Władysław Chojnowski
Niektóre zagadnienia z dziedziny
zbycia, zniesienia współwłasności i
dziedziczenia gospodarstw rolnych
Palestra 11/4(112), 43-48
Niektóre zagadnienia z dziedziny zbycia,
zniesienia współwłasności
i dziedziczenia gospodarstw rolnych
I . U C H W A Ł A S Ą D U N A J W Y Z S Z E G O Z D N I A 24.1.1966 R . N R III CO 81/65 A Z N IE S IE N IE W S P Ó Ł W Ł A S N O Ś C I N IE R U C H O M O Ś C I R O L N E J W R A Z IE F A K T Y C Z N E G O J E J P O D Z IA Ł U
S ąd N ajw yższy, ro z strz y g a ją c za g ad n ien ie p ra w n e p rz e k a z a n e m u p rz e z S ąd W ojew ódzki dla m . st. W arszaw y, p o sta n o w ił udzielić n a s tę p u ją c e j odpow iedzi:
„Zespół u ży tk ó w ro ln y ch zorganizow any w ra m a c h jednego lu b k ilk u u działów w e w spółw łasności je d n ej n ieru ch o m o ści w g ospodarstw o ro ln e je s t gosp o d arstw em ro ln y m w ro zu m ien iu a rt. 166 § 1 k.c.”
S ta n fak ty c zn y te j sp ra w y p rz e d sta w ia ł się n a s tę p u ją c o :
P ań stw o w e B iuro N o ta ria ln e w Łodzi (w osobie n o ta riu sz a S. Im ienińskiego) sporządziło w d n iu 9 k w ie tn ia 1965 r. a k t sprzedaży p rze z S.G. i Z.W. Ja n o w i R. u d ziału w nieru ch o m o ści położonej w W arszaw ie, w ynoszącego 53/400 części te j nieruchom ości o pow . 3,7675 ha, w ra z z p ro w ad zo n y m n a ty m u dziale g o sp o d a r stw e m rolnym , p rzy czym sprzedaw cy p rz e d sta w ili zaśw iadczenie P re zy d iu m DRN (W ydz. R oln. i Leśn.) stw ie rd z ając e, że u d ział ich w ty m gosp o d arstw ie został uzn an y za o d dzielne g ospodarstw o rolne, p oniew aż p rze d 5 lip c a 1963 r. sta n o w ił o d rę b n ą całość gospodarczą. j
P ań stw o w e B iuro N o ta ria ln e w W arszaw ie odm ów iło d o k o n an ia w p isu w sp ó ł w łasności n a rzecz n ab y w cy w księdze w ieczy stej, p o n ie w a ż w ed łu g § 2 ust. 3 rozp. RM z 28.XI.1964 r. (Dz. U. N r 45, poz. 304) gosplodarstw em ro ln y m m oże być itylko zespół g ru n tó w pochodzących z dw óch lu b w ięc ej nieruchom ości, k tó re sta n o w ią w sp ó łw łasn o ść k ilk u osób, jeżeli przed dniem 5 lip c a 1963 r. sta n o w ił on o d ręb n ą całość gospodarczą zorganizow aną p rz e z w spółw łaściciela w ra m a c h 'jego u d ziału w e w spółw łasności poszczególnych nieru ch o m o ści rolnych.
Od tego p o sta n o w ien ia P a ń stw o w e B iu ro N o ta ria ln e w Łodzi złożyło rew izję, u z a sa d n ia ją c ją, ja k n a s tę p u je :
P o d sta w ą sp o rząd zen ia a k tu b y ł przepis a r t. 166 § 1 k.c., k tó ry stanow i: „Zbycie p rze z w sp ó łw łaściciela nieruchom ości ro ln e j u d ziału w e w spółw łasności lu b części tego u d ziału je s t dopuszczalne ty lk o m iędzy w spółw łaścicielam i. N ie dotyczy to
jednak wypadku, gd y w spółw łaściciel prowadzący jednocześnie gospodarstwo rolne zbyw a sw ój udział w e w spółw łasności wraz z tym gospodarstwem ” (podkr. m o
je — W .Ch.).
T re ść te j n o rm y d o k ła d n ie o d pow iada sta n o w i fak ty c zn e m u , w ja k im zn a jd o w ało się go sp o d arstw o w ym ien io n y ch osób, zb y te w ra z z udziałem w n ie ru c h o m ości J a n o w i R.
Ż ad n y m a k te m p ra w n y m , ró w n y m ra n d z e k.c., n ie został uchylony te n przep is, w szczególności nie został on uchylony w ym ien io n y m ro zporządzeniem RM.
44 W ł a d y s ł a w C h o j n o w s k i N r 4 (112)
Tego ro d za ju g o sp o d a rstw w sam ej P olsce c e n tra ln e j istn ie je około 200 000, n ie licząc ro zd ro b n ien ia ich w p o łu d n io w e j części P o lsk i. N ie m ożna ty c h gosp o d arstw u zn aw ać za nie istn iejące , skoro f ig u ru ją one w re je s tra c h w ydziałów ro ln ic tw a i le śn ic tw a oraz w yd ziałó w fin an so w y c h i są osobno o podatkow ane.
Z a osobną je d n o stk ę gospodarczą n ależ y , oczyw iście, u w ażać ró w n ież zespół g ru n tó w zo rganizow any z u d ziału w nieru ch o m o ści i całej in n e j nieruchom ości.
N ie m ożna tego p rze p isu tłu m aczy ć w sposób sztuczny, że ktoś m a odręb n e go sp o d arstw o rolne, bo oprócz u d ziału w dużej n ieru ch o m o ści ro ln e j m a p r z y pad k o w o u d ział w n ieruchom ości o p o w ierz ch n i np. 30 arów .
N a ro z p ra w ie n o ta riu sz Im ie n iń sk i w y ja ś n ił ponadto, co n a s tę p u je :
„K w estia p ro w a d z e n ia g o sp o d a rstw a rolnego ja k o zorganizow anej o d ręb n e j je d n o stk i gospodarczej n a ud ziale w je d n e j nieru ch o m o ści czy też k ilk u nieruchom ości je s t k w e stią f a k t u , a n ie p ra w a . G osp o d arstw o np. p ro w a d zo n e n a ud ziale w y noszącym połow ę nieru ch o m o ści o pow . 6 h a n a p ew n o je s t s tru k tu ra ln ie lepsze n iż o ta k ie j sam ej pow ierzch n i p ro w ad zo n e n a k ilk u u d ziała ch w k ilk u n ie ru chom ościach”.
T a k ie sam o stanow isko z a jm u je n o ta riu sz P ań stw o w eg o B iu ra N o taria ln eg o w T o ru n iu Jó z ef M ielczarek w n ie o p u b lik o w an y m re fe ra c ie z p a ź d z ie rn ik a 1964 r„ w k tó ry m z n a jd u je się n a s tę p u ją c y fra g m e n t:
„P o sta n o w ien ie z d a n ia drugiego a rt. 166 § 1 k.c., o k reśla ją ce , że zakaz zbycia p rze z w sp ó łw łaściciela nieru ch o m o ści ro ln e j u d ziału w e w sp ó łw łasn o ści lu b części tego u d ziału n a rzecz osób, k tó re nie są w sp ó łw łaścicielam i te j nieruchom ości, n i e d o t y c z y w y p ad k u , gdy w spółw łaściciel p ro w a d zą cy jedno cześn ie g o sp o d a r stw o ro ln e zbyw a sw ój u d ział w e w sp ó łw łasn o ści w ra z z ty m gospodarstw em , s t a now i w y ją te k iod zasady o k reślo n e j w zd a n iu p ierw szy m n a korzyść w sp ó łw ła ści ciela prow adzącego g ospodarstw o ro ln e i m a n a celu za chow anie ta k ic h w a r sz ta tó w p ro d u k c y jn y c h bez w zg lęd u n a to, czy osoba p ro w a d z ą c a gospodarstw o ro ln e n a ta k ie j n ieruchom ości je s t je j w yłączn y m w łaścicielem , czy też w sp ó ł
w łaścic ielem ” . l i ) ! '
S ąd N ajw yższy u ch w a łę sw o ją u z a sa d n ia w sposób n a s tę p u ją c y .
P rz e p isy k.c. o obrocie n ie ru c h o m o śc iam i i g o sp o d a rstw a m i ro ln y m i (art. 160—167 k.c.), n ie d a ją c d efin icji g o sp o d a rstw a rolnego, n ie o d sy ła ją ró w n ież (a w ięc in a czej n iż w w y p a d k u n ieruchom ości ro ln e j — a rt. 160 § 3) do rozporządzeń w y konaw czych. O d esłanie w a rt. 165 k.c. dotyczy ty lk o n o rm obszarow ych gospo d a rs tw ro ln y ch i w a ru n k ó w u z n a n ia g o sp o d arstw a rolnego za u le g a ją c e lik w id a cji. M ożliw ość o k reśle n ia g o sp o d a rstw a rolnego p rz e w id u je n a to m ia st a rt. 1064 k.c., k tó ry dotyczy g o sp o d a rstw spadkow ych, o d sy ła ją c w ty m w zględzie do p rz e p isów w ykonaw czych.
C zyni te m u zadość o k reśle n ie zam ieszczone w § 2 cytow anego rozporządzenia RM, w y d a n e p rze d e w szy stk im pod k ą te m dziedziczenia g o sp o d a rstw rolnych, a nie pod k ą te m — ze w zględu n a p o d sta w ę d eleg acji — re g la m e n ta c ji o b ro tu nim i, co oczyw iście n ie w y łącza p rzy d a tn o ści tego o k reśle n ia ta k ż e w z a k resie przepisów o p rze n ie sie n iu p ra w a w łasn o ści ty c h gospodarstw . O k re śle n ie to je d n a k n ie w y cz e rp u je w szy stk ich m ożliw ości oraz p o trze b o b ro tu i w ty m przedm iocie w y łą cznie w łaściw e są p rze p isy k.c. G osp o d arstw o ro ln e sta n o w i o k reślo n ą — d la ce lów p ro d u k c ji ro ln e j — zo rg an izo w an ą całość gospodarczą (art. 163 § 3 k.c. oraz cy to w a n y w yżej § 2 rozp.). C ałość tę m oże stan o w ić zarów no je d n a n ieruchom ość ro ln a, ja k i k ilk a n ieruchom ości łą cz n ie; za g ospodarstw o ro ln e u zn a je p ow ołane rozp o rząd zen ie rów n ież istn ie ją c e p rzed 5 lip c a 1963 r. g ospodarstw o zorganizow ane w ra m a c h udziału w k ilk u n ieru ch o m o ściach stan o w iący ch p rze d m io t w sp ó łw ła sności.
A rt. 166 k.c. rozszerza za k res p o ję cia g o sp o d a rstw a rolnego (pod k ą te m w id z e n ia po trzeb i m ożliw ości obrotu) rów n ież n a w y p a d k i w pow yższym ro zp o rzą d zeniu n ie u reg u lo w an e.
Z a rt. 166 § 1 zd a n ie d ru g ie k.c. w y n ik a m ożliw ość istn ie n ia g o sp o d a rstw a r o l nego zorganizow anego rów n ież w ra m a c h jednego lu b k ilk u udziałów w sp ó łw ła ści cieli je d n e j n ieru ch o m o ści ro ln e j; w w y p a d k u ta k im zbycie u d ziału lu b udziałów w ra z z ta k zo rganizow anym gospodarstw em rolnym m oże być do k o n an e ta k ż e n a rzecz osób trzecich, a n ie ty lk o n a rzecz pozostałych w sp ó łw łaścicieli danego go sp o d a rstw a .
O dm ienna w y k ła d n ia cytow anego przep isu , w szczególności taika, że zbyw ane w ra z z u działem w łaścic iela gospodarstw o ro ln e m oże być ty lk o gospodarstw em in n y m (m. in. g o sp o d arstw em z § 2 u st. 3 rozporz. z 1964 r.), n ie uw zg lęd n ia an i tre ś c i p rze p isu a rt. 166 § 1 k.c., an i też w łaściw ego z a k re su pow yższego ro z p o rz ą dzenia ja k o p rze p isu w ykonaw czego w ydanego n a p o d sta w ie o k reślonej w u sta w ie d ele g a c ji i w zw iązku z tym w ład n eg o reg u lo w ać — bez n a ru sz a n ia przepisów u sta w y — ty lk o to, do czego d eleg acja upow ażnia.
P rz e p isu a rt. 166 k.c. ro zporządzenie z 1964 r. n ie dotyczy. S koro zaś ta k ż e in n e p rze p isy k.c. o obrocie g o sp o d a rstw a m i ro ln y m i nie d a ją d efin icji g o sp o d arstw a •rolnego w sposób odm ienny an i nie o d sy ła ją w ty m w zględzie do przepisów w y
konaw czych, to o k reśle n ie g o sp o d a rstw a roln eg o w y n ik a ją c e z a rt. 166 § 1 zdanie 2 k.c. je s t o k reślen iem u sta w o w y m (nie w y łączający m je d n a k i o k reśle ń dalszych, ró w n ież z u sta w y dopuszczalnych), p rzew idzianym n a p o trze b y obrotu, w szcze gólności — p rzy zbyciu przez w spółw łaściciela lu b w spółw łaścicieli d an e j n ie r u chom ości ro ln e j n ale ż ą c y c h do n ie g o lu b do n ic h u d ziałów w te j n ieruchom ości w r a z z zo rganizow anym i w ra m a c h ty c h u działów g o sp o d arstw am i rolnym i.
U ch w ałę tę u w ażam za n a jz u p e łn ie j słuszną i d oskonale uzasadnioną, m a ją c ą og ro m n e znaczenie p ra k ty c z n e , p oniew aż w p ro w a d za ona znow u do o b ro tu k il k a s e t tysięcy g o sp o d a rstw ro ln y ch zo rganizow anych n a u d ziale (udziałach) w n ie ruchom ości.
Z e sw ej stro n y ch ciałb y m podk reślić, że kodeks cyw ilny n ig d y nie w iąż e p o ję cia g o sp o d a rstw a roln eg o z g o sp o d arstw em zo rganizow anym n a c a ł e j n ie ru c h o m ości. P rzeciw nie, z a rt. 1059 k.c. i n. w y n ik a n ie w ą tp liw ie, że przez g o sp o d a r stw o ro ln e u sta w o d aw ca rozum ie ta k ż e gospodarstw o zo rganizow ane n a fizycznej części n ieruchom ości stan o w iącej w spółw łasność sp a d k o d aw cy lu b in n e j osoby. N ie do pom y ślen ia je s t bow iem p rzy ję cie poglądu, że dzieci spad k o d ąw cy p o z b a w ione są p rze d m io tu dziedziczenia w ogóle, jeżeli p o zostaw ił on w sp a d k u udział w nieruchom ości, n a k tó re j fizycznej części p ro w a d ził zorganizow aną gosp o d ark ę ro ln ą , chociażby dzieci p rac o w a ły w ty m g o sp o d arstw ie lu b pro w ad ziły in n e in d y w id u a ln e g ospodarstw o zorganizow ane n a ud ziale w nieru ch o m o ści ro ln ej.
To sam o dotyczy dalszych sp a dkobierców (art. 1060, 1062, 1065).
A rty k u ł L X przep. w prow . k.c. stanow i, że jeżeli k ilk u spad k o b iercó w u ż y tk u je osobiście w y dzielone części g o sp o d a rstw a należącego do sp a d k u , a podział tego g o sp o d a rstw a m iędzy sp ad k o b iercó w nie je s t dopuszczalny w e d łu g przepisów o p o d sta w o w e j no rm ie obszarow ej, to dział m oże być d o k onany b ez zach o w an ia tej
no rm y .
Tego ro d za ju p rze p is b y ł konieczny ze w zględu n a tre ść a rt. 1070 k.c., k tó ry stan o w i, że dział m oże być d o k onany ty lk o p rzy zach o w an iu pod staw o w ej norm y o bszarow ej.
46 W ł a d y s ł a w C h o j n o w s k i N r 4 (112)
A rt. 213 k.c. stanow i, że zn iesienie w spółw łasności n ieru ch o m o ści ro ln e j p rze z p odział m iędzy w sp ó łw łaścicielam i m oże n a s tą p ić ty lk o z zachow aniem p rz e p i sów dotyczących p o d ziału ta k ie j nieru ch o m o ści w ra z ie p rz e n ie sie n ia w łasności, a w ięc z zastosow aniem p rzep isó w a r t. 160 i n. k.c.
Z n ie sien ie w spółw łasności m oże w ięc być dok o n an e n p . n a w e t w sto su n k u do je d n » h e k ta ro w e j działk i ro ln e j, jeżeli jed en ze w sp ó łw łaścicieli m a рога ty m nieru ch o m o ść o m in im aln ej n o rm ie obszarow ej. S koro bow iem m oże on zbyć część ta k ie j d ziałk i n a rzecz n ab y w c y m ająceg o d ziałk ę o m in im aln ej n o rm ie obszarow ej, to m oże rów n ież — o p ie ra ją c się n a ta k ic h sam y ch za sa d ach — w y jść z n ie podzielności co do te j je d n o h e k ta ro w e j działki.
W edług a rt. 166 § 1 z d a n ie d ru g ie k.c. oraz stosow nie do pow yższej u chw ały SN m ożna zbyć u d z ia ł w n ie ru c h o m o śc i w ra z z zorganizow anym n a n im gosp o d ar stw em ro ln y m . W ta k im w y p a d k u m ożna też dokonać zn iesien ia w spółw łasności bez w zg lę d u n a p rze p isy a rt. 163 k.c. o n o rm a c h obszarow ych, p oniew aż w y p ad e k z a r t. 166 § 1 zdan ie d ru g ie k.c. je s t w y ją tk ie m od ogólnej zasady, a w e d łu g a r t. 213 k.c. do zn iesien ia w sp ó łw łasn o ści będzie m ia ł zasto so w an ie rów nież i te n przepis.
A rty k u ł 166 .§ 2 k.c. m ów i w y ra źn ie, że p rze p isy o og ran iczen iu p o d ziału gospo d a rs tw ro ln y ch , w ra z ie p rz e n ie sie n ia w łasności n ieruchom ości lu b je j części, s to su je się odpow iednio do zbycia p rzez w łaściciela n ieru ch o m o ści ro ln e j u łam k o w ej części te j nieruchom ości.
R ozporządzenie w ykonaw cze do k.c. z 28.XI.1964 r. (Dz. U. N r 45, poz. 304) u w aż a za gospodarstw o ro ln e rów n ież zespół g ru n tó w pochodzących z dw óch lu b w ięcej n ieru ch o m o ści .rolnych, k tó re sta n o w ią w sp ó łw łasn o ść k ilk u osób, jeżeli p rzed dniem 5 lip c a 1963 r. zespół ty c h g ru n tó w sta n o w ił o d rę b n ą całość gospo d arc zą zorg an izo w an ą p rze z w sp ó łw łaściciela w ra m a c h jego u d ziału w e w sp ó ł w łasn o ści poszczególnych n ieru c h o m o śc i rolnych.
Z d an iem m oim , jeżeli — ja k to w y ja ś n ia SN w pow yższej u ch w a le — w sp ó ł w łaściciel w ra m a c h jed n eg o lu b k ilk u u d ziałów w e w sp ó łw łasn o ści je d n ej n ie ruchom ości zorganizow ał n a nim gospodarstw o rolne, to p o d ział takiego g o sp o d a r stw a, ja k rów nież g o sp o d a rstw a zorganizow anego n a u d ziała ch w dw óch lu b k ilk u n ieru ch o m o ściach (§ 2 pow ołanego rozp.) w y m ag a decyzji w y d zia łu ro ln ic tw a i le śn ic tw a, stw ie rd z a ją c e j zgodność tak ieg o podziału z obow iązu jący m i p rzepisam i.
Z pow yższego w y n ik a w ięc n ie w ą tp liw ie , że p rze p is a r t. 213 k.c. dotyczy n ie ty lk o a rt. 163 k.c., a le ró w n ież p o d ziału p rzez zbycie u ła m k o w ej części z a rt. 166 oraz p o d ziału g o sp o d a rstw ro ln y c h zorganizow anych n a ułam k o w y ch częściach k ilk u nieruchom ości.
P o d zia ł quo ad u su m d o k o n an y p o 5 lip c a 1963 r., n ie o p a rty n a decyzji a d m i n istra c y jn e j, je s t p ra w n ie b ezsk u teczn y . Może on być je d n a k d o k onany w ram a ch a r t. 166 '§ 2 k.c.
Z d an iem m oim u sta w o d aw ca tę sa m ą k w estię i te sam e sta n y fak ty c z n e ro zw iązał je d n ak o w o (zupełnie słu szn ie p rz y tym ) zarów no w sto su n k u do d ziału sp a d k u , ja k i w sto su n k u do zn iesien ia w sp ółw łasności, w dw óch oddzielnych p rze p isac h : w a rt. L X § 2 przep . w prow . k.c. !oraz w a rt. 213 i 166 § 1 zdan ie 2 k.c.
D la p ełn o ści o b raz u p o w o łu ję się ta k ż e n a opinię sędziego SN R. C zarneckiego w jego sk ry p cie p t. „W spólność m a ją tk u sp adkow ego i d ział sp ad k u , zachow ek, um ow y dotyczące sp a d k u ”, w k tó ry m n a s tr. 57 czytam y:
„W m y śl a rt. 1035 k.c. w zw iązku z a rt. 166 § 1 zd a n ie d ru g ie k.c., gdy ;:padek o b e jm u je część n ie ru c h o m o śc i ro ln ej w ra z z p ro w ad zo n y m n a nim g o sp o d a r stw e m ro ln y m , a n a d to re s z tę w sp o m n ia n ej nieruchom ości, p rze d m io te m zaś zby
cia sp a d k u w części albo zbycia u d ziału spadkow ego w całości lu b części je s t w p ra w d z ie część n ieru ch o m o ści ro ln ej, je d n a k ż e w ra z z całym gospodarstw em ro l nym — to i w ted y n ab y w c ą m oże być n ie w sp ó łsp ad k o b ierca” .
II. DZIEDZICZENIE PRAWEM ZASTĘPSTW A
D ocent A. K u n ic k i w a rty k u le ogłoszonym w „N ow ym P ra w ie ” (nr 7—8/66, s tr. t?49 i n.) pod ty tu łe m „G ospodarstw o ro ln e ja k o p rze d m io t sp a d k u ” w yp o w iad a pogląd, że „zasady z a stę p stw a p rze w id zia n e w § 2 a rt. 931 i w § 2 i 3 a r t. 933 k.c. odnoszą się do d ziedziczenia osób ta m w y m ien io n y ch ty lk o w ted y , gdy osoby te o d p o w iad a ją w a ru n k o m dziedziczenia p rze w id zia n y m w ty tu le X ks. IV k.c., a p o n ad to ty lk o w ów czas, gdy chodzi o sp a d k i o tw a rte po d n iu 5 lip c a 1963 r., gdy poprzed n icy ty c h osób m ieli u p ra w n ie n ia do dziedziczenia g o spodarstw a rolnego. W sto su n k u n a to m ia st do sp ad k ó w o tw a rty c h p rze d d n ie m 5 lip c a 1963 r . je s t rz e czą o b o ję tn ą, czy p o p rze d n icy osób p ow ołanych n a zasad zie za stę p stw a odpow iad ali w a ru n k o m dziedziczenia w ym ien io n y m w ty tu le X ks. IV k.c.”
A u to r sądzi, że do ta k ieg o w n io sk u p ro w a d zi tre ść § 3 a rt. LV I przep. w p ro w . k.c.
C hodzi tu o tr z y k a te g o rie osób: 1) zstępnych dzieck a spadkfodawcy zm arłego p rze d otw arciem sp a d k u , 2) rodzica i rodzeństw o spad k o d aw cy w ra z ie śm ierci drugiego z rodziców p rz e d o tw arc iem sp a d k u , 3) p o w o łan y ch do sp a d k u obok m a ł żo n k a ty lk o rodziców lu b ty lk o ro d zeń stw a.
Z d an iem a u to ra p ogląd ta k i m a w y n ik ać „z tre śc i a rt. 931 § 2 k.c., k tó ry stan o w i, że je że li dziecko sp a d k o d aw cy nie dożyło o tw a rc ia sp a d k u , to u d ział sp ad k o d aw cy , k tó ry b y m u p rz y p a d ł, p rz y p a d a jego dzieciom . G osp o d arstw o ro ln e m ogłoby być tym ud ziałem je d y n ie p rzy istn ie n iu po stro n ie zm arły ch poprzed n ik ó w w a ru n k ó w do dziedziczenia tego g o sp o d a rstw a” , (str. 856).
Je że li dziecko, je d n o z rodziców , rodzice lu b ro d zeń stw o n ie dożyli o tw arc ia spadku, to n ie są oni spad k o b iercam i, a w ięc choćby ju ż z tego ty lk o w zględu stosow anie do n ic h p rz e p isu § 3 a rt. L V I przep. w prow . n ie m oże m ieć m iejsca, poniew aż przep is te n dotyczy ty lk o ty c h sp adkobierców , k tó rzy zm arli przed 5 lip c a 1963 r. S p ad k o b ie rc y ci zach o w u ją zaw sze p ra w o dziedziczenia g o sp o d a r stw a rolnego, p o n iew aż sto su je się do n ich p ra w o obow iązujące przed tą d atą. P rz e p is ten , ja k o p rze p is szczególny, n ie m oże być in te rp re to w a n y rozszerzająco.
P rzep is § 2 a r t. 931 w c a le n ie w ym aga, żeby dziecko spadkodaw cy, k tó re nie dożyło o tw arc ia sp a d k u , m usiało m ieć u p ra w n ie n ia do dziedziczenia, b y jego zstępny m ógł dziedziczyć sp ad ek . To sam o dotyczy zrzeczenia się dziedziczenia, jeżeli n ie o b e jm u je ono zstęp n y ch (art. 1049 k.c.).
A rt. 933 § 2 i 3 k.c. w ogóle nie uw zg lęd n ia k o n s tru k c ji niedlożycia o tw arc ia sp a d k u (zasady zastęp stw a) p rzez ew en tu aln eg o spadkobiercę.
A rt. 1060 § 1 k.c. m ów i w p ro st, że p rze p isy a rt. 1059 sto su je się odpow iednio do dziedziczenia z u sta w y p rze z m ałżonka, ja k ró w n ież do dziedziczenia z u sta w y p rze z w n u k ó w (nie dalszych zstępnych) spadkodaw cy, pow o łan y ch stosow nie do p rzep isó w a rt. 931 § 2 k.c. Je ż e li w ięc w n u k o w ie o d p o w iad a ją w a ru n k o m do d zie dziczenia w y m ien io n y m w ty m przepisie, to sp e łn ia ją w szy stk ie w a ru n k i, k tó re u s ta w a p rz e w id u je , i nie p o trz e b u ją dowodzić, że ojciec ich m ia ł w a ru n k i do d zie dziczenia g o sp o d a rstw a rolnego. In n a n a to m ia st s y tu a c ja zachodzi p rzy o d rzu cen iu sp ad k u . T u sp a d k o b ierca żyje, sp a d e k się otw orzył za jego życia. Je że li w ięc chce on go odrzucić, a w sk ła d sp a d k u w chodzi go sp o d arstw o ro ln e, to n ie m oże złożyć
48 W ł a d y s ł a w C h o j n o w s k i N r 4 (112)
tego ro d z a ju ośw iadczenia, je że li n ie w ykaże, że je s t sp a d k o b ie rc ą g o sp o d arstw a rolnego.
P o d o b n a sy tu a c ja będzie m ia ła m ie jsc e w w y p a d k a c h p rze w id zia n y ch w a rt. 933 § 2 i 3 k.c.
Z re sz tą k o d ek s cyw ilny p rz y jm u je k o n stru k c ję (zn an ą w szy stk im kodeksom ) dzie dziczenia n a w e t w ted y , gdy istn ie ją sp a d k o b iercy bliższego stopnia,- jeżeli nie m a ją oni k w a lifik a c ji do dziedziczenia g o sp o d a rstw a ro ln eg o p rz e z sp ad k o b iercó w dalszego stopnia.
O d rodziców w y m ag a się ty lk o , żeby m ie li k w a lifik a c je do p ro w a d z e n ia gospo d a r s tw a rolnego albo żeby b y li n ie zd o ln i do p ra c y w ch w ili o tw arc ia sp a d k u (a rt. 1061), od ro d z e ń stw a zaś — k w a lifik a c ji z a rt. 1059 k.c.
III. D ZIEDZICZENIE SPADKOBIERCÓW , KTÓRZY DOKONALI NIEFORMALNYCH DZIAŁÓW
P a r a g r a f 1 a rt. L V I przep . w p ro w . k.c. stan o w i, że p ra w o dziedziczenia gospo d a r s tw a roln eg o należącego do sp a d k u o tw arte g o p rze d 5 lip c a 1963 r. zachow ują sp a d k o b iercy , k tó rz y p rze d ty m dniem w drodze fak ty c z n y c h (n ieform alnych) d zia łó w sp a d k u o bjęli w p o sia d an ie to go sp o d arstw o lu b jego część. P rz ep is te n s to su je się odpow iednio, gdy do dziedziczenia p o w ołany b y ł ty lk o je d e n sp adkobierca, k tó ry p rze d ty m dniem ob jął w p o sia d a n ie n ale ż ą c e do sp a d k u gospodarstw o rolne.
W zw iązk u z ty m p o w sta je p y ta n ie , o ja k ic h sp ad k o b iercó w tu chodzi: czy o sp ad k o b iercó w w ro zu m ien iu k.c., czy o spadkobierców , k tó rz y m ogą dziedziczyć g ospodarstw o ro ln e n a za sa d ach ogólnych, czy też o sp ad k o b iercó w z p ra w a spadkow ego, czy w reszcie o sp ad k o b iercó w z u sta w zaborczych?
S ą cztery k ate g o rie sp adkobierców :
1) sp a d k o b iercy z a r t. X X I p rzep isó w w prow . p r. spadk., a w ięc n a w e t sp a d k o b ie rc y do 12 sto p n ia p o k re w ie ń stw a z k.N., je że li o b jęli oni sp a d ek lub w szczęli p o stę p o w an ie sp ad k o w e do 31 g ru d n ia 1948 r.,
2) sp a d k o b iercy z p ra w a spadkow ego, 3) sp a d k o b iercy ogólni z k.c.,
4) sp a d k o b iercy dziedziczący go sp o d arstw o ro ln e w e d łu g przep . k.c. i przep. w p ro w . te n kodeks.
Z d an iem m oim , p o n iew aż m a m y tu do czynienia z p rze p isam i w p ro w . i p r z e j ściow ym i do k.c., w ięc p rzez w y ra ż e n ie „ s p ad k o b ie rc y ” n ależ y rozum ieć w szy st k ic h sp ad k o b iercó w z daw nego p ra w a . Nie pozbaw ia ich bow iem kodeks p ra w a dziedziczenia, skoro a rt. L I przep. w prow . k.c. stariow i w y ra źn ie, że do sp ra w sp a d k o w y c h sto su je się p raw o obow iązujące w chw ili śm ierci spadkodaw cy, a a rt. L V I § 1 p rze p . w prow . k.c. sta n o w i w y ją te k od p rze p isu a rt. LV.
T a k sam o n ależy in te rp re to w a ć p rze p is a rt. L X § 2 przep . w p ro w . k.c. o m oż liw ości p o d ziału bez zach o w an ia p o d staw o w ej n o rm y obszarow ej przez sp a d k o bierców , k tó rz y u ż y tk u ją osobiście w ydzielone części g o sp o d a rstw a ro ln eg o n a le żącego do sp a d k u .
