Hieronim eug. Wyczawski
Rzymskie wydawnictwo źródeł do
dziejów cerkwi unickiej w Polsce
Studia Theologica Varsaviensia 19/2, 317-321
O M Ó W I E N I A I R E C E N Z J E
Studia Theol. Vars. 19 (1981) n r 2
RZYMKSIE WYDAWNICTWO ŹRÓDEŁ
DO DZIEJÓW CERKWI UNICKIEJ W POLSCE
Od 30-tu blisko la t zakon bazylianów w Rzymie rozw ija bardzo ożywioną'- działalność naukow ą. Prow adzą ją pjcowie ukraińskiej n a rodowości w naw iązaniu do wydawanego w Żółkwi w latach 1924— —1939 czasopisma historycznego „Zapyski Cyna S ’viatoho V asylija Velykoho” (Analecta Ordinis S. Basilii Magni). Przed w ojną bowiem bazylianie w Polsce prow adzili również akcję wydawniczą, ale kon centrow ali ją nie tyle na pracach naukow ych — poza wymienionym czasopismem „Zapyski”, ile na publikow aniu w języku ukraińskim lite ra tu ry religijnej z szerokim uw zględnieniem pomocy duszpaster skich dla księży grecko-katolickichł. W Rzymie skupili swe siły wyłącznie ną pracy naukow ej. Wznowili w ydaw anie roczników „Za pyski Cyna S. V asylija Velykoho”, w którym w większości publiku ją rozpraw y i artykuły, dotyczące dziejów Cerkw i Unickiej, a spo rządzane z nich odbitki rozprow adzają jako pozycje książkowe sw e go w ydaw nictw a. Znacznie ważniejszym jest fak t zorganizowania pod tą sam ą nazwę w ydaw nictw a dla publikow ania z jednej strony źró deł cerkiew no-historycznych, z drugiej prac konstrukcyjnych z dzie jów Cerkw i G recko-K atolickiej w daw nej Polsce; niektóre opracow a nia (nie w ydaw nictw a źródłowe) dotyczą również unickich diecezji poza Polską, a mianowicie w Mukaczewie, Preszowie, M armarosz. Duszą w ydaw nictw a i głównym wydawcą jest o. A tanazy W e ł у к y j. Fundusze czerpie wydawnictwo z hojnych ofiar U kraińców w S ta nach Zjednoczonych i w Kanadzie.
Przyznać trzeba, że wydawcy w kładają dużo wysiłków, aby ogła szane przez nich prace, zarówno w ydaw nictw a źródeł, jak i opraco w ania, osiągały odpowiedni poziom naukow y. M ateriał do w ydaw nictw źródłowych czerpią z archiw ów rzymskich, głównie z Tajnego A rchi w um W atykańskiego, z Archiw um Kongregacji Rozkrzewiania W ia ry i z Archiw um Kongregacji Soboru. Odnosi się on w całości do dziejów Cerkw i G recko-K atolickiej w granicach historycznych Rze-' czypospolitej Polskiej. Wstępy i objaśnienia w poszczególnych tom ach
1 Naukową akcją wydawniczą zajmowało się głównie pow stałe w 1924 r., a od 1929 r. związane z tzw. G reeko-K atolicką A kadem ią D u chowną we Lwowie „Bohoslovs’ke Tovarystvo N aukove”, w ydające te ologiczne czasopismo „Bohoslovia” i publikujące teologiczne rozpraw y w serii Bohoslovs’ka Biblioteka. Kierow ał mim ks. Józef S 1 i p y j, późniejszy kardynał.
3 1 8 H I E R O N IM E . W Y C Z A W S K I [ 2 ]
piszą nie w języku ukraińskim , lecz w łacińskim, zrozumiałym przez w szystkich historyków.
Nie ustrzegli się wszakże ojcowie bazylianie przy publikow aniu w spom nianych źródeł przed akcentem propagandow o-nacjonalistycz- nym. W prowadzili mianowicie do tytułów szeregu tomów określenia
U c ra in a e t B ielaru ssia, co w ich intencji ma oznaczać, że ogłaszane
źródła odnoszą się do terytorium U krainy i Białorusi. Terminologia ta jednak jest nieścisła i pozostaje w niezgodzie z denom inacją histo ryczną. Nie wiadomo, czy wydawcy wzięli za podstaw ę granice obec nych Republik Radzieckich U krainy i Białorusi, czy obszar oznacza ny dawnym i nazw am i geograficznymi tego samego brzmienia. Jest to zresztą obojętne, ponieważ określanie zasięgu w ydaw anych źró deł według pierwszego czy drugiego sposobu jest błędne. Nie wcho dząc w trafność specjalnie utworzonego term inu B ie l a r u s s i a w m iej
sce historycznego A l b a Rusią , podaw any przez wydawców m ateriał
źródłowy dotyczy większego obszaru aniżeli terytorium obecnych Re publik Radzieckich U krainy i Białorusi. Odnosi się on również do terenów daw nej grecko-katolickiej diecezji chełmskiej, leżących w Polsce, dalej do znacznej części daw nej eparchii przem yskiej, nale żącej dziś też do Polski, następnie do diecezji sm oleńskiej i części połockiej, które leżą w Rosyjskiej Federacyjnej Republice Radziec kiej, i do części daw nej m etropolitalnej diecezji kijow skiej, leżącej obecnie w L itew skiej Republice Radzieckiej i . w m ałych skraw kach w Polsce. Jeżeli znowu wzięli wydawcy pod uwagę nie granice dzi siejszych Republik U krainy i Białorusi, ale nazwy U kraina i Biało ruś w dawnym pojęciu geograficznym, to również popełnili błąd. Nikt i nigdy nie nazyw ał U krainą terenów daw nych grecko-katolickich b i skupstw : lwowskiego, przemyskiego, chełmskiego, łucko-ostrogskiego, pińsko-turow skiego, włodzimiersko-brzeskiego, objętych zasięgiem w y dawniczym przez rzym skich bazylianów. W arto też dodać, że dla oz naczenia terenów białoruskich na północ od Prypeci jeszcze w XIX w. częściej używano w Polsce nazwy L itw a aniżeli Białoruś. B ar dziej popraw ne byłoby określenie w tytułach wydaw anych tomów źródeł: Ziemie Ruskie w daw nym Państw ie Polsko-Litewskim .
Wymienione źródła są ogłaszane w 5-ciu równoległych seriach: D o c u m e n t a P o n t i f i c u m R o m a n o r u m ; A c t a S. C o n g r e g a ti o n u m ; L i t t e r a e N u n t i o r u m A p o s t o l i c o r u m ; E p isto la e M e t r o p o l i t a r u m e t E p isc o p o r u m ; M o n u m e n ta B io -H a g io g r a p h ic a , Ja k widać, jest to system atyczna i
zakrojona na w ielką skalę akcja, pierwsza o takich rozm iarach w historii Cerkw i Unickiej.
W serii 1-szej wydano dokum enty papieży, odnoszące się do Cer kwi na ziemiach ruskich, a mianowicie 2 tom y D o c u m e n t a P o n t i f i c u m R o m a n o r u m h i s t o r i a m TJcrainae illu s tr a n t ia , 1075—1953, (Romae
1953—1954) oraz 2 tom y A u d i e n t i a e S s m i d e r e b u s TJcrainae, 1658—
1862), (Romae 1963—1965).
Seria 2-ga objęła ak ta i korespondencję Kongregacji Rozkrzewia- nia W iary odnoszące się do w ym ienionej Cerkwi w dawnym P a ń stwie Polskim; Kongregacji tej podlegała Cerkiew Grecko-K atołicka do 1862 r., tj. do chwili utw orzenia K ongregacji dla Kościołów Wscho dnich. Są to A c t a S. C o n g r e g a ti o n is d e P r o p a g a n d a F id e E cclesia m C a th o l ic a m TJcrainae e t B ie l a r u s s i a e s p e c t a n ti a , 1622—1862, (vol. 1—5,
Romae 1953—1955), następnie L i t t e r a e S. C o n g re g a tio n is d e P r o p a g a n d a Fide E c clesia m C a th o l ic a m TJcrainae e t B iela ru ssia e sp e c t a n te s , 1622—
[ 3 ] Ź R Ó D Ł A D O D Z I E J Ó W C E R K W I U N I C K I E J 319
res E cclesia m C a th o l ic a m U cra in a e e t B ie laru ssiae s p e c t a n te s , 1622—
1862, (vol. 1—2, Romae 1956—1957).
W serii 3-ciej ogłoszono 14 tomów korespondencji nuncjuszów apo stolskich, akredytow anych w Polsce, dotyczącej Cerkw i Unickiej w Rzeczypospolitej w latach 1550—1683; L i t t e r a e N u n c io r u m A p o s t o l i - c o r u m h i s t o r i a m U c r a in a e il lu s tr a n t e s , (Romae 1959—1977) oraz S u p p li c a ti o n e s E ccle siae U n ita e U c ra in a e e t B iela ru ssia e, 1600—1769, (vol.
1—3, Romae 1960—1965).
Korespondencja m etropolitów kijow skich — E p isto la e M e t r o p o l i t a r u m K i o v i e n s i u m — stanow i zawartość 4-tej serii wydawniczej. W
9-ciu w ydanych dotąd (do 1976 r.) tom ach pomieszczono korespon dencję Józefa W elamina Rutskiego 1613—1637, (vol. 1, Romae 1956), Rafała Korsaka, Antoniego Sielawy i G abriela Kolendy 1637—1674, (vol. 2, Romae 1956), C ypriana Żochowskiego, Leona Załęskiego, J e rzego Winnickiego 1674—1713, (vol. 3, Romae 1958), Leona Kiszki, A ta nazego Szeptyckiego, Floriana Hrebnickiego 1714—1762, (vol. 4, Ro mae 1959), F elicjana Wołodkowicza 1762—1778, (vol. 5—6, Romae 1957—1969), Leona Szeptyckiego 1778—1779, (vol. 7, Romae 1970), J a zona Smogorzewskiego 1780—1788, (vol. 8, Romae 1965), Teodozego Rostockiego, H erakliusza Lisowskiego i Grzegorza Kochanowicza 1789—1814, (vol. 9, Romae 1976). Obok listów m etropolitów wydano 3 tomy korespondencji unickich biskupów z la t 1600—1690, (Romae 1972—1974). Osobno opublikowano Docum enta U n io n is B r e s t e n s is eiu - sque A u c t o r u m 1590—1600, (Romae 1970).
W serii 5-tej wydano w 3 tom ach ak ta beatyfikacyjne i kanoni zacyjne św. Jozafata: S. J o s a p h a t H i e r o m a r t y r , D o c u m e n t a R o m a n a B e a tf i c a ti o n is e t C an o n iza tio n is, 1623—1867, (Romae 1952—1967).
Taki jest stan w ydaw nictw źródłowych do 1979 r., z tym zastrze żeniem, że tomy najnowsze, już w ydane, mogły nie dotrzeć jeszcze do Polski.
Również w Rzymie, lecz poza wydaw nictw em bazylianów, opubli kowano 14-tomowy zbiór źródeł pt. M o n u m e n t a U crain ae H isto rica ,
1075—1807, (Romae 1964—4976), przygotowany przez najsłynniejszego bazylianina 1-szej połowy X X w. arcybpa A ndrzeja S z e p t y c k i e go. Tomy 6—11, do których m ateriał zebrał także Szeptycki, w y dal kard. Józef S l i p i j , a tomy 13—14 A leksander B a r a n . Mo num enta ogłosił drukiem K atolicki U niw ersytet U kraiński im. św. Klemensa Papieża w Rzymie (faktycznie niedziałający) jako S t u d i S u p e r i o r i U c r a in i a R om a.
Dla całości obrazu opublikowanych ostatnio źródeł do dziejów C er kwi Unickiej w dawnej Rzeczypospolitej, należy dodać, że drobne źró dła do jej historii oraz inform acje o zbiorach źródeł archiw alnych ogłoszono również w P o lsce2. Nie można też pominąć w ydanych akt synodu lwowskiego, odbytego w dniach 8—10 IX 1946 r. pod prze wodnictwem ks. H aw ryły Kostelnyka, na którym 216 księży
grecko-2 D uo d o c u m e n t a , a d res g e s t a s J o s e p h i V e l a m i n R u ts k i , m e t r o p o l i - ta e K io v e n s i s , s p e c t a n ti a , p r i m o e d u n tu r . Ed. В. J. B a l y k . Collect.
Theol. R. 29 (1953) s. 49—97; D w a p o m n i k i z d z i e j ó w unii k ościeln ej.
Wyd. A. P e t r a n i. Arch. Bibl. Muz. T. 4 (1962) s. 363—398. — A. K o s s o w s k i : A r c h i w a l i a lu b e l s k i e do d z i e j ó w u n ii k o ś c i e l n e j w Polsce. Tamże. T. 4 (1962) s. 229—258; R. B e n d e r : A n g i e l s k i e ź r ó d ła do d z i e j ó w U n ii w L u b e l s k i e m i na P o d la s i u w X I X w i e k u . T am
3 2 0 H I E R O N IM E . W Y Ç Z A W S K I [ 4 ]
-katolickich, delegatów z archidiecezji lwowskiej oraz z diecezji prze m yskiej (sam borsko-drohobyckiej) i stanisław ow skiej przyjęło praw o sławie — D ijannja soboru G reko-K atolyc’ko j C erkvy u L vovi 8—10 IX 1946 (Lviv 1946).
Gdy chodzi o ogłaszane przez oo. bazylianów opracowania, wyszło dotąd w serii Analecta Ordinis S. Basilii Magni ок. 30 pozycji. Dla ścisłości należy zaznaczyć, że najnowsze tomy są jeszcze w Polsce nieznane. Wśród 28 przejrzanych pozycji 17 prac odnosi się do dzie jów Cerkw i w Polsce: 2 rozpraw y dotyczą chrztu i początków chrze ścijaństw a n a R u s i3, 1 m etropolii kijowskiej i diecezji mukaczow- s k ie j4, 1 m etropolii h a lic k ie js, 3 m etropolitów k ijo w sk ich e, 2 m etro politów kijow skich i h a lic k ic h 7, 1 biskupów przem yskich i chełm skich s, 2 synodów Cerkw i U n ic k ie j9, 1 sem inarium duchownego u n i ckiego w W iln ie10, 3 zakonu bazy lian ó w u , 1 dziejów K ozaków 12. Z‘ pozostałych 11-tu 4 prace odnoszą się do diecezji grecko-katolickich poza Polską, a 7 tra k tu je o różnych zagadnieniach ogólno-cerkiew- nych. O pracowania te są pisane w języku łacińskim i ukraińskim , 2 po angielsku i 1 po francusku. A utoram i 14-tu opracowań są bazy lianie: H. Chimy, R. Holovac’kyj, P. Lozovej, B. M udryj, I. N azarko (2 pozycje), I. Patrylo, B. P e k a r (2 pozycje), M. Solovij (2 pozycje) i M. V ojnar (3 pozycje). Wymienić trzeba ponadto 9-tomowe dzieło A. V e l y k i e g o Z litopysu Christ jan’s’kofi U krainy (t. 1—9. Rim 1968—1976), wydane w innej serii wydawniczej bazylianów Ukrains’ka
3 I. N a z a r k o ; S v i a t y j V o l o d y m y r V e l y k y j — v o lo d a r i c h r y - s t y t e l RuSy—U k r a in y . Rim 1954 ss. XXXII, 228; I. N a h a j e v s ’ k y j :
K y r y l o - M e t o d i j e v s ’k e c h r y s t i a n ’s t v o v R usi—U k ra in i. Rim 1954 ss. XVIII, 178.
4 A. B a r a n : M e t r o p o li a K i o v e n s i s e t E p a rch ia M u k a c z o v ie n s i s . Ro
mae 1960 ss. XII, 112.
6 M. S t a s i v : M e t r o p o li a H alic iensis. Eius h is to r ia e t iu r id i c a f o r ma. Romae 1960 ss. XVIII, 240.
6 P. L o z o v e j : D e m e t r o p o l i t a r u m K i o v e n s i u m p o te s t a t e . R o m a e 1962 ss. XXII, 140; D. B l a z e j o v s ’ k y j : D e p o t e s t a t e m e t r o p o l i t a -г и т K i o v e n s i u m in c l e r u m r e g u l a r e m (1595—1805). Romae 1973 ss. 196; M. S o l o v i j : D e r e f o r m a t i o n e li tu r g ic a H e r a c li i L i s o v s k y j (1784—1809), Romae 1950 ss. XII, 128. 7 I. N a z a r k o : K y i v s ’k i i h a l y c ’k i m y t r o p o l y t y . B io g r a ficn i na-r y s y (1590—1960). Rim 1952 ss. XXIII, 272; I. P a t r y l o : A r c h ie p i s -co p i M e t r o p o li ta n i K i e v o - H a l i c i e n s e s . Romae 1962 ss. XVI, 142. 8 L . S o n e v y c ’ k y j : U k r a i n ’s k y j e p y s k o p a t P e r e m y s ’k o j i C h o lm - s ’k o j e p a r c h i j v X V — X V I st. Rim 1955 ss. 106. 9 I. B i l a n y c h : S y n o d u s Z a m o s t ia n a an. 1720. Romae 1960 ss. XVI, 128; S. V i v c a r u k : D e s y n o d o p r o v i n c i a l i B e r e s t e n s i a. 1765 n o n c e le b r a ta . Romae 1963 ss. XII, 170.
10 R. H o l o v a c ’ k y j : S e m i n a r i u m V iln e n se SS. T r in ita tis . Romae 1957 ss. XIV, 158.
11 M . V o j n a r : D e r e g i m i n e B a s il ia n o r u m R u t h e n o r u m a m e t r o p o li ta J o s e p h o R u t s k y j i n s ta u r a t o r u m . Romae 1949 ss. XX, 218; T e n że: De c a p itu lis B a s ilia n o r u m . Romae 1954 ss. XVI, 204; T e n ż e :
D e p r o t o a r c h i m a n d r i t a B a s il ia n o r u m (1617—1804). Romae 1958 ss. XXVI, 298.
12 G. G a j e c k i , A. B a r a n : T h e C o s a c k s in t h e T h i r t h y Y e a r s War; Vol. 1 (1619—1624). Romae 1969 ss. 140.
[ 5 ] Ź R Ó D Ł A D O D Z I E J Ó W C E R K W I U N I C K I E J 3 2 1
D u c h o v n a B i b l i o t e k a (Nr 18—26). Dla porów nania można zaznaczyć,
że sporo opracow ań o Cerkw i Unickiej napisali po w ojnie i Polacy w k raju i za granicą, że wymienić tylko prace O. Haleckiego, ks. K. K antaka, A. Korobowicza, ks. W. Meysztowicza, bpa E. Ozorowskie go, bpa M. Reehowicza, ks. M. Szegdy, bpa W. U rbana. Zasługują one na oddzielne omówienie.
Słabą stroną opracowań bazyliańskich — generalnie rzecz biorąc — jest ich niepełna podstaw a źródłowa. O pierają się bowiem nie na ca łym m ateriale źródłowym, lecz na jego części: na źródłach drukow a nych, publikow anych w Polsce w różnych czasach i w różnych zbio rach, na w ydaw anych ostatnio źródłach przez rzym skich bazylianów oraz na źródłach rękopiśm iennych z archiw ów rzymskich. B rak n a tom iast w ykorzystania źródeł rękopiśm iennych, znajdujących się w archiw ach i bibliotekach polskich i radzieckich. Poza tym prace są pisane, acz nie wszystkie, z pozycji nacjonalizm u ukraińskiego. W tym stanie rzeczy, choć posuw ają one niew ątpliw ie naprzód stan wiedzy historycznej o C erkw i U nickiej, jednakże przedstaw ionej w poszczególnych rozpraw ach problem atyki nie rozw iązują w sposób wyczerpujący. W ym agają też poważniejszych korektur.
W ydawnicza produkcja rzym skich bazylianów zarówno w zakresie źródeł, jak i opracowań, mało jest w Polsce znańa. Po prostu nie wiele egzem plarzy ich publikacji do nas d o c ie ra 13. Zaopatrzenie w ię kszych polskich bibliotek kościelnych, jeżeli już nie we wszystkie publikow ane pozycje bazyliańskie, to przynajm niej w kom plety ich w ydaw nictw źródłowych, w płynęłoby niew ątpliw ie na pogłębienie n a szych studiów nad dziejam i Cerkw i Unickiej w daw nej Polsce.
H i e r o n i m Eug. W y c z a w s k i
A.
L a u h a ,
K o h elet (Biblischer K o m m en ta r. A lte s T e sta
m e n t 19), N eu k irch en 1978, str. V III+ 2 3 2 .
Ks. M. F i l i p i a k ,
K sięga K oheleta. W stę p — P rzekła d z
oryginału — K o m e n ta rz — E k sk u rsy ) Pism o Św ięte Starego
T e sta m en tu 8, 2), P o zn ań 1980, s tr. 250.
Kanon hebrajski zalicza Księgę K oheleta do Pism i umieszcza ją w zbiorze tzw. Pięciu zwojów, czyli ksiąg liturgicznych, gdyż czytano ją w synagogach w święto Szałasów. W kanonie chrześcijańskim mieści się ona wśród tzw. ksiąg mądrościowych. Księga K oheleta należy do tych pism natchnionych Starego Testam entu, które są dziś bardzo dy skutowane. Dyskusje dotyczą zarówno strony form alnej (przede wszy stkim kompozycji, czasu pow stania i środowiska), jak też treści i do ktryny. Widomym znakiem tego interesow ania się nią obecnie są między innym i dwa jej kom entarze naukow e jakie się ostatnio u k a zały. Pow stały one niezależnie od siebie, w dwóch zupełnie odręb 18 Nawet w ydaw ana przez In sty tu t H istorii PAN na każdy rok
B ib l io g r a f ia h is to rii p o l s k i e j , ostatnio w opracowaniu S. G ł u s z к a,
A. M a l c ó w n y i I. P e r z a n o w s k i e j , nie notuje wszystkich po zycji.
