Miron Kołakowski
Udział adwokatów w tajnym
nauczaniu akademickim w okresie
okupacji 1939—1945 : fragmenty
Palestra 27/8(308), 77-79
1983
MIRON KOŁAKOWSKI
U dział ad w o k a tó w w ta jn y m n au c za n iu ak ad em ick im w ok resie o k u p ac ji 1939—1945
(fragm enty)
„O b ro n a n a u k i podczas w o jn y b y ła p rze d ziw n y m procesem życiow ym (...) ro d ziła się i ro z w ija ła z różnych b ardzo p ie rw ia stk ó w : z b u n tu uczciwego czło w ieka, (...) z tro sk i o b y t n aro d u , z głębokiego p rze k o n an ia konieczności u p a rte j w a lk i n a każdym k ro k u (...). G dy w pierw szych m o m en tach z n a jd u je m y d z ia ła l ność nielicznych je d n o ste k zaw sze gotow ych do w alki, m am y później szero k ą organizację, o b ejm u ją cą w szy stk ie polskie ośro d k i naukow e, p ro w ad zącą w y tk n ię tą p ro g ra m em działalność w sk a li (...) n a ro d o w ej” .
P rzytoczone słow a są w y ją tk ie m z r e f e r a tu spraw ozdaw czego prof. S te fa n a P ieńkow skiego w ygłoszonego o n au ce polskiej w czasie o k u p ac ji n a Z jeździe K o m isji do B a d an ia O św iaty i W ychow ania Z w iązku N auczycielstw a Polskiego w 1946 r. P ro f. P ień k o w sk i b y ł je d n y m z głów nych o rg an iz ato ró w i k ie ru ją c y c h sp ra w a m i n a u k i w ok resie o k u p ac ji i dlatego n ależał do k ręg u osób m a jąc y ch n a jb a rd z ie j źródłow e w te j m ierze w iadom ości.
J e s t rzeczą pow szechnie znaną, że w czasie II w o jn y św iatow ej n a ró d p olski stw orzył je d y n ą w sw oim ro d za ju o rg an izację p aństw ow ą. Poza rz ą d e m poza g ra n ic a m i w k r a ju fu n k cjo n o w a ło „Podziem ne P ań stw o P o lsk ie ” o b ejm u ją ce w szel k ie m ożliw e re s o rty a d m in istra c ji. W ty m — oprócz o rg a n iz a c ji w o jskow ych — d z ia ła ła ośw iata w szelkich szczebli.
J a k w sk azu je prof. P ień k o w sk i, n au czan ie akad em ick ie w W arszaw ie zaczęło działać m etodycznie w fo rm ie k o n w ersato rió w w listo p ad zie 1939 r. A ju ż w stycz n iu 1940 r. g ru p a pro fe so ró w U n iw e rsy te tu W arszaw skiego rozpoczęła o rg an iz ac ję n orm alnego n au c za n ia u n iw ersy te ck ieg o w podziem iu. S k ro m n e p oczątki z 32 słu chaczam i starszy ch la t stu d ió w b ardzo szybko rozrosły się do tysięcy stu d e n tó w , ob ejm u jąc p raw ie w szy stk ie uczelnie. Za W arszaw ą poszły in n e p rz e d w o je n n e ośrodki akadem ickie.
P ro fe so r P ień k o w sk i p rzy ta cz a liczebność słuchaczy podziem nego k sz ta łc e n ia akadem ickiego: W arszaw a 3561 osób, K ra k ó w 460, L w ów 140, W ilno 65. T e liczby nie o d d ają pełn i obrazu. B ra k d an y c h co do L ublina, a K ato lick i U n iw e rsy te t L u b elsk i p row adził także nauczanie, i to n a w e t tw orząc ośrodki zam iejscow e, ja k np. w K ielcach i Ję d rz e jo w ie (w ydziały p r a w a i hu m an isty k i).
W arto podkreślić szczególne i c h a ra k te ry sty c z n e zjaw isk o okupacy jn eg o n a u czania akadem ickiego. O tóż w obec w y sied len ia ludności polskiej z P o znańskiego d P om orza n ie m ógł d ziała ć U n iw e rsy te t P oznański. Je d n a k ż e uczeni pozn ań scy n ie zrezygnow ali z p ełn ien ia sw oich obow iązków . Ju ż w 1940 r. odrodził się w W a r szaw ie U n iw e rsy te t P o zn ań sk i pod n az w ą U n iw e rsy te tu Ziem Z achodnich. Z aczął prow adzić bardzo ożyw ioną d ziałalność, a w 1943 r. p ro w a d ził rozszerzoną p racę, o rg a n iz u ją c oprócz w a rsz a w sk ie j c e n tra li filie: w Częstochow ie, K ielcach, J ę d rz e jow ie i bodaj w R adom iu.
T eraz sięgam do osobistych przeżyć, w spom nień i o bserw acji.
N a przełom ie la t 1942— 1943 z in ic ja ty w y ów czesnego b u rm istrz a C zęstochow y p ow stał kom itet, k tó ry w p o ro zu m ien iu z w ład zam i podziem nym i m ia ł n a celu zorganizow anie n a te re n ie m ia sta sta łe g o szkolnictw a wyższego. W sk ła d k o m ite tu w eszli: d y re k to r liceum M a ria R ynkiew icz, p ro k u ra to r K a ro l Ja rz ę b iń s k i i piszący
78 Część U. M ateriały z obrad sesji N r 8 (308)
te słow a. S ilnym bodźcem dla k o m itetu b y ły znane m u pró b y stw o rzen ia filii U n iw ersy te tu Ziem Z achodnich.
W p aź d ziern ik u -listo p a d zie 1943 p o w sta ły początkow o 4 kom plety praw nicze. Z ajęcia n a n ich p ro w a d zo n e były p ie rw o tn ie system em korepety cy jn o -w y k ład o w y m przez: sędziego (później ad w o k ata) M a ria n a S t o s z k a i adw . M irona K o ł a k o w s k i e g o o ra z apl. adw . M ichała W o j a k a .
In te re s u ją c y n as W ydział P ra w a m ia ł dw a pierw sze la ta studiów . Łączna liczba stu d e n tó w w ynosiła 86 osób (73 n a p ierw szym roku, 13 n a drugim ). |D o egzam inów p rzy stąp iło z I ro k u 50 osób, z II zaś 11. R eszta po zaliczeniu studiów o trzy m ała zaśw iadczenia i w 1945 r. u d ała się do u ruchom ionych ju ż u n iw ersy te tó w i ta m zd a w ała egzam iny lu b o d b y w a ła d alsze stu d ia.
D uże tru d n o ści n ap o ty k ało u zy skanie W ykładow ców. W ydziałem kiero w ał prof. d r K am il Stefko, b. re k to r U n iw ersy te tu J a n a K azim ierza. P ró b y pozyskania doc. d ra S tan isław a B orow skiego, k tó ry m ia ł w y k ład a ć d aw n e polskie praw o sądowe, i prof. d ra K. G rzybow skiego, k tó ry m ia ł w y k ład a ć praw o państw ow e, nie pow iodły się. P ro f. S tefko p rosił m nie, ab y m oprócz sw ojego podstaw ow ego przed m io tu p ra w a n aro d ó w (pisałem w czasie o k u p ac ji p rac ę d o k to rsk ą u prof. C ezarego B erezow skiego pt. „G eneza i c h a r a k te r G eneralnego G u b e rn a to rstw a w św ietle p ra w a n aro d ó w ”) objął zastępczo w y k ład y z daw nego polskiego p ra w a sądowego i p ra w a państw ow ego.
O statecznie w ięc w y k az w ykładow ców p rz e d sta w ia ł się następująco:
I ro k studiów : te o ria p ra w a i p raw o rzy m sk ie — prof. d r K am il S tefko, h isto ria u stro ju daw n ej P olski i h isto ria p ra w a n a Zachodzie E u ropy — doc. d r Ja n u sz W oliński, daw ne polskie p raw o sądow e — adw . M iron K o ł a k o w s k i .
II ro k studiów : ekonom ia polityczna — prof. E d w ard Lipińsrki, p ra w o k o śc iel ne — o. d r P o lik a rp Saw icki, p raw o n aro d ó w i praw o p ań stw o w e — adw . M iron K o ł a k o w s k i .
Istn ie je już dość o b sz e rn a lite r a tu r a p rz e d sta w ia ją c a ta jn e n au czan ie a k a d e m ickie w czasie oku p acji. M imo to nie w szystko zostało w yjaśnione i n aukow o opracow ane. W p ra c a c h ty c h w y m ien ia się ta k ż e udział w ielu adw okatów , ale w y k azy są n ie d o k ła d n e i niepełne. W arto ty m zagadnieniom , ja k o jed n y m z ro z d ziałów ad w o k a tu ry p o lsk iej, za in te re so w ać się i op raco w ać go w sposób m ożliw ie w yczerpujący.
N a pod staw ie w łasnych w spom nień oraz licznych le k tu r ustaliłem , że w ta jn y m n au c za n iu akad em ick im b ra li udział z ca łą pew nością n a stę p u ją c y adw okaci:
W W arszaw ie: Je rz y J o d ł o w s k i , B o h d an S a ł a c i ń s k i , M ichał O r z ę c- k i i S tefan W o l i ń s k i .
W K ra k o w ie: S te fa n K o s i ń s k i , Ju liu sz S a s-W i s ł o c k i.
W K ielcach: A lbin R a d z i w i n o w i c i z , M a r s k i (im ię n ie znane'), A lek sa n d e r J a c k o w s ki, A dam T y s z e c k i .
W Częstochow ie: M a ria h S t o s z e k , M iron K o ł a k o w s k i ; M ichał W o j a k . L ista n a pew no n ie p ełn a i w y m ag a uzupełnień.
O kazuje się, że z k ręg ó w stu d e n tó w podziem nego n a u c za n ia n a w yd ziałach p ra w a w ielu po w ojnie w y b rało zaw ód ad w o k ata. U staliłem z c a łą pew nością, że z g ro n a słuchaczy T ajn y ch K u rsó w A k ad em ick ich w C zęstochow ie zaw ód te n o b ra ły n a stę p u ją c e osoby: K ry s ty n a F l i c i ń s k a , Zofia Z b i s ł a w s k a , Z y g m u n t Ł u c z k i e w i c z , K azim ierz J u p o w i e c k i , T adeusz O r m a n, T ad eu sz K o b i e r s k i , Józef M a c i a ł o w i ć z, B olesław S t e m p n i e w i c z, M a ria n A n c z y k i B a rb a ra C e g l e w s k a .
79 N r 8 (308) n i dział tematyczny
Byłoby p ożądane, by koledzy-adw okaci, k tó rzy stu d io w a li w czasie okupacji, po p rze czy tan iu tego skrom nego opraco w an ia n ad e sła li w spom nienia z tego okresu ze szczególnym w y m ien ien iem adw ok ató w -w y k ład o w có w . M ożna by w te n sposób u zy sk ać w iele cennego m a te ria łu , k tó ry u m ożliw iłby w y p ełn ien ie lu k istniejących w ty m rozdziale h isto rii ad w o k a tu ry polskiej.
KAROL PĘDOWSKI
Przyczynki do udziału adwokatów w prasie konspiracyjnej i powstańczej
P ro feso r S ta n isła w P łoski, założyciel I n s ty tu tu P am ięci N arodow ej oraz k ie ro w n ik Z a k ła d u H isto rii P o lsk i w II W ojnie Ś w iato w ej, n ap isał przedm ow ę do p ra c y B a rtło m ie ja G ołki pt. „ P ra sa k o n sp ira c y jn a «Rocha» 1939—1945”. W p rz e d m ow ie te j ta k p isał: „W In sty tu c ie H isto rii P A N został o p rac o w a n y C e n traln y K ata lo g o b e jm u ją c y p ra sę k o n sp ira c y jn ą z n a jd u ją c ą się w 18 zbiorach p u b licz n y ch (...). Po w yłączen iu ty tu łó w p o w tarz ają cy c h się w różnych b ib lio tek a ch i a r c h iw a ch o trzy m an o w su m ie przeszło 1000 ty tu łó w czasopism k o n sp irac y jn y c h (...). Je śli doliczyć do nich czasopism a z n a jd u ją c e się w zbiorach p ry w a tn y c h o ra z te, o k tó ry c h zachow ały się tylk o w iadom ości (...), ilość ich n ie w ą tp liw ie w zrośnie do około 1500 ty tu łó w ”. I d a le j pisał: „Na p o d sta w ie C e n traln e g o K ata lo g u m ożna stw ierdzić, że o k res o k u p a c ji h itlero w sk iej m ia ł u n as niezw ykle o b fitą p ra sę k o n sp ira c y jn ą , n ajliczn iejszą ze w szystkich ok u p o w an y ch przez N iem cy k ra jó w ”. O d czasu, gdy prof. P ło sk i p isa ł te słow a, u ja w n io n o potem szereg dalszych ty tu łó w . W a rto dla p o ró w n a n ia dodać, że k o n sp ira c y jn a p ra sa fra n c u sk a , w y d a w a n a w ła tw iejszy c h w a ru n k a c h , n ie p rz e k ra c z a ła 600 czasopism .
P ra s a k o n sp ira c y jn a w o k resie o k u p a c ji n ie m ie ck ie j w Polsce o d e g ra ła ogrom ną ro lę w k o n so lid acji polskiego społeczeństw a. W znacznym sto p n iu jej to należy zaw dzięczać — oprócz fu n k c ji in fo rm o w a n ia — p rze k azy w a n ie n o rm p o stęp o w a n ia m oralnego i u trw a le n ie ich w św iadom ości społeczeństw a polskiego. O na też
w znacznym sto p n iu p rzy czy n iła się do w y tw o rz en ia je d n o lite j po staw y wobec N iem ców . P o tęż n a rola podziem nej p ra sy p olskiej w o g ólnonarodow ym w ysiłku o p o ru w obec niem ieckiego o k u p a n ta bud zi chęć u św iad o m ien ia sobie, w ja k im sto p n iu a d w o k a tu ra p rzy c zy n iła się do słow nej w alk i o d u ch o w ą i fizyczną n ie podległość Polski.
S tw ierd zić trze b a, że m ało je st p u b lik a c ji dotyczących tego te m atu , m ało ró w n ież są znane n az w isk a re d a k to ró w i w sp ó łp rac o w n ik ó w p ism k o n sp irac y jn y c h . N iek tó rz y spośród nich zostali zam ieszczeni w C e n tra ln y m K atalogu, jed n ak że bez oznaczenia w y k ształc en ia i zaw odu. W ydobycie zatem pełnego o b raz u w spół p rac y ad w o k a tó w z p ra są k o n sp ira c y jn ą jest, p ra k ty c z n ie biorąc, w te j chw ili niem ożliw e. W n in ie jsz e j p rac y p rz e d sta w ia m fa k ty osobiście m i znane z z a k resu k o n sp ira c ji R u c h u L udow ego o raz z e b ran e z w y d a w n ic tw d o stęp n y ch w b ib lio te k ac h J e s t to n a pew no tylk o fra g m e n t d ziałaln o ści a d w o k a tó w w ty m zakresie. N a jtru d n ie j zorientow ać się w udziale a d w o k a tó w p ro w in cjo n a ln y ch w p ra sie k o n sp irac y jn e j. O czyw iście n ajo b sze rn iej piszę o te j p ra sie k o n sp irac y jn e j, z k tó rą bezpośrednio sam się zetk n ąłem , to je s t — ja k zaznaczyłem w yżej — o p ra sie R uchu Ludow ego.
P ierw szy m c e n tra ln y m czasopism em k o n sp ira c y jn y m R u ch u Ludow ego był „ P rze g ląd ” red a g o w a n y początkow o przez Jó z efa N ieckę. Zaczął się on u k az y
