Zygmunt Pióro
"Dictatorship and Political Police :
The Technique of Control by Fear", E.
K. Bramstedt, London 1945 :
[recenzja]
Przegląd Socjologiczny / Sociological Review 8/1-4, 220-224
1946
rozdział, który zawiera kilka interesujących uwag, odnoszących się między innymi do roli charyzmy jako czynnika stabilizującego ruch, uprzedmiotowiającego jego dążenia i formy. Za słabo jednak uwidoczniona tu została rola przeświadczenia o własnej charyzmie, jakie istnieje w samym Hitlerze.
Książkę kończy poletnika z innymi próbami interpretacji ruchu hitlerowskiego. Najciekawiej wypadła tu rozprawa z Schumanem, który starał się wyjaśnić naro dowy socjalizm przy pomocy psychoanalizy. Krytyka Abla jest tu surowa, ale słusz na. Trafnie wykazuje on, że stanowisko Schumana sprowadza się właściwie do przyjęcia osobowości zbiorowej i do utóżsamienia psychologicznej struktury grupy społecznej z osobowością jednostkową. Jest to właściwie nawrót do różnych fikcyj dawnej psychologii społecznej w rodzaju „Volksgeist“. Mniej przekonywująco wy padła krytyka marksistowskiej interpretacji. Tu Abel obrał za przedmiot swej po lemiki publicystyczną książkę Strachey‘a. którą trudne uważać za właściwą repre zentację metody marksistowskiej.
Zestawiwszy wszystko to, oośmy dotąd powiedzieli, można stwierdzić, że ocena nasza książki Abla wypadła surowo. Nie oznacza to jednak, by książka ta nie miała swojej wartości. Jest c-na raczej natury publicystyczno-popularyzatorskiej, a w zna cznie mniejszym stopniu — naukowej. Do dorobku wiedzy naszej wnosi ona bardzo mało, a najcenniejszy element badań Abla — sam materiał życiorysowy — zna lazł w jego publikacji blade odbicie. Materiał ten przecież istnieje, może być wy zyskany, a zebranie go jest, mimo wszystkie zastrzeżenia, poważnym osiągnięciem naukowym.
A. Hertz (Warszawa 1939)
E. K. Bramstedt: Dictatorship and Political Police The Technique of Con
trol by Fear. London Kegan Paul. Trench. Teubner and Co. 1945. Str. 279 X. Inter national Library of Sociology and Social Reconstruction.
„Co historycy wieku XXI, pisząc historię naszych lat, ograniczonych dwiema światowymi wojnami, będą uważali za główne cechy tego okresu czasu?“. Autor przewiduje, że przede wszystkim podkreślą oni dwie zasadnicze cechy: jedna — to „zadziwiający rozwój-' techniki, przekraczającej granice czasu i przestrzeni przy po - mocy samolotu, radia, łodzi podwodnej“, druga — to „usiłowania stosunkowo ma łych grup społecznych“, dążące do „steroryzowania mas ludności środkami dobrze przemyślanego i zorganizowanego systemu kontroli“.
Obie te cechy są ściśle ze sobą związane, ponieważ tylko nowoczesny naukowy system techniki umożliwia „politycznej policji“ „systematyczne planowanie i szyb kie działanie“; a z drugiej strony dyktatorska grupa, rządząca żelazną wolą i repre sją, daje silną podnietę do nowych wynalazków dla kontroli i niszczenia.
Nasuwające się zastrzeżenie, że ten pogląd jest zbyt racjonalistyczny, że nie do cenią on „orgii emocji i histerii mas“, bez których reżym totalistyczny nie osiągnął by sukcesów, Autor usuwa wyjaśnieniem, że największym błędem przedwojennym zachodnich demókracyj było pojmowanie systemów faszystowskich w terminach „irracjonalnych impulsów entuzjazmu i hypnozy mas“, które we właściwym czasie przyjmą „zdrową i bardziej racjonalną postawę“. Nieuświadamiali sobie owi „za
paleni wyznawcy Rozumu i Postępu, że dyktatura oparta jest jednak na racjona lizmie, jakkolwiek specyficznego rodzaju (2). I tu Autor rozróżnia dwie postacie
racjonalistycznej postawy: jedna — właściwa demokracji, druga — 'dyktaturze. Rozróżnienie to z grubsza odpowiada określeniu Mannheima „funkcjonalnej i sub- stancjonalnej racjonalności“ (rationality). Pierwsza „organizacja działalności człon ków społeczeństwa dla obiektywnych celów“ — stosowana jest przede wszystkim w dyktaturze. Druga natomiast, sformułowana przez Mannheima jako „zdolność do inteligentnego działania w danej sytuacji na podstawie własnego indywidualnego wglądu we wzajemne powiązanie zdarzeń“, jakkolwiek nie jest niezbędną cechą jakiegoś.danego systemu demokratycznego — to wykluczona jest całkowicie w re żymie dyktatury; tu jednostka może działać na rozkaz i według dyrektyw pocho dzących od dyktatora lub jego przedstawicieli.
Ostatnie 25 lat pokazało, że terror może się stać decydującym, racjonalnym na rzędziem dla wprowadzenia i -ustalenia dyktatury. Instytucją, która operuje tym narzędziem, jest tajna policja „Secret Police“.
Autor w granicach dysponowania materiałami w okresie wojennym podjął wy siłek dania odpowiedzi na trzy zasadnicze pytania, wiążące się z działalnością taj nej policji na usługach dyktatury.
1. Czy systematyczna tajna policja jest nowością, czy znana już była w historii? 2. Jakie są dzisiejsze metody działania tajnej policji? 3. Jaka jest struktura ' jej organizacji?
Przez wykazanie, że dyktatury Napoleona I i Napoleona III wyposażone były w polityczną policję, dał Autor równocześnie historyczne tło dla zjawisk spo łecznych, których niezwykłość podnieca ciekawość badacza, a człowiekowi dobrej woli spędza sen z powiek. Wprowadzenie bezpieczeństwa było motywem dla dy ktatury Napoleona I, zaś system ten możliwy był do utrzymania tylko przez kon trolę mas i korzystne podboje wojenne. Kontrola mas polegała nie tylko na nisz czeniu wszelkiej opozycji, lecz także na szczegółowo opracowanym systemie infor macji o myślach, uczuciach i reakcjach obywateli . Józef Fouché — „polityczny cy nik“ był wysokiej klasy organizatorem zarówno kontroli jak i informacji.
Jakkolwiek głównym zadaniem Autora jest opis i analiza historyczna całego kompleksu zjawisk związanych ze strukturą i funkcją tajnej policji —.to jednak socjolog znajdzie dla siebie w tym niezwykle interesującym studium cały szereg typowo socjologicznych problemów. A mianowicie: jakie warunki polityczno-spo łeczne sprzyjały powstawaniu tych systemów i organizacji jak O.N.R.A. (Ochotnicza Organizacja dla tępienia Antyfaszyzmu) i Gestapo; w jakim klimacie społeczno-mo- ralnym dojrzewały takie indywidua jak Fouché i Himmler; jakie właściwości psy- chiczno-społeczne są odpowiedzialne za postępowanie Gestapowców, wreszcie jak socjologiczno-psychiczna sytuacja obozów koncentracyjnych i ofiar terroru kształto wała nowe osobowości?
Prawdopódobieństwo występowania „cynizmu (politycznego“ jest większe w spo łeczeństwie, które doznaje gwałtownych wstrząsów i ulega poważnym redykalnym przemianom, niż w mocno ustabilizowanym społeczeństwie, gdzie konflikty wszczy nane są przez społecznie uznane autorytety na drodze tradycyjnych metod.
„Cynizm nie jest zasadniczą postawą społecznie słabych lub uległych grup, dla nich bardziej charakterystyczne jest oburzenie lub rezygnacja — lecz postawą
ludzi, którzy zauważają szybką zmianą grupy rządzącej, którzy widzą przepaść njiędzy ideologią a rzeczywistym postępowaniem rządzącej elity; ludzi, którzy wie dzą, że polityczne slogany i programy szybko starzeją się pod bezlitosnym naciskiem zmieniających się wydarzeń i konstelacji. Cynik wie, że w grze politycznej „jak ‘ często więcej znaczy, niż „co“, środki więcej niż cele i podstawmy zamiar — często nieznany działaczowi więcej niż środki“ (9).
Przeciwieństwem cynika jest doktryner, którego Również rodzą czasy gwałtów -, nych i szybkich przemian polityczno-społecznych. Ale „doktryner musi wierzyć i działać zgodnie ze swoimi niezłomnymi przekonaniami“, nawet gdyby je miał po świadczać własnym życiem. „Doktrynerzy chcą sprawować władzę otwarcie, pod ustalonym sztandarem, cynicy dążą do otrzymania władzy za kulisami, pod jaką kolwiek banderą“(9). „Doktryner zimny i przepojony żelaznym duchem rewolucyj nego purytanizmu — to Robespierre. A cynik zimny, zawsze baczny, by utrzymać swe stanowisko, które mu pozwoli rządzić innymi — to Fouché“.
Trudniej jest nieco zmieścić Himmlera w ramy jednej z tych dwóch charakte rystyk osobowości społecznych. Tak samo zresztą jak Fouché zrobił się on nieza stąpionym, kryjąc się przez wiele lat za kulisami władzy, tak samo jak francuski cynik uznawał, że wiedza jest narzędziem władzy, natomiast jego samobójcza śmierć zbliża go do postawy doktrynera.
Taktyka ruchów rewolucyjnych wymaga zabezpieczenia swojej działalności i obrony swych wyników. W początkowym stadium partia faszystowska znajdowa ła się w głębokiej obawie o swoje niepewne losy. „W r. 1924 przywódcy faszystow scy utrzymywali, że dni partii są już policzone“(51). ..Przyparty do muru faszyzm nie miał innej alternatywy jak stać się bezkompromisowym lub totalistycz- nym — dla spełnienia swojego zadania, technika kontroli przez strach („control by fear“) nabrała żywego znaczenia.“ W takich warunkach, gdzie potrzeba obrony interesów partii jest nagląca, tworzy się nieoficjalną policję partyjną, by z czasem specjalnym dekretem powołać do życia organizację „tajnej policji“ — tym razem dla „obrany państwa“.
Początki SS sięgają monachijskich czasów Hitlera, który swoją gwardię „Stabs- wache“ przemianował na „Schutzstaffel“ — SS (eskadra ochronna) z zadaniem obrony Führera, stojącą do jego dyspozycji w każdej politycznej walce i spełniają cą funkcje policyjne wewnątrz ruchu Nazi. Jako elitarne oddziały członkowie SS musieli posiadać wiele specjalnych kwalifikacyj, przede wszystkim siłę fizyczną i czystej krwi aryjskich przodków. Moralne credo „SS-mana“ wyrażało się w czte rech“ dyrektywach i cnotach“ zredagowanych przez Himmlera- .,1) Uznania war tości rasy i selekcji, 2) Wychowanie w dążeniu do wolności i w duchu walki, 3) Lo jalność i Honor, 4) Posłuszeństwo“(78).
Na trzecie pytanie: „Jak oni to mogli robić?“ Autor szuka odpowiedzi w enun cjacjach kompetentnych, bezpośrednich obserwatorów Nazistowskiej techniki terroru i dochodzi do sprowadzenia motywów postępowania SS-manów w bezpośrednim kontakcie z ofiarami do trzech grup: 1) aspołeczne i przestępcze elementy dążyły do zaspokojenia swych perwersyjnych instynktów, 2) usiłowali zadowolić swych prze łożonych i działali ze strachu przed karą. 3) fanatyzm grał dużą rolę.
Na uwagę zasługuje koncepcja Autora, że masowej perwersji seksualnej, a zwłaszcza w homoseksualiźmie można się doszukać przyczyn masowych orgii sa dyzmu, a przynajmniej współistnienie tych zjawisk w Niemczech jest faktem zna miennym.
W III części „Terror i opór“ usiłuje Autor odtworzyć podstawowe pojęcia „taj nej policji“, „czym jest człowiek i jak „musi być traktowany“ — odpowiednio bo wiem do tych koncepcji stosowano metody terroru, które z kolei wywoływały wśród ofiar takie a nie inne postawy oporu i przekształcenia osobowości. „Człowiek jest uważany za częściowo słabe, częściowo niebezpieczne zwierzę zbiorowe (collective animal), które można „trzymać w szachu“, grając na jego obawach (fears) i eksploa tując jego pożądania i chęci; zwierzę, które można zgładzić tak łatwo jak kurczę lub królika, jeśli tylko wymyśli skuteczną metodę“ (139).
Główną koncepcją Autora jest twierdzenie, że dyktatura i rządzenie masami w znacznym stopniu oparte są na zręcznym stosowaniu racjonalnych rpetod kon troli. Dzieli je Autor na cztery główne grupy: 1) zbieranie informacji, 2) zbiorowe aresztowania, 3) upokarzania, 4) „eliminacje“. Wszystkie te metody mają dwa pun kty wspólne: pierwszy — dążą do opanowania ludzi a nie do pomocy im, drugi — bar dziej zwracają się do grup niż do jednostek. Fouché zaopatrywał ludzi w etykiety: „Jacobini“, „Royaliści“, „Himmler zaś: „Komuniści“, „Żydzi“.
Nowe światło na istotę, rolę i metody propagandy rzuca Autor przez powią zania jej z terrorem. W państwach dyktatorskich „terror i propaganda przedstawia ją tylko dwiæ strony tego samego medalu, dwie drogi tego samego mechanizmu, na których to drogach załatwia się sprawy frontu wewnętrznego“. „Wspólny psycholo gicznym mianownikiem propagandy i terroru jest wywoływanie strachu“(164). Nie jest on tylko oczywiście monopolem państw totalistycznych. W państwąch demo kratycznych znaczna część propagandy handlowej i politycznej również opiera się na wywoływaniu strachu; strachu przed bólem zęba, jeśli się nie używa takiej lub innej pasty, obawy straty własności, jeśli nie głosuje się na tego lub owego kandy data. Lecz tu wpływ jednej reklamy łagodzony jest przez „współzawodnictwo pro pagandowe“. W państwach totalistycznych działa tylko propaganda państwa, repre - zentowanego przez jedną partię. Jedną charakterystyczną cechą tej propagandy jest jej monopolistyczna podstawa, drugą jej stałe wspieranie się na władzy (Macht- propagande). Psychologicznym pomysłem totalistycznej propagandy jest „cliché“, tworzenie obrazów w umysłach publiczności z zamiarem by pozostały one psychiczną treścią szerokich mas. Równocześnie ten rodzaj propagandy stosuje trojaką techniki?: uproszczeń, powtórzeń i personifikacji, nie unikając systemu „kozła ofiarnego“. Stu dium totalistycznych metod rządzenia masami, stosowanych przez Narodowy Socja lizm prowadzi Autora do konkluzji, że istnieją trzy typy związków propagandy i terroru: 1) propaganda dla terroru, 2) terror bez propagandy, 3) propaganda przez terror.
Na działania tajnej policji można patrzeć z dwóch punktów widzenia: „kon trolującego i kontrolowanego, polującego i polowanego, niszczącego i niszczonego i dlatego Autor zajmuje się nie tylko metodami politycznej policji, ale również me todami obrony i przeęiwnatareia i przeobrażeniami psychicznymi społeczno-moral nej natury ofiar terroru.
Badania różnych form oporu przeciwko systemom faszystowskim Autor dzieli na opór podczas pokoju i wojny i na opór w krajach macierzystych i • okupowanych. W Niemczech między latami 1933—1939 były, z grubsza biorąc, dwa centra oporu: je den — bierny opór ideologiczny, związany z duchowieństwem, drugi — czynny, podważający strukturę państwa i partii, związany z nielegalnymi związkami robot ników. Opór w krajach okupowanych wytworzył trzy postawy reakcji: 1) większość pozostaje wroga i stosuje bierny opór, o ile nie grozi on poważniejszym ryzykiem, 2) nieznaczna mniejszość tworzy proniemieckie związki i czynnie współpracuje z nieprzyjacielem, 3) druga mniejszość tworzy podziemne organizacje, planując i wykonując akty sabotażu i „likwidowania“’ niemieckich urzędników i oficerów lub sympatyków Nazi“. Konspiracyjna prasa jest jednym z głównych narzędzi dla organizowania i podtrzymywania ruchu oporu; jej Autor również poświęca kilka niezwykle interesujących spostrzeżeń, opartych na materiale faktycznym.
Z punktu widzenia opisowej socjologii obóz koncentracyjny przedstawia nie bywałą sytuację społeczną. Dwie krzyżujące się ze sobą tendencje uderzają oczy obserwatora: z poniżenia dokonywanego przez SS-manów wyrosło dużo praktycz nego koleżeństwa, równocześnie z tym zaostrzyły się zasadnicze różnice typów ludz - kich“(33). Zwracanie się do siebie przez „ty“ zmierzały do zatarcia wszelkich spo łecznych i ekonomicznych różnic. „Wszystkie maski zostały zatarte w obozie i odsło nił się prawdziwy charakter człowieka“ — pisze jeden z więźniów politycznych.
Jedną z czterech „wolności“ Karty Atlantyckiej jest „wolność od strachu“ (freedom from fear). Treść i konieczność tego hasła staje się zrozumiała po poznaniu dwóch dzieł: Fromm‘a „Fear of Freedom“ i Bramstedta „Dietatorship and Political Police“. Niezaprzeczalnym jest ścisły związek w latach około 1930 pomiędzy gospo darczą niepewnością i postawą godzenia się, a nawet popierania dyktatur faszystow skich. Ludzie, skłonni podjąć się brudnej pracy SS i Gestapo, kierowani byli nie tylko pobudkami sadystycznymi, czy rozkoszą władzy, ale także w dużym stopniu po czuciem niepewności zarówno ekonomicznej jak i socjalnej. W Niemczech był strach przed wolnością, ponieważ wolność oznaczała „izolację, atomizację, bezrobocie, sza rego pionka w cyklonie ekonomicznych korzyści, ci ludzie przedkładali pewność i karby żelaznej organizacji nad samodzielność luźnej jednostki, która znikąd nie dostaje pomocy i czuje się zdradzona w bezustannej walce między kartelami i związkami zawodowymi“.(231).
Książka, która koncentruje się na pewnych patologicznych aspektach życia spo łecznego, z istoty rzeczy nie. może być pracą czysto „akademicką“, gdyż tłem jej dia gnozy stale jest problem naprawy i uzdolnienia, które Autor widzi na drodze: uwol nienia ludzi od strachu i silniejszej integracji społecznej.
Zygmunt Pióro (Łódź)
Inglot Stefan: Udział chłopów w obronie Polski. Zarys historyczny: Spół
dzielnia Wydawnicza „Prasa chłopska“. Łódź, 1916. Str. 90
Popularna książeczka prof. Inglota powstała, jak się o tym dowiadujemy z przedmowy, jeszcze w okresie wojny. Napisana została przez Autora na zamówienie' Batalionów Chłopskich. Ci właśnie „chłopi, biorący udział w pbronie Polski“ chcieli
