść wygłoszo-nych na konferencji referatów, protokoły dyskusji nad nimi oraz sprawozdania nie-których spośród już działających psychotechnicznych instytucji. Konferencja od-była się w dniach 4, 5 i 6 stycznia 1930 roku w Warszawie, przy ul. Mokotowskiej 51. Na jej program złożyło się dziewięć referatów, dyskusja nad nimi, pięć bloków z komunikatami istniejących pracowni oraz odrębna sesja poświęcona sformuło-waniu uchwał na temat postulatów dotyczących dalszego rozwoju i wykorzystania psychotechniki w Polsce. W zakresie kształcenia psychotechników, ochrony pracy, zawodowego poradnictwa i selekcji, a także w zakresie obronności Kraju (Centrum Badań Lotniczo-Lekarskich).
W konferencji uczestniczyły 82 osoby. Zdecydowana większość (59 osób) przy-było na konferencję z samej Warszawy, znacznie skromniej były reprezentowane inne, ważne ośrodki w kraju. I tak, z Krakowa przyjechały cztery osoby, ze Lwo-wa dwie, ze Śląska trzy osoby, z Poznania dwie osoby, z Lublina trzy, z Bydgosz-czy jedna osoba, z Łodzi sześć osób, jedna osoba z Wilna i jedna z Siedlec. Wśród uczestników konferencji wymienić należy w pierwszym rzędzie Karola Adamiec-kiego (1866-1933), uważanego za jednego (obok J. W. Taylora i H. Fayola) z twór-ców nauki o organizacji i kierowaniu. Adamiecki opracował i wprowadził do pol-skiego przemysłu metodę chronometrażu, a od roku 1924 był Prezesem Zrzeszenia Naukowej Organizacji Pracy w Polsce.
Tabela 1
Pierwsza Ogólnopolska Konferencja Psychotechniczna. Warszawa, styczeń 1930. Referen-ci i referaty
Referent Miejsce pracy Tytuł referatu
1. Inż. J. Wojciechowski Warszawa Stan Psychotechniki w Polsce w roku 1928/1929 2. Prof. Dr Stefan Baley Warszawa Potrzeby rozwojowe psychotechniki w Polsce 3. Inż. Bronisław Biegeleisen Kraków Postulaty poradnictwa zawodowego w Polsce 4. Dr med. i fil. Władysław Medyński Kraków Rola psychologa w poradnictwie zawodowym 5. Janina Kączkowska Warszawa Zagadnienia kształcenia psychotechników i doradców zawodowych w Polsce
6. Dr E. Zdziarska Warszawa Zagadnienie wywiadu w poradnictwie zawo-dowym 7. Stanisław Studencki Warszawa Formy współpracy pracowni psychotechnicz-nych w Polsce 8. Dr Zofia Lipszycowa Warszawa Zawody specyficznie kobiece a psychotech-nika 9. Stanisław Hoffman Kraków Postulaty Badań Psychologicznych Szoferów
Na szczególną uwagę zasługuje udział psychologów w tej konferencji. Szczegó-łowa analiza profilu zawodowego uczestników nie mieści się w ramach tego opraco-wania. Dlatego ograniczymy się tutaj do wymienienia nazwisk tych psychologów, którzy w konferencji uczestniczyli, a potem przyznano im znaczące miejsce w hi-storii polskiej psychologii. Lista tych nazwisk jest obszerniejsza niż można się było spodziewać. Jako pierwszego należy wymienić Władysława Witwickiego (1878--1948), a zaraz potem Stefana Szumana (1889-1972) oraz Stefana Baleya (1885- -1952). Do tego samego pokolenia polskich psychologów – spośród uczestników konferencji – należeli także: Janina Budkiewicz (1896-1982), Bronisław Biegele-isen Żelazowski (1881-1963); (więcej na ten temat: Izdebski, 2011; Kosnarewicz, Rzepa, Stachowski, 1992), Janina Kączkowska (1895-1978), Estera Markinówna (1903-194?), Helena Słoniewska (1897-1982), Stanisław Studencki (1887-1944?); (więcej na ten temat: Kosnarewicz, Rzepa, Stachowski, 1992). W „Słowniku Pol-skich Psychologów“ (1992) znalazł się także zapis poświęcony Janowi Wojcie-chowskiemu (1871-1938), który w tej konferencji uczestniczył, z wykształcenia był inżynierem, a jednocześnie jednym z głównych twórców polskiej psychotechni-ki. W roku 1925 współzałożycielem Polskiego Towarzystwa Psychotechnicznego, a od roku 1928 – po śmierci Józefy Joteyko – jego Przewodniczącym.
REFERATY
PRZEMÓWIENIE WSTĘPNE
Jan Wojciechowski, już jako Przewodniczący PTP, wygłosił przemówienie otwie-rające konferencję. Treść jego wystąpienia nawiązywała do myśli, które bardziej dokładnie wyraził już wcześniej (1926). Tutaj zostały one przedstawione w skrócie i uzupełnione nowymi danymi, które ilustrowały postępy w rozwoju psychotech-niki w ciągu kilku ostatnich lat. Na uwagę zasługuje teraz krótka i swoista defini-cja psychotechniki, którą Referent podał zaraz na początku swojego wystąpienia. Psychotechnika – jego zdaniem – to czynnik „... ku udoskonaleniu życia i pracy w Polsce”. Dobrze będzie, gdy przyjmiemy, że właśnie z tej perspektywy oglądał Wojciechowski stan psychotechniki w Polsce w roku 1929. Od jej powstania (rok 1919) minęło właśnie dziesięć lat, było zatem rzeczą pożyteczną dokonanie reflek-sji nad jej rozwojem. Najważniejsze dane, które charakteryzują jej dokonania oraz osiągnięcia, zostały przedstawione w tabeli 2. Na uwagę zasługuje to, że w ciągu tego pierwszego dziesięciolecia istnienia psychotechniki w Polsce, jej rozwój nie był równomierny. W roku 1919, natychmiast po odzyskaniu przez Polskę Niepod-ległości powstały dwie pracownie psychotechniczne (Warszawa i Łódź). Na
uru-chomienie kolejnej trzeba było czekać do roku 1924. Wojna polsko-bolszewicka (1919-1921), w rzeczywistości zakończona dopiero podpisaniem traktatu pokojo-wego w Rydze w marcu roku 1921, stanowiła niewątpliwie czynnik niekorzystny, który zakłócał przyjęty tok odbudowy narodowego istnienia i organizacji życia kra-ju po 123 latach rozbiorowej niewoli. Na tym tle, pojęcie przez Wojciechowskiego psychotechniki, jako czynnika „... ku udoskonaleniu życia i pracy w Polsce”, uzy-skuje sens dodatkowy oraz skłania do refleksji. Jest w nim ślad pozytywistycznego hasła „pracy u podstaw”, które obligowało inteligencję do zaangażowania w reali-zację wartości patriotycznych. Także inżynierowie stali się już jej częścią i właśnie oni dobrze rozumieli znaczenie organizacji i efektywności produkcji dla rozwoju kraju. Psychotechnika miała służyć efektywności produkcji. Głównie z inicjatywy inżynierów wzrosła liczba pracowni psychotechnicznych w latach 1925-1929 do 19-tu (ich dokładniejszą charakterystykę zawiera tabela nr 2).
W oparciu o te dane, Wojciechowski stwierdził, że we wszystkich wymienionych pracowniach jest zatrudnionych 66 osób, a wśród nich 18 osób jest psychologami. Spośród pozostałych: 8 osób to lekarze, jeden fizjolog, 6 jest inżynierami, 2 są so-cjologami, a 9 – pedagogami. Wykształcenie średnie posiada 14 osób. W ciągu mi-nionych dziesięciu lat zbadano we wszystkich pracowniach 58.963 osoby, a w roku 1928/1929 zbadano 18.807 osób. Dwanaście pracowni prowadziło poradnictwo dla młodzieży, a 13 zajmowało się doborem zawodowym. Roczny koszt istnienia i działalności wszystkich pracowni lokował się na poziomie 400.000 ówczesnych złotych, a wartość posiadanego inwentarza przekraczała już kwotę 600.000 złotych.
Tabela 2
Pracownie Psychotechniczne i Poradnie Zawodowe w Polsce w roku 1928/1929
Nazwa i miejscowość założeniaRok utrzymania Koszty (1928) Tytuł naukowy kierownika Liczba pracowników Instytut Psychotechniczny Warszawa 1919 52.507 Inżynier 3 Miejska Prac. Psychologiczna Warszawa 1919 49.000 Dr fil. 7 Zakład Psychotechniczny Warszawa 1925 23.954 Inżynier 3 Instytut Psychotechniczny Kraków 1925 --- Dr fil., inż. 6 Biuro Badań Psychotechnicznych Warszawa 1925 39.360 Inżynier 6 Pracownia Psychotechniczna Warszawa 1925 --- Dr med.,Prof. fil. 10 Biuro Porady Zawodowej Lublin 1925 19.488 Psycholog 4
Poradnia Zawodowa Lwów 1927 22.639 Inżynier 4
Pracownia Psychotechniczna Poznań (Kolej) 1927 --- Nauczyciel 2 Pracownia Psychotechniczna
Poznań (Magistrat) 1927 --- Nauczyciel 1
Pracownia Psychotechniczna Warszawa
(C.B. Lotniczych) 1927 --- Dr fil. 2
Pracownia Psychotechniczna Warszawa
Pracownia Psychotechniczna Sosnowiec 1927 10.000 Inżynier 2 Poradnia Zawodowa dla Dziewcząt Warszawa 1928 --- Dr fil. 4 Instytut Porady Zawodowej Katowice 1928 46.833 Dr fil. 3 Poradnia Zawodowa im. Kraushara Warszawa 1928 4.550 Dr fil. 3
Poradnia dla Dziewcząt Wilno 1929 --- Dr fil. 2
Poradnia Zawodowa dla Dziewcząt Poznań 1929 7.800 Mgr 2 Pracownia Psychotechniczna, Dyrekcja Kolei
Poznań 1929 --- Inżynier
-Szczególnym przedmiotem uwagi w wystąpieniu Wojciechowskiego była sprawa Polskiego Towarzystwa Psychotechnicznego. Wiadomo, że zostało ono utworzone pod koniec roku 1925, a inicjatorami jego powstania byli: T. Jaroszyński, T. Kli-mowicz, K. Rothert, K. Adamiecki oraz J. Joteyko (1866 – 1928, por. np. Izdebski, 2011), której powierzono funkcję Przewodniczącego. W roku 1930, członkami To-warzystwa było 68 osób. Jako swoje główne zadanie upatrywało ono poszerzanie wiedzy w zakresie psychotechniki oraz podwyższanie kwalifikacji zawodowych osób działających w różnych placówkach psychotechnicznych. W tym zakresie, jako zadanie szczególnie pilne, zostało wymienione przetłumaczenie i opubliko-wanie w języku polskim książki Franciszki Baumgarten (1888-1970): Die Beru-fseignungsprüfungen. Theorie und Praxis (1928)5; (por. Daub, 2011; Kosnarewicz,
Rzepa, Stachowski, 1992). Analizując stan posiadania oraz dotychczasowe osią-gnięcia, w swoim wystąpieniu, wskazał Wojciechowski te zadania, które powin-na psychotechnika rozwiązać w powin-najbliższej przyszłości. Wśród nich powin-na plan pierw-szy wysunęła się troska o kształcenie wysokokwalifikowanej kadry pracowników w zakresie psychotechniki, o zapewnienie polskich podręczników, a także o ustale-nie jednoznacznej polskiej terminologii w zakresie psychotechniki. Wojciechowski zajmował się psychotechniką już wcześniej i wypowiadał się na jej temat bardziej dokładnie. Jest rzeczą zrozumiałą, że w swoim Wprowadzeniu skoncentrował się na tych problemach, które w programie konferencji miały pozycję priorytetową. Także w dyskusji, która po tym wystąpieniu nastąpiła, akcentowano dwie sprawy: potrzebę tworzenia kolejnych pracowni psychotechnicznych oraz związane z tym kształcenie psychotechników. Podkreślić jednak należy, że Wojciechowski pojmo-wał psychotechnikę w sposób bardziej złożony, w jego przekonaniu zawierała ona, bowiem wyraźnie wyartykułowany element humanistyczny. Pisał o tym w jednym z wcześniejszych artykułów: Polska „korzystając, więc z siły ludzkiej, najdroższej, musi dbać o to, aby ludzie byli lepiej dobrani do spełnianych czynności, aby na-rzędzia i przyrządy do pracy były racjonalnie skonstruowane, aby wreszcie
cen-5 Zapowiedź została zrealizowana w roku 1930, a książka ukazała się pt. Badanie uzdolnień
za-wodowych. W roku następnym ukazała się w „Polskim Archiwum Psychologii”, jej recenzja została
napisana przez S. Baleya (1931b). Walory tej książki oddaje dobrze fragment jego recenzji: „Wśród
dość licznych już obecnie podręczników psychotechniki, które posiada literatura naukowa niemiec-ka, książka pani Baumgarten wyróżnia się korzystnie zwięzłością i jasnością wykładu oraz prostym, a przecież budzącym zainteresowanie czytelnika, sposobem rozwijania zagadnień ( …) książka ta, któ-ra, choć napisana po niemiecku, wyszła przecież z pod pióra autorki Polki.”
ny „materjał ludzki” nie podlegał wypadkom, nadmiernemu zmęczeniu organizmu i chorobom zawodowym. A cele te osiągnąć można jedynie przez dobór za pomocą metod psychotechniki, przez badania organizmu ludzkiego i badania mechanizmów i narzędzi podczas pracy.” (Wojciechowski, 1926, s. 133).
STEFAN BALEY: O ROZWOJU PSYCHOTECHNIKI W POLSCE
„My psychotechnicy” powiedział Stefan Baley (1930) w ostatniej części
swoje-go referatu (jak wiemy już od roku 1928 Profesor Uniwersytetu Warszawskieswoje-go), kiedy wskazywał na potrzebę współpracy z innymi dyscyplinami albo „zawoda-mi”. To byli psychologowie szkolni oraz specjaliści „od organizacji pracy”. Jednak w początkowej części swojego referatu zwrócił uwagę na to, że – pomimo dużej po-pularności – obecnie uprawiana psychotechnika, psychotechniką nie jest, albowiem ogranicza się często do „psychognozy”, a ta stanowi tylko część jej zadań. Psycho-technika w jego rozumieniu powinna być swoistym systemem, którego celem jest „wdrażanie człowieka do pracy zgodne z właściwościami jego psychofizycznej or-ganizacji, jak również dostosowanie do tejże organizacji narzędzi i warunków pra-cy”. Dalej powiada jasno i dobitnie: „Nie jest rzeczą metodycznie dopuszczalną przyjmować warunki pracy, jako wartość stałą, a szukać tylko ludzi, którzy by tym warunkom odpowiedzieć zdołali” (s. 13). I dodaje, że zamiast szukać ludzi, którzy potrafią znieść pracę monotonną, należałoby szukać takich sposobów, które pozwo-lą „ową monotonję pracy usunąć”.
W dalszej części referatu rozważał Baley możliwości stworzenia w Polsce takie-go systemu, który pozwoli na połączenie i zintegrowanie funkcjonowania pracow-ni psychotechpracow-nicznych z poradpracow-nictwem zawodowym i biurem pośredpracow-nictwa pracy. Po to, aby działanie psychotechniki mogło być efektywne i skuteczne, a jego efek-ty były dostępne rzeczowej kontroli (jakość diagnozy, jakość porady, dobór sta-nowiska pracy). Potrzebna jest zatem pewna instytucja centralna, której zadaniem byłoby ukonstytuowanie w Polsce pracowni wzorowych, ich wyposażenie w war-tościowe narzędzia diagnostyczne oraz kontrola kompetencji zawodowej psycho-techników w Polsce. Oczywiście, to nowatorskie dzieło, bez pomocy władz nie może być wykonane. Baley uważa, że „Zagadnienia psychotechniczne i zagadnie-nia organizacji pracy, stykają się ze sobą na tylu punktach, że granica między niemi na pewnym obszarze jest sztuczna” (s. 20).
PORADNICTWO ZAWODOWE I JEGO PROBLEMY
O ścisłym związku psychotechniki z poradnictwem zawodowym przekonują dwa następne, już w tabeli 1 wymienione, referaty Bronisława Biegeleisena (1881-1963)6 i Władysława Medyńskiego (1892-1942)7. Wśród psychotechników, obok
Stefana Baleya, pozycję szczególnie ważną zajmował Bronisław Biegeleisen,
któ-6 Dodatkowe szczegóły biograficzne znajdzie Czytelnik w pracy Pawła Izdebskiego (2011). Dodać
należy, że Biegeleisen już w latach 30-tych zdobył uznanie międzynarodowe przez publikacje zagra-niczne (np. 1931a) oraz wystąpienia na konferencjach międzynarodowych (m.in. w Moskwie).
7 Władysław Medyński studiował w Krakowie filozofię i medycynę. Podczas I-szej wojny
ry konsekwentnie odróżniał dwa aspekty poradnictwa zawodowego: indywidual-ny (zadowolenie, efektywność) oraz społeczindywidual-ny (wzrost produkcji). Osiągnięcie za-danych celów wymaga dobrej znajomości zawodów, znajomości rynku pracy oraz posiadania metod pozwalających na badanie „…cech ludzkich charakterystycznych dla zawodu”. W tym ostatnim punkcie dostrzegał potrzebę ścisłego związku psy-chotechniki z psychologią. Praktycznie, poradnictwo zawodowe musi wychodzić od swoistej, aktualnej „kartoteki” zawodów i powinno rozpoczynać się już w szko-le i być wprowadzeniem do nauki zawodu. Swoistym ideałem Biegeszko-leisena było połączenie funkcji poradnictwa zawodowego z biurem pośrednictwa pracy po to, aby udzielane porady mogły być zrealizowane. Za wnikliwe i trafne uznać należy, jeszcze dzisiaj, uwagi Biegeleisena na temat szczególnych zadań poradnictwa oraz psychotechniki w odniesieniu do osób niepełnosprawnych. Ideałem byłoby znale-zienie dla każdej osoby niepełnosprawnej, wśród wielu możliwości, takiej, która pozwoli na wykorzystanie jej uzdolnień i pozwoli na zdobycie zadowolenia z wy-konywanej pracy. Taki ideał, odniesiony do zawodu doradcy zawodowego, przy objęciu nim wszystkich poszukujących porady, wymaga wysokich kompetencji za-wodowych, których specyfika była wówczas jeszcze nieznana. Stąd część swoich uwag, określił Biegeleisen, jako postulaty. I słusznie.
Wprowadzony przez niego „wątek niepełnosprawności” został poszerzony w na-stępnym referacie. Władysław Medyński, jako psychiatra, poświęcił w swoim wy-stąpieniu wiele uwagi problematyce osób niepełnosprawnych, którą rozpatrywał „dwuwymiarowo”. Z jednej strony były to aspekty psychopatologiczne ogranicza-jące efektywność działania. Po stronie przeciwnej pokazywał możliwości wykorzy-stania zachowanych sprawności w odpowiednio dobranych, prostych czynnościach zawodowych. Szczególne zadania dla psychologa widział w zakresie profilaktyki oraz badania wpływu zatrudnienia na ogólny stan psychiczny. Rzecz oczywista, w jego ujęciu, współpraca psychologa z lekarzem była rzeczą niezbędną. Chociaż ta współczesna nazwa jeszcze się nie pojawiła, w toku wywodów Medyńskiego, ła-two już rozpoznać ideę późniejszych „warsztatów pracy”. W odmiennej perspekty-wie ukazują się nam dzisiaj obecne również w tym referacie nawiązania do współ-czesnych teorii zaburzeń psychicznych, „konstytucji psychicznych” oraz typów osobowości. Swój referat zakończył Medyński stwierdzeniem: „…gdyby każdemu pracownikowi udało się wskazać ten rodzaj pracy, który odpowiada jego upodoba-niu, jego konstytucji, (…) wówczas ludzkość otrzymałaby dzieła, o których dziś mo-żemy tylko marzyć, żyjąc w okresie rabunkowej gospodarki i marnotrawstwa talen-tów” (Księga Pamiątkowa, s. 53-54).
PSYCHOTECHNIKA I PORADNICTWO ZAWODOWE – PROBLEMY SZCZEGÓŁOWE
Do tej grupy – spośród wymienionych w tabeli 1 – zaliczyć należy trzy referaty. Janina Kączkowska, po krytycznym i dociekliwym omówieniu wykształcenia psy-chotechników i doradców zawodowych w Polsce, przedstawiła merytoryczne po-trzeby w zakresie kształcenia w tych dwóch różnych dyscyplinach zawodowych.
Publikował na tematy dotyczące psychopatologii, psychologii oraz aktualnych problemów społecz-nych.
Referentka wskazała na pewne inspiracje wynikające z doświadczeń zagranicz-nych, ale także na specyfikę „Polskich potrzeb”, w kraju, który właśnie odzyskał swoją niepodległość. Przedstawione wnioski postulowały silne zakotwiczenie za-równo psychotechniki, jak i doradztwa zawodowego w istniejących już, albo wła-śnie tworzonych strukturach uniwersyteckich, w psychologii.
Dr Zdziarska omówiła znaczenie i specyfikę prowadzenia wywiadu w ramach poradnictwa zawodowego: „Zastępy młodzieży wykolejonej, przerzucającej się od zawodu do zawodu, niekończącej studiów (kilkadziesiąt procent) byłyby zbyt wielką stratą dla społeczeństwa…” (s. 67). W tym wystąpieniu sprawa „techniki” prowa-dzenia wywiadu, musiała ustąpić miejsca pewnym aspektom związanym ze specyfi-ką odrodzonego Państwa i koniecznością pokonania pozostałości z okresu zaborów. Był to wątek niezwykle ważny, często ignorowany, ale tutaj pokazany wyraziście, w sposób świadczący o kwalifikacjach zawodowych referentki.
Stanisław Studencki (por. Kosnarewicz, Rzepa, Stachowski, 1992
)za-jął się w referacie możliwościami, przedmiotem i formami współpracy
pra-cowni psychotechnicznych. Terenem, na którym potrzeba oraz możliwości
współpracy pracowni psychotechnicznych manifestowały się w sposób
naj-bardziej wyraźny, była „sprawa testów”. Powołując się na doświadczenia
za-graniczne (francuskie i niemieckie), Studencki opowiedział się za
współpra-cą w tym zakresie i przedstawił zarys „Centrali Testów”, w którym, oprócz
idei współpracy, akcentował potrzebę poszanowania i respektowania
„inte-lektualnej własności” innych. Studencki, już wówczas, widział możliwości
takiej współpracy także w perspektywie międzynarodowej
8.
SPECYFICZNE OBSZARY ZASTOSOWANIA PSYCHOTECHNIKI
Spośród wymienionych w tabeli 1, dwa ostatnie referaty dotyczyły dwóch no-wych obszarów zastosowania psychotechniki, których pojawienie się stanowiło konsekwencję rozwoju oraz różnicowania się życia społecznego w całej Europie. Odrodzona i „już” zjednoczona Polska nie była tutaj wyjątkiem, ale jednym z przy-kładów dla szerszych i głębszych procesów, które najczęściej egzemplifikowano, odwołując się do procesu emancypacji kobiet. W rzeczywistości chodziło jednak nie o to, że kobiety szukały dla siebie miejsca w życiu społecznym, ale o to, że ży-cie społeczne dla normalnego rozwoju i optymalnego funkcjonowania potrzebo-wało tych kwalifikacji, które w sposób optymalny prezentowały się we właściwo-ściach oraz umiejętnowłaściwo-ściach posiadanych przez kobiety.
Dr Zofia Lipszycowa – dyskutując z tezą Lipmanna, zaprezentowała pogląd, że: „są natomiast zawody, które możemy nazwać specyficznie kobiecemi” (s. 90).
8 Studencki miał na myśli wizytę w Warszawie Prof. Jean-Maurice Lahy (1872-1943) uważanego
za twórcę psychotechniki we Francji, współzałożyciela i sekretarza generalnego Internationale
Vere-inigung für Psychotechnik. Lahy zainteresował się testem do badania odporności na zmęczenie.
Wia-domo, że tą problematyką zajmowała się Józefa Jotejko (1866-1928) i jeszcze podczas pobytu we Francji, przygotowała i opublikowała w roku 1920 pracę pt. „Fatigue”, która dopiero po jej śmierci, została przetłumaczona na język polski i opublikowana w roku 1932, pt. „Znużenie”. Dodajmy, że aż do śmierci, Joteyko była pierwszą Przewodniczącą Polskiego Towarzystwa Psychotechnicznego.
Poglądy swoje uzasadniała Lipszycowa danymi z literatury oraz doświadczenia-mi zagranicznydoświadczenia-mi. Orientując się ku przyszłości, widziała potrzebę dokładniejsze-go zainteresowania się „zawodami opiekuńczymi”. Zarówno przez doradztwo, jak i przez psychotechnikę. W dyskusji nad tym, wówczas jeszcze kontrowersyjnym referatem, zabrało głos trzech mężczyzn. Jeden z nich podkreślił znaczenie udziału kobiet w zawodach pielęgniarskich, ten drugi zauważył, że w badaniach ilorazu in-teligencji w szkołach zawodowych, dziewczęta osiągały wyższe ilorazy niż chłop-cy, a ten trzeci stwierdził z pełnym przekonaniem, że „…jest wiele zawodów przy których absolutnie mężczyzn kobieta nie zastąpi…” (s. 98).
Część referatową konferencji zamknęło wystąpienie S. Hofmana z Krakowa („Postulaty Badań Psychotechnicznych Szoferów”), które poświęcone było uza-sadnieniu tezy o potrzebie badań psychotechnicznych kandydatów na kierowców samochodowych w „dążeniu do ograniczenia częstości wypadków” (s. 100). Zna-czenie tego referatu, w tamtym czasie, polegało na tym, że zapowiadał on koniecz-ność różnicowania „klasyfikacji i specyfiki” zawodów, jako czynnika niezbędnego lub wyjściowego w procesie selekcji.
PODSUMOWANIE
Wydaje się, że „Księga Pamiątkowa” chociaż zapomniana, jest ważnym doku-mentem stanu rozwoju psychologii w Polsce w okresie międzywojennym. Nie ule-gając magii terminów, można dojść do wniosku, że te dwa określenia „psychotech-nika” oraz „doradztwo zawodowe”, w kontekście omówionego Dokumentu, miały niewątpliwie charakter postulatywny.
W rzeczy samej wskazują one na potrzebę zastosowania psychologii w tym ob-szarze, na którym spotykają się ze sobą, z jednej strony osobiste kompetencje i ży-czenia, a z drugiej społeczne wymagania i oczekiwania. Tayloryzm, wielokrotne i różnorodne dyskusje związków zawodowych a także krótka i burzliwa kariera psychotechniki w sowieckiej Rosji, pokazują wyraźnie, jak bardzo eksplozywny potencjał w nich się zawierał. Była to grupa problemów, które nie mieściły się w zakresie możliwości psychologii akademickiej pierwszej połowy XX wieku. Nic więc dziwnego, że próbowano stworzyć dla nich inne, bardziej właściwe ramy. Jak już stwierdziliśmy na początku tego opracowania, w tamtej sytuacji, psychotechni-ce oraz psychoanalizie powierzono zadania, do których realizacji akademicka psy-chologia nie była jeszcze przygotowana.
Materiały, które „Księga Pamiątkowa” prezentuje, pozwalają stwierdzić, że w ciągu krótkich, dziesięciu lat od momentu Odrodzenia Polski, również w zakre-sie psychotechniki, udało się osiągnąć poziom bliski lub równy temu, który repre-zentowały inne kraje europejskie. To dobrze świadczy o kompetencjach ówczesny Polskich Psychotechników, którzy najczęściej mieli wykształcenie psychologiczne. Nie dziwi zatem to, że w referatach konferencyjnych „psychologiczna perspekty-wa” pojawiała się tak często. Pozytywnie zaskakuje także to, że oprócz niej wiele uwagi poświęcono sprawom społecznym (ochrona „talentów”, emancypacja kobiet, ochrona zawodu, jakość badań) oraz organizacyjnym (nowe placówki, profilaktyka, udostępnienie oraz kontrola testów).
O dojrzałości psychotechniki świadczy istnienie w Polsce publikacji wcześniej-szych, ale już problemom konferencji poświęconych. Dobrym przykładem może być tutaj książka Wacława Hauszylda: Wybór zawodu, organizacja i metoda badań, opublikowana w Warszawie w roku 1924. Nawet, jeżeli zgodzimy się, że część wypowiedzi na konferencji miała charakter postulatywny, to jednak ich wyrazi-stość, chociaż przesłonięta wydarzeniami II wojny światowej i okresem panowa-nia w Polsce komunizmu, dobrze świadczy o dojrzałości polskiej psychotechniki w okresie międzywojennym.
Odnalezienie „Księgi Pamiątkowej” w Wiedniu nie dziwi, raczej dodatkowo argumentuje jej znaczenie. Szczególnie jeżeli uświadomimy sobie bliskie związ-ki Ośrodka Krakowszwiąz-kiego (m.in. B. Biegeleisen 1931a) z Wiedeńszwiąz-kim Instytutem Psychologii kierowanym w tamtym czasie przez Charlotę i Karla Bühlerów (Benet-ka, 2009). Odnalezienie „Księgi Pamiątkowej” w Wiedniu jest dowodem na istnie-nie żywych kontaktów polskiej psychologii (także Ośrodka Warszawskiego) z In-stytutem Wiedeńskim, w owym czasie jednym z wyznaczających kierunek oraz tempo rozwoju psychologii. Zarówno tej akademickiej, jak i zaangażowanej spo-łecznie. Bo jest rzeczywiście tak, że w „Księdze Pamiątkowej”, jakby pod szyldem psychotechniki, bez trudu rozpoznajemy wizerunek tej psychologii, która pragnęła stać się społecznie użyteczną i być pożyteczną wszędzie tam, gdzie można było za-pobiegać różnym zaburzeniom. Dla rozwoju polskiej psychologii było wielką stratą to, że ta wartościowa karta została wydarta z jej historii. Być może byłoby rzeczą pożyteczną, gdyby w historii polskiej psychologii znalazło się miejsce dla dziejów polskiej psychotechniki? Gdyby przypomniano udział polskich psychotechników i psychologów (np. Błachowski, Biegeleisen) w międzynarodowych kongresach psychotechniki oraz ich organizacji (por. Baley, 1931a), byłoby łatwiej zrozumieć cały proces kształtowania się tożsamości polskiej psychologii w okresie międzywo-jennym. Jej wyjątkowość rozpoczynała się w tym punkcie, gdy włączona w struktu-ry niepodległego Kraju, musiała rozpocząć od ustalenia wspólnego języka, równie dobrze zrozumiałego w każdym z trzech dawnych „zaborów”.
BIBLIOGRAFIA
Baley, S. (1930). Potrzeby rozwojowe psychotechniki w Polsce. W: Księga Pamiąt-kowa I-szej Ogólnopolskiej Konferencji Psychotechnicznej (s. 11-20). Warszawa: Polskie Towarzystwo Psychotechniczne.
Baley, S. (1931a). Sprawozdanie z VII-go Kongresu Psychotechnicznego w Mo-skwie 8- 13. IX. 1931. Polskie Archiwum Psychologii, 4(3), 209-214.
Baley, S. (1931b). Dr Franciszka Baumgarten, Badania uzdolnień zawodowych (re-cenzja). Polskie Archiwum Psychologii, 4(3), 203-204.
Bauer, R., Ullrich, G. (1985). Psychotechnik – Wissenschaft und/oder Ideologie: dargestellt an der Zeitschrift für „Industrielle Psychotechnik“. Psychologie und Gesellschaftskritik, 9(1/2), 106-127.
Baumgarten, F. (1928). Die Berufseignungsprüfung. Theorie und Praxis. München, Oldenbourg. [Wydanie polskie: Baumgarten, F. (1930). Badanie uzdolnień zawo-dowych (tł. Juliusz Saloni). Lwów-Warszawa: Książnica-Atlas.
Benetka, G. (2009). Wiedeński Instytut Psychologii w okresie międzywojennym. Studia Psychologica, 9, 167–178.
Biäsch, H. (1935). Die Grenzen der Psychotechnik. W: H. Spreng (red.), Psycho-technik. Angewandte Psy chologie (s. 33-45). Zürich und Leipzig: Max Niehans. Biegeleisen, B. (1930). Postulaty poradnictwa zawodowego w Polsce. W:
Księ-ga Pamiątkowa I-szej Ogólnopolskiej Konferencji Psychotechnicznej (s. 31-45). Warszawa: Polskie Towarzystwo Psychotechniczne.
Biegeleisen, B. (1931a). Berufswünsche der Jugend in Krakau (Polen). W: P. F. La-zarsfeld (red.), Jugend und Beruf (s. 130-139). Jena, Verlag G. Fischer.
Biegeleisen, B. (1931b). Badania psychologiczne i poradnictwo w zawodach aka-demickich. Polskie Archiwum Psychologii, 4(3), 149-172.
Daub, E. (2011). Franziska Baumgarten-Tramer: Für die Wissenschaftlichkeit prak-tischer Psychologie. W: S. Volkmann-Raue, H. E. Lück (red.), Bedeutende Psy-chologinen des 20. Jahrhunderts (s. 223-234). Wiesbaden: Springer VS Verlag für Sozialwissenschaften.
Dessoir, M. (1918). Zur Erinnerung an Hugo Mün sterberg. W: H. Münsterberg (red.), Grundzüge der Psy chotechnik (2. Aufl.). (s. 5-18). Leipzig: Barth.
Eckardt, G. (1998). Die Thematisierung des Sozialen in der frühen Psychotechnik in Deutschland. Psychologie und Geschichte, 8, 18-33.
Geuter, U. (1984). Die Professionalisierung der deutschen Psychologie im National-sozialismus. Frankfurt am Main: Suhrkamp.
Gouarné, I. (2012). Isaak N. Spielrein. VIIe Conférence internationale de psycho-technique. Moscou, 8-13 septembre 1931. Présentation. Bulletin de psychologie, 65(3), 277-281.
Gundlach, H. (1996). Psychologie und Psychotechnik bei den Eisenbahnen. W: H. Gundlach (red.), Untersuchungen zur Geschichte der Psychologie und Psycho-technik (s. 127-146). München: Profil.
Gundlach, H. (1998a). Die Internationalen Kongresse für Psychotechnik und die frühe Geschichte der IAAP/AIPA. W: J. Jahnke, J. Fahrenberg, R. Stegie, E. Bauer (red.), Psychologiegeschichte – Beziehungen zu Philosophie und Grenzge-bieten (s. 183-207). München: Profil.
Gundlach, H. (1998b). An outline of the history of the IAAP and its first thirteen congresses. W: H. Gundlach (red.), Applied Psychology, Vol 1. The first Congress Geneva 1920 (pp. 124). London: Routledge.
Haak, R. (1996). Grundlagen und Entwicklung der Berliner Psychotechnik – Frühe Jahre des Instituts für Industrielle Psychotechnik der TH Charlottenburg/Berlin. W: H. Gundlach (red.), Untersuchungen zur Geschichte der Psychologie und Psychotechnik (s. 165-176). München: Profil.
Hale, M. (1980). Human science and social order. Hugo Münsterberg and the ori-gin of applied psycho logy. Philadelphia, PA: Temple University Press.
Izdebski, P. (2011), Bronisław Biegeleisen-Żelazowski jako pionier psychologii przemysłowej w Polsce. W: H. Lück, W. Zeidler (red.), Psychologia europejska w okresie międzywojennym. Sylwetki, osiągnięcia, problemy (s. 235-244). War-szawa: VIZJA PRESS & IT.
Jaeger, S., Staeuble, I. (1981). Die Psychotechnik und ihre gesellschaftlichen Entwicklungs bedin gun gen. W: F. Stoll (red.), Kindlers „Psychologie des 20. Jahrhunderts“ Anwendungen im Berufsleben. Arbeits-, Wirtschafts- und Ver-kehrspsychologie (s. 53-95). Zürich: Kindler.
Kosnarewicz, E., Rzepa, T., Stachowski, R. (1992). Słownik Psychologów Polskich. Poznań: Instytut Psychologii UAM.
Księga Pamiątkowa I-ej Ogólnopolskiej Konferencji Psychotechnicznej (1930). Warszawa: Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Psychotechnicznego.
Landy, F. J. (1992). Hugo Münsterberg: Visionary or victim? Journal of Applied Psychology, 77, 787-802.
Lewin, K. (1920). Die Sozialisierung des Taylorsystems. Eine grundsätzliche Unter-suchung zur Arbeits- u. Berufs-Psychologie. Praktischer Sozialismus, 4. Berlin--Fichtenau: Gesellschaft für Erziehung.
Lipmann, O. (1922). Berufseignung, Berufswahl, Berufsberatung. Berlin: Seemann. Lück, H. E., Bringmann, W. (1999). Hugo Mün sterberg. W: H. E. Lück, R. Miller
(red.), Illu strierte Geschichte der Psychologie (2. Aufl.), (s. 178-180). Weinhe-im, Beltz PVU.
Medyński, W. (1930). Rola psychologa w poradnictwie zawodowym. W: Księga Pamiątkowa I-szej Ogólnopolskiej Konferencji Psychotechnicznej (s. 45-54). Warszawa: Polskie Towarzystwo Psychotechniczne.
Métraux, A. (1985). Die angewandte Psychologie vor und nach 1933 in Deutsch-land. W: C. F. Graumann (red.), Psychologie im Nationalsozialismus (s. 221-262). Berlin: Springer.
Moede, W. (1930). Zur Methodik der Menschenbehandlung. Industrielle Psycho-technik, 7, 107-111.
Moskowitz, M. (1977). Hugo Münsterberg. A study in the history of applied psy-chology. American Psy chologist, 32, 824-842.
Münsterberg, H. (1893). The problems of experimental psychology. W: Proceedings of the American Psychological Association. I. Preliminary Meeting: Clark Uni-versity, Worcester, Mass., 1892. II First Annual Meeting: University of Pennsy-lvania, Philadelphia, Pa., 1892. III Second Annual Meeting: Columbia College, New York, N. Y., 1893. (s. 10-11). New York and London: Macmillan.
Münsterberg, H. (1912/1997). Psychologie und das Wirtschaftsleben. Ein Beitrag zur angewandten Experimental-Psychologie. Leipzig, Barth. Nacisk: Weinheim, Beltz.
Münsterberg, H. (1914). Grundzüge der Psychotechnik. Leipzig, Barth.
Piskorski, J. (2013). Die Verjagten. Flucht und Vertreibung im Europa des 20. Jahr-hunderts. München: Siedler Verlag.
Roback, A. A. (1952). A history of American Psychology. New York: Library Publ. Rosenbaum, E. (1913). Münsterberg H. Psychologie und Wirtschaftsleben
(recen-zja). Welt wirtschaftliches Archiv, 2, 187-188.
Rösgen, P. (1999). Die Psychotechnik in Deutschland. Eine psychologiegeschich-tliche Darstellung. Bachelor-Arbeit. Hagen: FernUniversität, Soziale Verhalten-swissenschaften.
Rüegsegger, R. (1986). Die Geschichte der Ange wandten Psychologie 1900-1940. Ein interna tionaler Vergleich am Beispiel der Entwicklung in Zürich. Bern: Hu-ber.
Rupp, H. (1930). Die sittliche Verpflichtung der Psychotechnik. Psychotechnische Zeitschrift, 5, 103-108.
Sprung, L., Brandt, R. (1992). Otto Lipmann (1880-1933) und die Anfänge der an-gewandten Psychologie in Berlin. W: L. Sprung, W. Schönpflug (red.), Zur Ge-schichte der Psychologie in Berlin (s. 139-159). Frankfurt am Main, Lang. Stern, W. (1903). Angewandte Psychologie. Beiträge zur Psychologie der
Aussa-ge, 1, 4-45.
Turbiaux, M. (2013). Sous le drapeau rouge: la conférence internationale de psy-chotechnique de Moscou de 1931. 1re partie: Psypsy-chotechnique et taylorisme à la russe. Bulletin de psychologie, 66(5), 417-435.
Ulich, E. (2007). Lewin als Arbeitspsychologe. W: W. Schönpflug (red.), Kurt Le-win – Person, Werk, Umfeld. Historische Rekonstruktionen und aktuelle Wertun-gen (s. 205-218). Wyd. 2. Frankfurt: Lang.
Vöhringer, M. (2007). Avantgarde und Psychotechnik. Wissenschaft, Kunst und Technik in der frühen Sowjetunion.Göttingen: Wallstein.
Wojciechowski, J. (1926). Zadania psychotechniki w kolejnictwie. Inżynier Kole-jowy, 5(21), 131-133.
Zeidler, W. (2011). Krytyka Tayloryzmu jako kolejny krok w rozwoju metodologii Kurta Lewina. W: W. Zeidler, H. E. Lück (red.), Psychologia europejska w okre-sie międzywojennym. Sylwetki, osiągnięcia, problemy (s. 371-389). Warszawa, VIZJA PRESS & IT.
