• Nie Znaleziono Wyników

Niedrukowany rozdział "Opisu obyczajów" Kitowicza

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Niedrukowany rozdział "Opisu obyczajów" Kitowicza"

Copied!
32
0
0

Pełen tekst

(1)

Michał Janik

Niedrukowany rozdział "Opisu

obyczajów" Kitowicza

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 27/1/4, 127-157

(2)

III. MATERJAŁY.

N iedrukow any rozdział O p is u o b y c z a jó w Kitowicza.

W ś r ó d s k a r b ó w p u ł a w s k ic h , w c i e l o n y c h d o d z i s i e j s z e j B ib ljo ­ t e k i C z a r t o r y s k ic h , z n a j d u j e s i ę p o d N r . 2 2 6 5 b a r d z o c e n n y r ę k o p is k s . J ę d r z e j a K it o w ic z a . J e s t to j e g o

Opis obyczajów i zw yczajów

za panowania Auyusta III.

O p r a w io n y w s k ó r ę , m a w y t ł o c z o n y n a g r z b i e c i e n a p is

Rękopism X. Kitowicza

i z a w i e r a 5 9 7 s t r o n ic p o n u ­ m e r o w a n y c h , w t e m z a p i s a n y c h 5 3 7 . N a p i e r w s z e j k a r c ie z a n o t o ­ w a n o : „ M a n u s k r y p t t e n p i s a n y b y ł w ł a s n o r ę c z n i e p r z e z I. X . K it o ­ w i c z a K a n o n ik a “ . P r z y s z c z e g ó ł o w e m p o r ó w n a n i u t e k s t u a u t o g r a f u z t e k s t a m i d r u k o w a n e m i p o k a z u j e s i ę , ż e o b e j m u j e o n m a t e r j a ł c z ę ś c i o w o c a ł­ k o w i c i e n i e z n a n y , c z ę ś c i o w o z a ś p e ł n i e j s z y o d t e g o , j a k i z n a m y z w y d a ń d r u k o w a n y c h . A u t o g r a f n i e m a k a r t y t y t u ł o w e j i n i e j e s t p o d z i e l o n y n a r o z d z i a ł y , ja k c z y t a m y w d r u k u , l e c z n a a r t y k u ł y , p o d a j ą c e w n a g ł ó w k a c h k r ó t k ą t r e ś ć m a t e r j a łu . Z u p e łn ą n o w o ś c i ą s ą s t r o n i c e o d 1 — 4 7 , m i e s z c z ą c e n i e z n a n y d o t ą d m a t e r j a ł o r z e ­ c z a c h r e l i g ij n y c h a ż d o a r t y k u ł u o j a s e ł k a c h , o d k t ó r e g o z a c z y n a j ą s i ę d o t y c h c z a s o w e w y d a n i a . Z n a c z n i e p e ł n i e j s z y t e k s t z a w ie r a j ą a r t y k u ł y o s t a n ie d u c h o w n y m , ż o łn ie r s k i m , d w o r s k i m i i n n e . T a ­ k i e g o n i e z n a n e g o m a t e r j a łu w p o r ó w n a n i u z t e k s t a m i z n a n e m i m o ż n a l i c z y ć w p r z y b l i ż e n i u n a p i ę ć d o s z e ś c i u a r k u s z y d r u k u . O p r ó c z t e g o a u t o g r a f w y k a z u j e s p o r o w a r j a n t ó w w p o s z c z e g ó l n y c h w y r a ż e n i a c h , p r z y c z e m z a u w a ż y ć n a l e ż y , ż e z a s ł u g u j ą o n e n a p i e r w ­ s z e ń s t w o p r z e d w a r j a n t a m i, w p r o w a d z o n e m i w d r u k u . P ie r w s i t. j. p o z n a ń s c y w y d a w c y

Opisu,

z a k t ó r y m i p o s z l i n a s t ę p c y , m ie li w r ę k u j a k iś i n n y r ę k o p i s n i e z u p e ł n y , b a r d z o j e d n a k z b l i ż o n y d o p u ł a w s k ie g o , p o n i e w a ż w p r z e d r u k u p o d a j e t a k ż e t a k i e m i e j s c a , j a k ie w r ę k o p i s i e p u ł a w s k i m z a n o t o w a n e s ą n a m a r g in e ­ s a c h . M o g ły t u w s z a k ż e z a c h o d z ić d w i e e w e n t u a l n o ś c i . A lb o r ę k o p is , z k t ó r e g o k o r z y s t a l i w y d a w c y p o z n a ń s c y , b y ł n i e z u p e ł n ą k o p j ą r ę k o p i s u p u ł a w s k ie g o , a lb o t e ż b y ł a to k o p j a p e ł n a , a le w y d a w c y u w a ż a l i z a s t o s o w n e p o m i n ą ć c a ł k o w i c i e n i e k t ó r e p a r t j e , i n n e z a ś s k r ó c i ć i m n ie j lu b w i ę c e j p r z e r o b i ć . Z a d r u g ą e w e n t u a l n o ś c i ą m o g ł a b y p r z e m a w ia ć o k o l i c z n o ś ć , ż e m ie j s c a p o m i n ę t e i s k r ó c o n e

(3)

1 2 8 III. MATERJAŁY. z a w i e r a j ą t u i ó w d z i e j a s k r a w e s z c z e g ó ł y lu b d r a s t y c z n e w y r a ż e n i a , c o n a r a z iło j e n a c e n z u r ę . P o n i e w a ż w s z y s t k i e t e m ie j s c a s ą w a ż n e d la p o z n a n i a o b y ­ c z a j o w o ś c i X V III w i e k u i d la t e m p e r a m e n t u w y b i t n e g o p i s a r z a , p r z y s z ł y w y d a w c a b ę d z i e z n i e w o l o n y p r z e d r u k o w a ć r ę k o p i s p u ł a w s k i w c a ło ś c i i b e z z m ia n , c o t e ż n a s t ą p i w d r u g ie m w y d a n i u N r. 8 8

Biblioteki Narodowej.

N a r a z ie , p r z y z a c h o w a n i u w s z y s t k i c h w ł a ś c i ­ w o ś c i p i s o w n i i w y m o w y K it o w ic z a , p o d a j e s i ę t u t a j n i e d r u k o w a n e d o t ą d p r z e d s ł o w i e „ D o C z y t e l n i k a “ w r a z z n i e d r u k o w a n y m r ó w n i e ż p o c z ą t k i e m s a m e g o d z i e ł a , a ż e b y p o t r z e b ę t a k i e g o n o w e g o w y d a n i a

Opisu obyczajów

b e z p o ś r e d n i o p o d k r e ś li ć i u w y d a t n ić .

Michał Janik.

D o C z y t e l n i k a . L u b o n i e m a s z n ic n o w e g o p o d s ł o ń c e m , j a k o p o w i e d z i a ł S a ­ l o m o n , j e d n a k o w o ż r z e c z y n a ś w i e c i e o d m i e n i a j ą c s i ę u s t a w i c z n i e w e d ł u g p r z e p is a n e g o im o d S t w ó r c y p r a w a , i z a k o l e j ą j e d n e p o d r u g ic h n a s t ę p u j ą c , n o w e m i b y ć s i ę z d a j ą , c h o c ia ż j u ż d a w n ie j b y ł y . A ż e l u d z i e p o s p o l i c i e l u b ią n o w e r z e c z y , b a r d z ie j n iż s t a r e , n o w e m i z a ś s ą w s z y s t k i e d a w n e d la t y c h , k t ó r z y ic h n i e w i d z i e l i , p r z e t o , c h c ą c d o g o d z i ć p o w s z e c h n e m u g u s t o w i , u m y ś li ł e m d a w n i e j s z e o b y ­ c z a j e p o l s k i e , j a k ie z a z n a łe m z a p a n o w a n ia A u g u s t a T r z e c ie g o i n a ­ s t ę p n i e p a n u j ą c e g o p o n im S t a n is ł a w a A u g u s t a , w y s t a w i ć p o t o m ­ n o ś c i w d w ó c h o s o b n y c h o p i s a n i a c h . C i, c o p r z e d n a m i ż y li s t e m la t p r ę d z e j , j a k c z y t a m y z d z i e j ó w d a w n y c h , w c a l e b y l i o d m i e n n y c h o d n a s z y c h o b y c z a j ó w . S a m a n a w e t p o s t a ć d a w n y c h P o l a k ó w o d ­ m ie n n a d u ż o b y ł a o d d z i s i e j s z y c h , c o s i ę d o s y ć d o s k o n a l e u k a z u j e w p o r t r e t a c h i p o s ą g a c h s t a r o ś w ie c k i c h . C i, c o p o n a s n a s t ą p i ą z a la t s t o P o la c y , p e w n ie s i ę o d n a s d z i ś ż y j ą c y c h t a k b ę d ą r ó ż n il i , j a k m y s i ę r o ż n ie m y o d d a w n i e j s z y c h . N i e c h ż e p o t o m n o ś ć , d la k t ó ­ r ej to p i s z ę , p r z e g lą d a s i ę w d a w n i e j s z y c h i n o w s z y c h o b y c z a j a c h , z d o b r y c h n ie c h a j w z o r b ie r z e , z ł y c h n ie c h a j s i ę w y s t r z e g a . Z a o m y ł k i w p is a n iu p r z e p r a s z a m m o j e g o C z y t e l n ik a . J e ż e l i b ę d ę m i a ł c z a s p o p r a w ić ic h , z e c h c ę . J e ż e li n i e b ę d ę , w y b a c z y ć m i r a c z y . 0 w i a r a c h j a k i e b y ł y w P o l s z c z ę z a A u g u s t a I I I . N a j p ie r w s z a w ia r a w P o l s z c z ę p a n u j ą c a b y ła z a A u g u s t a III 1 j e s t d o t y c h c z a s , a c z o z i ę b l e j s z a , K a t h o l i c k a R z y m s k a . D r u g a o d n i e p a m i ę t n y c h c z a s ó w z a d a w n io n a , p e ł n o w s z ę d z i e s w o ­ ic h w y z n a w c ó w m a j ą c a , Ż y d o w s k a . T r z e c ia p ó ź n ie j z t u r e c k i e g o p a ń s t w a w p r o w a d z o n a w m a łe j l i c z b i e , b o t y l k o w Ł u c k u n a W o ­ ł y n i u i w H a lic z u n a P o d o l u , K a r a i m ó w ; j e s t to s e k t a s t a r e g o t e s t a m e n t u ; t r z y m a j ą s i ę K a r a im i s a m e j b ib lji, o d r z u c a j ą t a lm u d i i n n e u s t a w y r a b i n ó w ż y d o w s k i c h . S ą to p o d o b n o p o t o m k o w i e S a m a r y t a n ó w , w E w a n g e l j i c z ę s t o w s p o m n i o n y c h . Ż y ją p r z e m y s ł e m , t a k ja k Ż y d z i, c h o d z ą p o p o l s k u a r a c z e j p o t a t a r s k u z b r o d a m i

(4)

k r y m k i n o s z ą p o d c z a p k a m i , z Ż y d a m i n i e c ie r p ią s i ę w z a j e m n ie . N ie d o s t a ło m i s i ę n i g d z i e w i ę c e j i c h w i d z i e ć , t y l k o w j e d n y m Ł u c k u , g d z i e m o ż e ic h b y ć n a 8 0 g o s p o d a r z a . C z w a r t a w ia r a l u t e r s k a , 5 - 1 a k a l w i ń s k a . T y c h d w ó c h w i a r j e s t d o s y ć z n a c z n a l ic z b a p o m i a s t a c h i m i a s t e c z k a c h w i e lk o p o l s k ic h , m i a n o w i c i e n a d g r a n ic ą s z l ą s k ą , b r a n d e b u r s k ą i w P r u s a c h . J e s t d o s y ć fa m ilij s z l a c h e c k i c h l u t r ó w i k a l w i n ó w , o s o b l i w i e w W ie lk ie j P o l s z c z ę i w L it w ie , a o p r ó c z t e g o z n a j d u j ą s i ę w K r a k o w s k ie m , S a n d o m i r s k i e m i L u b e l s k i e m . P o n i e k t ó r y c h m i a s t a c h m ie li p o d p a ­ n o w a n i e m A u g u s t a III s w o j e k o ś c i o ł y i o r a t o r ia j a k o t e ż s z k o ł y d la s w o j e j m ł o d z i e ż y . N ie m ie li j e d n a k

liberam exercitium

o b r z ą d k ó w s w o i c h p r ó c z w j e d n e m L e s z n i e w W ie lk ie j P o l s z c z ę i w d r u g ie j W s c h o w ie , w k t ó r y c h d w ó c h m i a s t a c h w i ę k s z a p o ł o w a m i e s z c z a n s k ł a d a s i ę z d y s s y d e n t ó w . W L e s z n i e l u t r z y i k a l w i n i m a ją s w o j e k o ś c i o ł y . M ia s to W s c h o w a z d a w n y c h p r a w s w o i c h n i e p r z y j m u j e d o t ą d ż a d n e g o k a l w i n a . S a m i t y l k o s ą l u t r z y i k a t o l i c y . M ie li t a k ż e l u t r z y i k a l w i n i p o w i e l u w s i a c h i m i a s t a c h k o ś c i o ł y , t a k z d a w n a p r a w a m i p o l s k i e m i p o z w o l o n e , j a k o t e ż p o d c z a s r e w o l u c y j s z w e d z ­ k i c h p r z y p r o t e k c j i t y c h m o n a r c h ó w j a k o d y s s y d e n t ó w p o w y s t a ­ w i a n e , k t ó r e n i e k t ó r z y p a n o w i e p o l s c y k a t o l i c k i e g o w y z n a n i a o d ­ b i e r a l i im z a d e k r e t a m i t r y b u n a ls k i e m i a lb o t e ż g w a ł t o w n ą m o c ą w y w r a c a l i . T a k r o b ił n i e j a k i B o n k o w s k i m i e c z n ik p o z n a ń s k i. T e n j e ź d z i ł z d r a g o n j ą n a d w o r n ą K r z y s z t o f a S z e m b e k a p r y m a s a , o d p r z y ­ s ł o w i a , k t ó r e m ia ł w m o w i e , n a z w a n e g o B a l e b a le . G d z ie t y l k o d y s s y d e n c i n i e m o g li p o k a z a ć n a s w ó j k o ś c i ó ł c z y l i , j a k p r z e d ­ t e m n a z y w a n o , k r y p e l, p r a w a o d R z e c z y p o s p o l it e j a lb o c h o ć m ie li p r a w o , a l e o d b is k u p a d o r e p a r a c j i j e g o , g d y s i ę p o d s t a r z a ł , n i e m i e l i p o z w o l e n i a , a r e p a r o w a l i w s z ę d z i e , t a k o w e k r y p ie b u r z y ł lu b p o d c in a ł. J e ż e li z a ś g d z i e d y s s y d e n c i o p a r li m u s i ę m o c ą i n ie d o z w o l i l i b u r z e n ia k r y p l a s w e g o , p o z y w a ł t a k o w y c h d o T r y b u n a łu , a lb o t e ż d y s s y d e n c i o g w a ł t o w n o ś ć p o n i e s i o n ą n a k r y p l u lu b o s o ­ b a c h s w o i c h j e g o p o z y w a l i , t a k ż e R e g e s t r

Arianismi,

k t ó r y w t e n ­ c z a s b y ł w T r y b u n a le i d o k t ó r e g o s p r a w y r e lig j i n a l e ż a ł y , p e ł e n b y ł z a w s z e s p r a w B o n k o w s k i e g o p r z e c i w r o z m a i t y m d y s s y d e n t o m . D la c z e g o p o s p o l i c i e n a z y w a n o g o p l e n i p o t e n t e m P a n a J e z u s a , n a k t ó r e j p l e n i p o t e n c j i c a łe ż y c i e p i l n o w a n e j s t r a c i ł d z i e d z i c z n ą f o r t u n ę z i e m s k ą w n a d z i e j ę o t r z y m a n i a z a to n i e b i e s k i e j . P r y m a s S z e m b e k w y ż e j w z m i a n k o w a n y , b ę d ą c w i e l c e ś w i ą t o b l i w y m i p r a g n ą c y m w y t ę p i e n i a h e r e t y k ó w , d o d a w a ł m u z n a c z n i e p i e n i ę d z y n a t e n i n t e r e s , k t ó r y j e d n a k ż a d n e g o s k u t k u n i e m ia ł, b o p a n o w i e i n n i, c h c ą c m ie ć m ia s t a i w s ie j a k n a j l u d n i e j s z e , z e w s z ą d d y s s y d e n t ó w d o s w o i c h d ó b r p r z y j m o w a li. W m i a s t a c h t a k ż e k r ó l e w s k i c h i e k o - n o m j a c h p o d p a n o w a n ie m s a s k i e m z a p r o t e k c j ą m in is t r a d y s s y d e n t a w i e l u S a s ó w l u t r ó w o s i a d a ł o , k t ó r z y , s m a k u j ą c s o b i e w p o l s k i m c h l e b i e i m a ją c s i ę z n i e g o d o b r z e , n i e w i e l e o to d b a li, ż e im k r y p l ó w s t a w ia ć n i e p o z w a l a n o , o b y w a j ą c s i ę d a w n e in i , k t ó r e u t r z y - m a n e m i b y ć m o g ł y ; a t a k ż a r l i w o ś ć k i lk u n i e p r z e m o g ł a p r o t e k c j i

(5)

1 3 0 III. MATERJAŁY. w i ę k s z e j l ic z b y . P o ś m ie r c i B o n k o w s k i e g o i S z e m b e k a n ik t j u ż w i e c e j n i e k ł ó c i ł s i ę z d y s s y d e n t a m i , t y l k o j e d e n K r y s k i s z l a c h c i c z z ie m i W i e l u ń s k ie j , k t ó r y n a p r o c e s z k a l w i n a m i o k r y p e l w K r y - s k u w s i j e g o d z i e d z i c z n e j c a łe ż y c i e t o c z o n y s t r a c i ł t a k ż e s u b s t a n c j ą j a k i B o n k o w s k i , d z i e c i s w o j e w u b ó s t w i e z o s t a w i w s z y . C o r a z b a r ­ d z ie j p o d p a n o w a n ie m A u g u s t a III w z m a g a ł a s i ę w P o l s z c z ę l u t e r j a i k a l w i n iz m . P r z y d w o r z e k r ó l e w s k i m n a j w ię c e j b y ł o l u t r ó w j a k o S a s ó w u k r ó la S a s a . P a n o w i e w i e l c y n a j w ię c e j p o d o b a li s o b i e w s ł u ­ ż ą c y c h d y s s y d e n t a c h , iż c i l u d z i e , c h c ą c s i ę u t r z y m a ć i d o r o b ić c h le b a w o b c y m k r a j u , s p r a w o w a l i s i ę s k r o m n ie j , t r z e ź w ie j i z w i ę k s z ą a p lik a c j ą n iż P o la c y . B is k u p i n a w e t i p r a ła c i, p o r z u c i w s z y d a w n i e j s z e s z k r u p u ł y , m i e ś c i l i w u s łu g a c h s w o ic h d y s s y d e n t ó w . A t a k t e w i a r k i , n i e m a j ą c z n i s k ą d w s t r ę t u , o w s z e m m iłe u p i e r w s z y c h o s ó b p r z y ­ t u l e n i e , c is n ę li s i ę j a k m o g li d o P o ls k i i r o z m n a ż a l i. 6 - t a w ia r a m a h o m e t a ń s k a , t a z a ś g n i a z d o s w o j e m a w L it w ie , w p r o w a d z o n a o d W it o ld a k s i ą ż ę c i a l i t e w s k i e g o , k t ó r y k i l k a d z i e s ią t fa m ilij t a t a r s k ic h s p r o w a d z ił z p ó ł w y s p u K r y m s k ie g o i ta m ic h o s a d z i ł , n a d a w s z y n i e k t ó r e g r u n t a d z i e d z i c z n e m p r a w e m , k t ó r e d o d z i ś d n ia p o s ia d a j ą . 7 - d m a s c h i z m a t y c k a g r e c k a ; ta s i ę z n a j d o w a ła p o d p a n o ­ w a n ie m A u g u s t a III n a P o d l a s i u w D r o h i c z y n ie w d o b r a c h s ł u c k i c h k s ią ż ą t R a d z i w i ł łó w , w L i t w i e i n a R u s i p o w i e l u m i e j s c a c h . 8 - s m a F il i p o w c ó w ; ta s i ę z n a j d u j e n a R u s i t y l k o i w m a łe j l ic z b i e , m a t o b y ć j e d e n g a t u n e k z k w a k r a m i, o k t ó r y c h z a r a z . 9 - t a m a n i- s t ó w a lb o k w a k r ó w , k t ó r z y s i ę u l o k o w a l i o k o ł o G d a ń s k a i w s a m y m G d a ń s k u . 1 0 - t a f a r m a s o n ó w c z y l i f r e y m a s o n ó w , j e ż e li s i ę ta k o m p a n j a w ia r ą n a z w a ć m o ż e , b o p o s p o l i c i e c i, c o s ą f a r m a z o n a m i, p o w ia d a j ą , ż e t a i c h k o m p a n j a n ic d o w i a r y n i e n a l e ż y , t y lk o j e s t j a k k o n f r a t e r n j a ; p r z y j m u j ą d o n ie j w s z e l k i e j w i a r y l u d z i, r o z m a ­ i t y c h s t a n ó w , n a w e t i d u c h o w n y c h , k t ó r z y m a ją p r z y m io t y o d te j w i a r y c z y l i k o n f r a t e r n j i p r z e p i s a n e ; a l e t a k p r z y m i o t y o s ó b j a k o t e ż p o w in n o ś c i k o n f r a t e r n j i c h o w a j ą p o d w i e lk im s e k r e t e m , k t ó r e g o d o t y c h c z a s n i e d o c i e c z o n o , c h o ć n a t o w r ó ż n y c h p a ń s t w a c h s u r o w e u r z ę d o w e b y w a ł y i n k w i z y c j e . F r a n m a s o n o w ie m a ją m i ę d z y s o b ą j a k i e ś n i e d o ś c i g ł e z n a k i , p o k t ó r y c h j e d e n d r u g ie g o p o z n a , c h o ć d o s i e b i e s ł o w a o t e m , ż e s ą f a r m a z o n a m i, n i e p r z e m ó w i ą ; i k t o t r z e c i n i e f a r m a z o n b ę d z i e m i ę d z y n im i, t e g o z n a k u w c a le n i e p o s t r z e ż e . D o P o ls k i t ę s e k t ę c z y l i k o n f r a t e r n j ę p r z y w i ó z ł z P a ­ r y ż a A n d r z e j M o k r o n o w s k i, k t ó r y u m a r ł w o j e w o d ą m a z o w i e c k i m . G d y s i ę t a s e k t a r o z e s z ła m i ę d z y p a n y p o W a r s z a w i e a ż a d e n z t y c h s e k t a r z ó w n i e c h c ia ł s i ę d o n ie j z r a z u p r z y z n a ć , k o n s y s t o r z w a r s z a w ­ s k i, n i e m a ją c , k o m u b y m ó g ł p r o c e s f o r m o w a ć i n i e w i e d z ą c o c o , w y d a ł t y l k o r o z k a z d o d u c h o w i e ń s t w a , a ż e b y p r a w o w ie r n y c h p r z e ­ s t r z e g a ł o z a m b o n o p o j a w ia j ą c e j s i ę n o w e j s e k c i e , a b y s i ę jej s t r z e g li, k t ó r a m u s i b y ć z ła , g d y s i ę n a j a w n i e c h c e w y d a ć , b o , c o d o b r e g o , ś w ia t ł a n i e u n ik a . T o w o ł a n i e p o a m b o n a c h u c z y n i w s z y z w i e r z c h n o ś ć d u c h o w n a p o d łu g s w o j e j t r o s k l i w o ś c i p a s t e r s k ie j o o w i e c z k i p r a w o

(6)

-w ie r n e , n a r e s z c i e u m ilk ła n i e -w i e d z ą c d a le j , p r z e c i-w k o m u -w o ł a ć i o c o . F a r m a z o n o w i e z a ś s w o j e z g r o m a d z e n i e w s e k r e c i e p o w i ę k ­ s z a l i, r a z r o s n ą c , d r u g i r a z m a le j ą c , w e d ł u g l i c z b y p r z y b y w a j ą c y c h d o n i c h a lb o o d s t ę p u j ą c y c h . R z e c z p o d z i w i e n i a g o d n a , ż e m i ę d z y t y lu o s o b a m i r o z m a i t e g o s t a n u , w r ó ż n y c h p a ń s t w a c h , p r z y r o z ­ m a i t y c h u s ił o w a n i a c h z w i e r z c h n o ś c i k r a j o w y c h , n i e z n a l a z ł s i ę a n i j e d e n t a k i f a r m a z o n , k t ó r y b y w y d a ł u s t a w y t e g o b r a c t w a . N a w e t c i, k t ó r z y o d s t ą p ili o d n i e g o , z ś c i ś l e z a c h o w a n y m s e k r e t e m p o u ­ m ie r a li. N a w e t t e n s a m M o k r o n o w s k i, w ó d z p o l s k i c h f a r m a z o n ó w , u m ie r a j ą c w W a r s z a w i e z k a t o l i c k ą w y p r a w ą d u s z y w d r o g ę w i e c z ­ n o ś c i , p o u c z y n i o n e j s p o w i e d z i , p o p r z y j ę c iu w i a t y k u i o s t a t n ie g o p o m a z a n i a , g d y d o p r z y t o m n y c h w y r z e k ł t e s ł o w a : „ t e r a z b ę d ę s p o k o j n i e u m i e r a ł , k i e d y m s i ę z B o g i e m m o i m p o ­ j e d n a ł “ , p o s t a r e m u o I r a n m a s o n a c h n i c a n ic n i e d o n ió s ł, c h o ć w m ł o d s z y m w i e k u , ż e j e s t f a r m a z o n e m , z t e m s i ę n i e t a ił. K u k o ń c u p a n o w a n ia A u g u s t a III p r z y b y ł a d o P o ls k i s e k t a 1 1 - t a C i a p c i u c h ó w . P o c z ą t e k je j t a k o w y . Ż y d b o g a t y w tu - r e c k i e m p a ń s t w i e im ie n i e m F r a n e k , b ę d ą c w i e l k i m c z y t e l n i k i e m b ib lji, s t o s u j ą c w s z y s t k i e p r o r o c t w a z t e m i s k u t k a m i, k t ó r e z a s z ł y w r e lig ji, i n a r o d z i e ż y d o w s k i m , z o s t a ł p r z e k o n a n y m , ż e M e s ja s z p r z e p o w i e ­ d z i a n y p r z e z p r o r o k ó w j u ż p r z y s z e d ł , ż e z a t e m S t a r y Z a k o n u s t a ł, a n o w e p r a w o k o n i e c z n i e d o z b a w i e n i a p o t r z e b n e z a j a ś n ia ło , k t ó ­ r e g o ś w ia t ł e m (j a k o n p o w ia d a ł) t a k b y ł n a r o z u m ie i w o l i p r z e - n i k n i o n y m , ż e ż a d n ą m ia r ą n i e m ó g ł s i ę d łu ż e j p o z o s t a ć w d a w n y c h b ł ę d a c h ż y d o w s k i c h . T e g o o ś w i e c e n i a B o s k i e g o z w i e r z y ł s i ę k ilk o m p r z y j a c io ło m s w o im , a c i z n o w u p o c i ą g n ę l i d o n i e g o w i ę c e j i n n y c h Ż y d ó w t a k , iż w k i l k a n a ś c ie fa m ilij w y s z e d ł z T u r e c c z y z n y d o P o ls k i , p o n i e w a ż ta m c z y n i ć o d m i a n ę w r e lig j i n i e b e z p i e c z n o m u z d a w a ł o s i ę . U k a z a ł s i ę n a j p r z ó d w d i e c e z j i k i j o w s k i e j , p o t e m w łu c k i e j , c o r a z w i ę k s z ą l i c z b ę Ż y d ó w d o s i e b i e p o c ią g a j ą c , p o ­ n i e w a ż b ę d ą c w i e l c e b o g a t y m w s z y s t k i c h p r o z e l i t ó w s w o i c h ż y w i ł i p o t r z e b y ic h o p a t r y w a ł . P r z e z d w a r o k i c i n o w o w i e r c y n i e p r z y j ­ m o w a l i c h r z t u , a n i t e ż s t a r e g o t e s t a m e n t u n i e z a c h o w y w a l i , w k t ó ­ r e g o p r z e s t ę p s t w i e w i e lo k r o t n ie p o s z l a k o w a n i o d Ż y d ó w b y li z a - p o z w a n i d o k o n s y s i o r z ó w , n a j p r z ó d d o k i j o w s k i e g o a p o t e m d o ł u c k i e g o . S a m i b is k u p i z a s ia d a li n a te j s p r a w ie , p o w i e le k r o ć r o z t r z ą ­ s a n e j . A c z F r a n e k z s w o im i n a ś la d o w c a m i n a t y c h s ą d a c h a r a c z e j n a t y c h d y s p u t a c h n ic n a s t r o n ę c h r z e ś c ij a ń s k ie j w i a r y n i e k o n k l u ­ d o w a ł, t y l k o , ż e M e s ja s z ju ż p r z y s z e d ł , d o w o d z i ł , a n a j g r u n t o w n ie j f a ł s z e t a lm u d ó w z b ija ł, d la c z e g o z p o c z ą t k u n a z y w a n o p a r tją F r a n k o w s k ą c o n t r a - t a l m u d y s t a m i. G d y z a ś a n i w i a r y ż y d o w s k i e j n i e z a c h o w y w a l i a n i s i ę d o c h r z e ś c ij a ń s k ie j n i e m ie li, a le c o ś t r z e ­ c i e g o m i ę d z y t e m d w o j g ie m w z n a w i a l i , t a k i t r o is t y w y r o k d a n o im d o o b r a n ia : a lb o c h r z e s t p r z y j ą ć a lb o s i ę d o ż y d o s t w a p o w r ó c i ć a lb o z k r a ju u s t ą p ić . F r a n e k , k t ó r e m u k r a j p o ls k i d o z a m y s ł ó w j e g o s k r y t y c h n a j ­ z d a t n i e j s z y m s i ę b y ć z d a w a ł , o b r a ł s o b i e c h r z e s t , k t ó r y z c a łą 9 *

(7)

1 3 2 III. MATERJAŁY. p a r tją s w o j ą k i l k a s e t d u s z w y n o s z ą c ą p r z y j ą ł. W i e l u p a n ó w n a R u s i, w K r a k o w s k ie m i S ę d o m i r s k i e m , z p r z y w i ą z a n i a d o w i a r y ś w . k a t o lic k ie j t y c h n o w o c h r z c z e ń c ó w d o m i a s t s w o i c h p r z y j ę li, n a d a w s z y im d a r m o d o m o s t w a i g r u n t a , o d k a t o l i k ó w lu b Ż y d ó w o d k u p io n e . Ż y d z i z a ś z a w z g a r d ę s t a r e g o t e s t a m e n t u c h r z t e m p r z y ­ j ę t y m w y r z ą d z o n ą n a z w a l i i c h c ia p c iu c h a m i, c o p o d o b n o j e d n o z n a c z y , c o ła j d a k a m i. F r a n e k z i n n y m i , k t ó r z y n i e m ie li ż o n a n i g o s p o d a r s t w a , k t ó r z y s i ę p r z y n im w i e s z a li i j a k b y s t r a ż j e g o fo r ­ m o w a l i , u d a ł s i ę d o k r ó la , j a k o w i ę k s z e j s z c z o d r o b l i w o ś c i n a d i n n y c h i o p a t r z e n ia w y g o d n i e j s z e j o s t o i p o t r z e b u j ą c y . W j e c h a ł d o W a r s z a w y k a r e t ą s z e ś c i o k o n n ą , o t o c z o n y a s y s t e n c j ą s w o j ą , d z id a m i i s z a b la m i u z b r o j o n ą , k t ó r e j z a w s z e u ż y w a ł , g d y s i ę p u b l i c z n i e p o k a z y w a ł. K r ó l, m a j ą c g o z a c z ł o w i e k a , k t ó r y z n a c z n e p o m n o ż e n i e w i e r z e ś w i ę t e j k a t o l i c k ie j w k r ó t k im c z a s ie u c z y n i ł i k t ó r y w p r z y ­ s z ł y m c z a s i e w i ę k s z y u c z y n i ć m o ż e , d a ł m u a u d j e n c j ą ( c o u A u g u ­ s t a III d la F r a n c k a b y ł o h o n o r e m n ie m a ły m ) , u p e w n i ł g o o d a ls z e j s w o j e j p r o t e k c j i i o p a t r z e n iu s i e d l i s k a w y g o d n e g o , n a p r ę d c e z a ś k a z a ł t a k d la n i e g o j a k o t e ż j e g o a s y s t e n c j i d a ć s t a n c j e i ż y w n o ś ć z k a s y s w o j e j k r ó l e w s k i e j . L o k o w a li s i ę c i c ia p c i u c h o w ie ( ta k ic h b ę d ę d a le j n a z y w a ł ) w p a r o c h j i m is j o n a r s k ie j w t y l e o g r o d u m i s j o n a r s k ie g o , k ilk a n i e ­ d z i e l b a w ią c n i e c z y n n i i j a k o b y o c z e k u j ą c y n a d a l s z e w z g l ę d e m s i e b i e J e g o K r ó le w s k ie j M o ś c i r o z p o r z ą d z e n ie i u c z ą c s i ę

quidem

d o s k o n a le j n o w o p r z y j ę t e j n a u k i C h r y s t u s o w e j . G o s p o d a r z , u k t ó r e g o s t a ł F r a n e k , u w a ż a j ą c c z ę s t o s c h o d z ą ­ c y c h s i ę d o n i e g o w p e w n e g o d z i n y c ia p c i u c h ó w , b a w i ą c y c h d łu g o i z a m y k a j ą c y c h s i ę z n im , a p o t e m r a z e m p o o d b y t e j s c h a d z c e w y c h o d z ą c y c h , w z i ę ł a g o c ie k a w o ś ć d o w i e d z e n i a s i ę , c o o n i z s w o im F r a n c k ie m r o b i ą ; w i ę c p r z e z s z p a r y w iz b ie , d o k tó r e j s i ę s c h o ­ d z ili, p o r o b i o n e d o j r z a ł, ż e F r a n e k n a k r z e ś le w y s o k o p o s t a w i o n e m z a s ia d a ł, ż e im c o ś p r z e p o w ia d a ł, ż e c ia p c i u c h o w ie , o t o c z y w s z y g o w k o ł o , n a k o la n a p a d a li i c z o ł e m w z ie m ię p r z e d n im b ili. W y p a t r z y w s z y ic h t a k g o s p o d a r z p o k i l k a r a z y i k i l k o m in n y m k a t o lik o m d la ś w i a d e c t w a l e p s z e g o p o k a z a w s z y , d a ł z n a ć m i s j o n a ­ r z o m o t e m , c o w i d z i a ł. Ś l i w i e k i w i z y t a t o r m i s j o n a r s k i n a t y c h m i a s t u w ia d o m ił k r ó la . K ró l k a z a ł F r a n c k a w z i ą ś ć w a r e s z t i p r z e ­ p r o w a d z i ć d o m i s j o n a r z ó w z k i l k ą p r z e d n i e j s z y m i c ia p c iu c h a m i d la w y e g z a m i n o w a n i a ic h , j a k w i e r z y l i i j a k i e z a m y s ł y m ie li. N ie c z y ­ n i ą c im a n i in n y m c ia p c i u c h o m p o k w a t e r a c h z o s t a w i o n y m ż a d n e j p r z y k r o ś c i, b a w ili u m i s j o n a r z ó w n a t y c h e g z a m i n a c h z e d w ie n i e d z i e l i . N ie m o g li m is j o n a r z e z F r a n c k a n i c w i ę c e j w y c i ą g n ą ć , t y l k o t y l e , ż e o p r ó c z C h r y s t u s a , k t ó r e g o w i a r ę p r z y j ą ł i z e w s z y s t - k ie m t r z y m a , w e d ł u g n a u k i p o w z i ę t e j z b ib lj i s t a r e g o t e s t a m e n t u j e s z c z e m a b y ć d r u g i M e s ja s z , k t ó r y n a w r ó c i d o s i e b i e w s z y s t k i c h Ż y d ó w , a t e g o m n i e m a n i a s w e g o d o w o d z i ł s ł o w y w z i ę t e m i z P s a lm u 8 6 :

Homo et Homo natus est in ea,

w c z e m n i e d a ł s i ę p r z e p r z e ć . O s o b ie j e d n a k , ż e s i ę m ia ł z a t e g o d r u g ie g o M e s ja s z a , ż a d n y m s p o s o b e m s i ę n i e w y m ó w ił . D r u d z y z a ś c ia p c i u c h o w i e n a

examen

(8)

w z i ę c i o s o b n o p o r o z s a d z a n i , w y z n a j ą c t a k ż e w i a r ę k a t o l i c k ą z a p r a w d z i w ą j a k o i F r a n e k , z t e m .s ię t y l k o w y g a d a li , iż d la t e g o F r a n c k o w i o d d a w a li p r z y k l ę k a n i a i c z o ł o b i t n e u k ł o n y , ż e n a d j e g o g ł o w ą k i l k a r a z y w i d z i e l i j a s n o ś ć n a k s z t a ł t p ł o m i e n ia , a p r z e t o m a j ą g o z a p r o r o k a , k t ó r y ic h z w i a r y b łę d n e j n a w r ó c i ł d o p r a w ­ d z iw e j . D w ó r z t y c h b a d a n i ó w p o z n a w s z y , ż e F r a n e k m a s p o s o b ­ n o ś ć d o m a m i e n ia l u d z i , a ż e b y m u u m k n ą ć o k a z j i d o t e g o g ł u p ­ s t w a , o d e s ł a ł g o d o C z ę s t o c h o w y , o s a d z i w s z y ta m z ż o n ą i c ó r k ą o j e g o w ł a s n y m k o s z c i e , n a k t ó r y w y s t a r c z a ł y m u p i e n i ą d z e z T u - r e c z c z y z n y z j e g o h a n d lu , k t ó r y t a m m a z n a c z n y , c o r o c z n ie d o s y - ł a n e . J e g o ż o n a b y ł a t a k d e lik a t n a c z y l i t a k w y k w i n t n a , iż p o k a r m u d o g ę b y a n i n a p o j u s w e m i r ę k a m i s o b i e n i e p o d a w a ł a , a l e ją i n n a k o b i e t a s ł u ż ą c a ja k m a łe d z i e c k o k a r m iła . L e c z w C z ę s t o c h o w i e o d p a d ł y j ą t e g r y m a s y , ja d ła p o t e m s a m a , i i n n e d r o b n e p o t r z e b y s a m a s o b i e r ę k a m i w ła s n e m i u ł a t w i a ł a . C i a p c i u c h o w i e p o z b y w s z y g ł o w y , o d k r ó la d o t e g o o p u s z c z e n i , r o z e s z li s i ę w r ó ż n e s t r o n y . G d y p o t e m p o d p a n o w a n ie m S t a n is ł a w a A u g u s t a p o w s t a ł a z a w i e r u c h a w k r a ju , w i e lu z n i c h p r z e n io s ło s i ę d o W a r s z a w y . O p is z ę i c h r e lig j ą p o d p a n o w a n ie m t e g o k r ó la , g d y b ę d ę p i s a ł 0 w i a r a c h i o b y c z a j a c h p o l s k i c h p o d j e g o p a n o w a n ie m . T u z a ś k o ń c z ę p o r t r e t c ia p c i u c h ó w , t a k i c h w y s t a w u j ą c , j a k im i b y l i z a c z a s ó w A u g u s t a III. Ż y ją c o n i w m a ł y c h g r o m a d k a c h , p o r ó ż n y c h m i a s t a c h o s i a d ł y c h , o k a z y w a l i c h r z e ś c ij a n , b e z w s z e l k i e j p r z y s a d y s t a r e g o z a k o n u w i a r ę p r z y j ę t ą C h r y s t u s o w ą w y z n a j ą c y c h , a p r z y ­ n a j m n ie j n i e b y li p o s z l a k o w a n i w ż a d n e m m i ę s z a n i u s t a r e g o z a k o n u z n o w y m . F r a n e k ic h p r y n c y p a ł s i e d z i a ł w C z ę s t o c h o w i e z ż o n ą 1 c ó r k ą (j a k o s i ę w y ż e j r z e k ło ) a ż d o r o k u 1 7 7 2 , k t ó r e g o p o u s t ą ­ p i e n iu d o b r o w o ln e m k o n f e d e r a t ó w z te j f o r t e c y w e s z l i d o n ie j M o s k a le . K s ią ż ę G a llic z y n , g e n e r a ł m o s k i e w s k i , c z y l i z d o ł o ż e n ie m s i ę k r ó la c z y l i z d o m y s łu s w e g o w y p u ś c i ł F r a n c k a , a t e n n ie ś m i e ­ j ą c w i ę c e j d o s ia d y w a ć w P o l s z c z ę , g d z i e j e g o m e s j a s z o w s k ą g o d n o ś ć t a k u p o d l o n o , w y n i ó s ł s i ę d o S z l ą s k a , a s t a m t ą d d o F r a n k f u r t u n a d O d r ą . 1 2 - t ą w i a r ą a lb o r a c z e j p o w s z e c h n ą n i e w i a r ą m o ż n o n a z w a ć D e i s t ó w . Ci o d r z u c a j ą n a u k ę o b j a w ie n i a , p r z e t o w s z y s t k ie m i r e li- g j a m i z a r ó w n o p o g a r d z a j ą m n ie m a j ą e , ż e ś w ia t ł o r o z u m u d o s y ć j e s t z d o l n e d o o b j a ś n i e n i a c z ł o w i e k a m i ę d z y w y b o r e m z łe g o i d o ­ b r e g o . A ż e t y ło j e s t r o z u m ó w , ile g ł ó w l u d z k ic h , z d a n ie m i s k ł o n ­ n o ś c i a m i o d s i e b i e r ó ż n y c h , p r z e t o k a ż d y d e i s t a t a k s ię s p r a w u j e , j a k m u d y k t u j e j e g o r o z u m p a s ją lu b in t e r e s e m o m a m io n y , n ie u w a ż a j ą c n a ż a d n e p o s t r a c h y p r z y s z ł e g o ż y c i a , k t ó r e r e lig ja j a k a ­ k o l w i e k s w o im w y z n a w c o m z a n a j w i ę k s z y b o d z i e c d o s z a n o w a n i a je j i s t o s o w a n i a o b y c z a j ó w d o p r z e p is ó w o n e j w y s t a w u j e . S a m e t y l k o k a r y c y w i l n e s ą u n ic h h a m u lc e m o d z łe g o . I t e n to j e s t ic h r o z u m n i e c z y n ić t e g o z ł e g o , z a k t ó r e m o ż e b y ć k a r a , a c o s i ę m o ż e w y p e ł n i ć b e z k a r y , to w s z y s t k o d o b r e . D e i s t o w i e b y li w P o l s z c z ę j a k o i w s z ę d z i e d a w n i e j s z y c h w i e ­ k ó w ; l e c z ż e w P o l s z c z ę b y ł y p r a w a o s t r e d a w n e m i c z a s y n a

(9)

1 3 4 Ш. MATERJAŁY. l u d z i p r z e w r o t n y c h , m i a n o w i c ie n a b l u ź n ie r c ó w r e lig j i k a t o lic k ie j a lb o je j j a w n ie n i e z a c h o w u j ą c y c h a d o n ie j u r o d z e n i e m lu b p r z y ­ j ę c i e m n a l e ż ą c y c h , d la t e g o n ic h t , c h o ć b y ł w s e r c u d e i s t ą , t o j e s t b e z w i a r y c z ł o w i e k i e m , n i e ś m ia ł s i ę z t e m w y d a ć , o w s z e m z a c h o ­ w y w a n i e m p o w i e r z c h o w n e m o b r z ą d k ó w r e lig ji s t a r a ł s i ę u c h o d z i ć z a c z ł o w i e k a m a j ą c e g o r e lig j ą , b o R e g e s t r

Arianismi,

k t ó r y z n a j ­ d o w a ł s i ę w T r y b u n a ła c h , s z c z e g ó l n i e d o s p r a w p r z e c i w B o g u i w i e r z e ś w . k a t o l i c k ie j w y z n a c z o n y , b y ł k a ż d e m u b l u ź n i e r c y lu b g a r d z i c i e l o w i n a u k w i a r y s t r a s z n y , k a r z ą c g a r d łe m p o s p o l i c i e t y c h , k t ó r z y d o n i e g o b y li z a p o z w a n i i p r z e k o n a n i. N a k o ń c u p a n o w a n ia A u g u s t a III, k t ó r e g o d w ó r b y ł z ł o ż o n y z s a m y c h d y s s y d e n t ó w , a n a c z e l e m ia ł m in is t r a lu tr a , R e g e s t r

Arianismi

p r z e s t a ł b y ć s t r a s z n y m , b o p r o t e k c j a t e g o m i n i s t r a w s z y s t ­ k i c h w y ś m i e w a c z ó w r e lig j i k a t o lic k ie j z a s ł a n i a ła . M łó d ź p o ls k a , p o s p o l i c i e d la p r z e p o le r o w a n i a o b y c z a j ó w i r o z u m u z a g r a n ic ę w y ­ s y ł a n a , p o w r a c a ła d o k r a ju z a r a ż o n a d e i z m e m i lib e r t y n i z m e m . M e t r o w ie , u ż y w a n i d o p a n ią t e d u k o w a n y c h w k r a ju , p o s p o l i c i e b y w a l i c u d z o z ie m c y , w k r a ju s w o im d la m a ł y c h t a l e n t ó w i z ły c h o b y c z a j ó w p o ż y w i e n i a lu b m ir u n i e m a j ą c y , n a j c z ę ś c i e j F r a n c u z i, k t ó r z y z p r z y r o d z e n i a s ą l e k k o m y ś l n i w z d a n i a c h r e lig j i (ja k o d a w n o n a p i s a ł o n i c h B a r k la j u s z :

credunt quod volunt

,

rident quod

colunt).

T a c y n a u c z y c ie l e , m a ło m a j ą c y b o g o b o j n o ś c i , n a p a w a li u c z n i ó w s w o i c h r o z w i o z łe m i z d a n ia m i, p u n k t h o n o r u p r z e k ła d a li im z a c e l p o d c z c i w e g o c z ł o w i e k a , a z a ś b o j a ź ń s ą d u i p i e k ł o p o ś m i e r c i t y l k o m i e ć k a z a li z a p o s t r a c h y w y m y ś l o n e d la p o d łe g o g m i n u , a b y g o u t r z y m a ć w p o s ł u s z e ń s t w i e , k t ó r y i n a c z e j n i e u m ie s z a c o w a ć c n o t y , t y l k o p r z e z o b a w ę k a r y z a z b r o d n i e jej p r z e c iw n e . B y ć p o d c z c i w y m ( w e d ł u g n ic h ) c z ł o w i e k i e m j e s t u z n a w a ć B o g a z a s t w ó r c ę i n a j w y ż s z e g o p a n a w s z e c h r z e c z y , k r ó l o w i s w e m u b y ć w i e r n y m , o j c z y z n ę s w o j ą k o c h a ć , n ik o m u n i e c z y n i ć k r z y w d y , i le m o ż n o ś c i b e z s w o j e j s z k o d y . I w e w s z y s t k i c h s p r a w a c h s w o ic h o g l ą d a ć s i ę n a p r z y s t o j n o ś ć s t a n u s w e g o , p r z y n a j m n ie j p o w ie r z ­ c h o w n i e , j e ż e l i n a t u r a n i e m o ż e z a c h o w a ć jej w e w n ę t r z n i e . T o c a ły s u m a r j u s z c z y l i z b ió r n a u k i i p r z y k a z a n i a d e i s t ó w , k t ó r e b y ć p o w i n n y z a c h o w a n e . T a j e m n ic e z a ś o i s t o c i e B ó s t w a p o d u tr a tą z b a w i e n i a o d w i a r y p o d a n e d o w i e r z e n ia , s p o s ó b c z c z e n i a B o g a z e w n ę t r z n y i w e w n ę t r z n y , s a k r a m e n t a , p o s t y i i n n e u m a r t w i e n i a c ia ła , b r a c t w a i r ó ż n e n a b o ż e ń s t w a , z g o ła w s z y s t k ą n a u k ę k o ś c i e ln ą o B o g u i o b y c z a j a c h u d a w a li a lb o z a w c a l e n i e p o t r z e b n ą a lb o p r z y n a j m n ie j t a k o b o j ę t n ą , o k tó r e j p o t r z e b i e r o z u m c z y s t y i w y ­ s o k i d o s k o n a l e p r z e k o n a n y m b y ć n i e m o ż e . T a k ie m i z d a n ia m i c z ę s t o o d m e t r ó w s w o i c h s ł y s z a n e m i z a r a ż e n i u c z n i o w i e , p o s k o ń ­ c z o n e j e d u k a c j i, g d y s i ę c h w y c i l i c z y t a n i a k s ią g W o lt e r a , R u s s a , S p i n o z y i i n n y c h b e z b o ż n i k ó w , w d a w s z y s i ę d o t e g o w k o m p a n j e r o z w i o z ł y c h l u d z i , f o r m o w a li s ię w d e i s t ó w d o s k o n a ły c h . L e c z t a z a r a z a p o d p a n o w a n ie m A u g u s t a III, ś w ią t o b li w e g o p a n a , j e s z c z e n i e b y ła t a k ś m ia ła , j a k ą s i ę w k r ó t c e p o t e m u c z y n i ła ; o k r y w a ł a s i ę p ł a s z c z y k ie m p r a w o w ie r n o ś c i i n i e ś m ia ła p r z e d r w ie

(10)

-w a ć z t e g o , c o k o l -w i e k n a l e ż a ł o d o r e lig j i. N ie z n a j d o w a ła s i ę t e ż , t y l k o m i ę d z y p a n a m i, p o t r o s z e m i ę d z y s z l a c h t ą m a j ę t n i e j s z ą i k u p ­ c a m i b o g a t s z y m i , k t ó r z y p r z e z d o s t a t e k f o r t u n y l u b ią s i ę s a d z i ć n a e d u k a c j ą d z i e c i p a ń s k ie j w y r ó w n y w a j ą c ą . D e iz m t e d y r o z s z e r z y ł s i ę w P o l s z c z ę p r z e z m e t r ó w , p r z e z p a n i c z ó w z a g r a n ic ę w y s y ł a n y c h , p r z e z k s ią ż k i . M o ż n o p r z y d a ć d o t y c h ź r ó d e ł j e s z c z e j e d n o . K s i ę ż a p i j a r o w i e K o n a r s c y , d w a j b r a c ia , w o d z ą c y r e j w t y m z a k o n i e , d la p o ż y t k u z a k o n u i n a b y c i a d la s i e b i e r e p u ­ t a c ji u p i e r w s z y c h p a n ó w , b l i s k o s w e g o k l a s z t o r u c z y l i (ja k g o n a z y w a l i , e m u lu j ą c z j e z u it a m i ) k o le g j u m w y s t a w i l i w W a r s z a w i e w s p a n i a ł y k o n w i k t , d o k t ó r e g o n a z g r o m a d z a li p a n i ą t z c a łe g o k r a ju . P r a w d a , ż e p r z e d n im i d a w n i e j k s i ę ż a t e a t y n i z a t r u d n ia li s i ę e d u ­ k a c j ą p a n ią t , a l e ic h k o n w i k t n i e m i e ś c i ł w i ę c e j j a k 2 0 i n i e u c z y l i w i ę c e j , ja k ł a c i n y i j ę z y k a f r a n c u s k ie g o . K s ię ż a z a ś p i j a r o w i e m i e ­ w a l i w s w o im k o n w i k c i e p o k i l k a d z i e s i ą t k o n w i k t o r ó w i u c z y l i n i e t y l k o ł a c i n y , a le t e ż r ó ż n y c h j ę z y k ó w i s z t u k k a w a le r s k i c h , j a k o t o f e c h t o w a n i a , t a ń c o w a n i a i n a k o n i u j e ż d ż e n i a . Ł a c in y u c z y l i s a m i , d o j ę z y k ó w z a ś i s z t u k k a w a l e r s k i c h p r z y j ę li m e t r ó w c u d z o ­ z i e m c ó w , n i e c z y n ią c ż a d n e g o w y b o r u m i ę d z y n im i w z g l ę d e m w i a r y , i l e ż e ci m e t r o w i e , w m i e ś c i e m i e s z k a j ą c y , t y l k o d o k o n w i k t u n a s w o j e g o d z i n y p r z y c h o d z il i , a l e m i e l i s p o s o b n o ś ć w te j g o d z i n i e , k i e d y p a n i ę t o m d a w a li l e k c j e , p o d s z e p t y w a ć im p r z e z k o n w e r s a c j ę r o z m a i t e s z k o d l i w e z d a n ia . K s i ę ż a p i j a r o w i e p r a w d a k o n w i k t o r o m s w o i m d a w a li ta k j a k i w p u b l i c z n y c h s z k o ł a c h n a u k i d u c h o w n e , i n s p i r o w a l i im p o b o ż n o ś ć p r z e z z w y c z a j n e d la m ł o d z i e ż y

excercitia,

s p o w i e d z i m i e s i ę c z n e , e x h o r t y w o r a t o r j a c h , a le w p e w n y c h c z a ­ s a c h w y p r a w ia l i k o m e d j e , d o u d a w a n i a k t ó r y c h c h ł o p c ó w p i ę k n ie j ­ s z y c h z a p a n n y , m n ie j g ł a d k ic h z a ś a lb o ż w a w s z y c h z a k a w a le r ó w p r z e b ie r a l i , p o t e m w k a ż d e o s t a t k i z a p u s t n e * p r o w a d z a l i s w o i c h k o n w i k t o r ó w d o ja k ie j k o m p a n j i p a n i e n z u m y s łu n a to z e b r a n y c h , z k tó r e r n i o n iż k o n w i k t o r o w i e r o z m a i t e t a ń c e n a k s z t a łt p o p i s u z n a u k i o d p r a w o w a li. A t a k j e ż e l i im c o k o l w i e k n a b i li g ł o w y p o ­ b o ż n o ś c i ą p r z e z n a u k i d u c h o w n e w o r a t o r j a c h , to w y b i l i w c a l e n a k o m e d j a c h p r z e z n a ś l a d o w a n e u m i z g i d o k o b i e t i p r z e z p r a w d z i w e z a l o t y z a p u s t n e i t a ń c e z k o b i e t a m i ; c o w s z y s t k o p o t r o s z e s k ł a ­ n i a ł o d o r o z w i o z ł o ś c i o b y c z a j ó w , a r o z w i o z ł o ś ć d o p o g a r d y w i a r y , p o g a r d a z a ś d o d e i z m u

. г)

O p o b o ż n o ś c i z a c z a s ó w A u g u s t a I I I . W y s t a w ił e m C z y t e l n ik o w i m e m u w i a r y , c z y l i r e lig j e , k t ó r e s i ę z n a j d o w a ły w P o l s z c z ę z a p a n o w a n i a A u g u s t a III. A ż e w ia r a k a t o l i c k a p r y m t r z y m a w t e m K r ó l e s t w i e , je j z a ś p o d z i a ł e m j e s t p o b o ż n o ś ć i n a u k a o B o g u , ta z a ś n a u k a j e d n a j e s t i n i g d y n i e ­ o d m i e n n a w c a ły m K o ś c ie le i p o w s z y s t k i e w i e k i j e d n a b y ł a i b ę

-■) Ustęp ostatni przekreślono w autografie, a pod nim dopisano inną ręką: „ N i e c h m u t o P a n B ó g o d p u ś c i . “

(11)

3 3 6 ΙΠ. MATERJAŁY. d z i e w p r a w d z i w y m K o ś c ie l e C h r y s t u s o w y m , k t ó r y j e s t j e d e n k a t o ­ l ic k i r z y m s k i , d l a t e g o n i e m a m c o o te j n a u c e p i s a ć . A le d r u g i jej p o d z i a ł , p o b o ż n o ś ć , t e n ż e s i ę o d m i e n i a w l u d z i a c h p o d ł u g o k o ­ l i c z n o ś c i , r a z s ię n a t ę ż a j ą c , d r u g i r a z s ła b ie j ą c , p r z e t o o p o b o ż n o ś c i k a t o l i c k ie j z a c z a s ó w A u g u s t a III j e s t c o p is a ć , i z d a m i s i ę , ż e t e n o p i s p o b o ż n o ś c i d a w n i e j s z e j b ę d z i e n o w y m w i z e r u n k i e m p r z y ­ s z ł e m u P o la k o w i . A n a j p r z ó d z a c z y n a m o d p o w s z e c h n e g o w s z y s t k i m p o s p o l i t e g o n a b o ż e ń s t w a , k t ó r e s i ę o d p r a w ia p o k o ś c i o ł a c h . T o b y w a ł o b a r d z o c z ę s t o , o s o b l i w i e w w i e l k i c h m i a s t a c h z w y s t a w i e n i e m N a j ś w i ę t s z e g o S a k r a m e n t u , z k a z a n i a m i i p r o c e s j a m i w e w n ą t r z k o ś c i o ł a , k t ó r e n a b o ż e ń s t w a o g ł a s z a l i d u c h o w n i p r z e z k o t ł y i t r ę b a c z ó w p r z e d t y m k o ś c i o ł e m w w i e c z ó r , w k t ó r y m s i ę n a z a j u t r z t a k o w e n a b o ­ ż e ń s t w o o d p r a w ia ć m ia ło , n a k t ó r e n a b o ż e ń s t w o s c h o d z i l i s i ę g r o ­ m a d n ie p r a w o w ie r n i o b o j e j p łc i, a n a w e t w i e l c y p a n o w i e i p a n i e . W k o ś c i o ł a c h j e z u ic k i c h c o d z i e ń r a n o o g o d z i n i e s ió d m e j o d p r a ­ w i a ł a s i ę m s z a z w y s t a w i e n i e m s a k r a m e n t u C ia ła P a ń s k i e g o w p u s z c e , z ś p ie w a n ie m p r z e d m s z ą

O salutaris Hostia

( s ą t o d w i e o s t a t n i e s t r o f y z h y m n u n a B o ż e C ia ło , z n a j d u j ą c e g o s i ę w p a c i e ­ r z a c h k a p ł a ń s k ic h ) i d a w a n i e m p r z e ż e g n a n i a l u d o w i t ą ż p u s z k ą . P o m s z y ś p i e w a ł k a p ł a n z lu d e m

Święty Boże

, p o t e m p o w t a r z a j ą ­ c y m t r z y r a z y

Salvum fac,

c o t a k ż e j e s t n a k o ń c u h y m n u z n a j o ­ m e g o

Te Deum laudamus.

N a o s t a t k u z a c z ą ł m o d l i t w ę ś p i e w a n y m g ł o s e m

Fiant Domine

, k t ó r ą lu d k o ń c z y ł , a k a p ł a n n a t y c h s ł o w a c h

regionem

istam,

d a j ą c p o w t ó r n e p r z e ż e g n a n i e , c h o w a ł p u s z k ę d o

ciborium.

N a t ę m s z ą s c h o d z i ł o s i ę n a jw ię c e j p o s p ó ls tw a , a je ż e li z d y s t y n g w o w a n y c h , to s z c z e g ó l n i e j n a b o ż n i e j s i , k t ó r z y m o g li r a n ie j w s t a w a ć , b o i n n i p a n o w i e i p a n ie , l u b ią c e d ł u g o s y p i a ć i n i e c h c ą c e s i ę p o k a z a ć , t y l k o w y s t r o j o n e , n i e p r z y b y w a ł y d o k o ś c i o ł ó w r y c h le j j a k n a w i e l k i e n a b o ż e ń s t w o p r z e d p o łu d n ie m . O p r ó c z n a b o ż e ń s t w u r o c z y s t y c h s c h o d z i l i s i ę p a n o w i e i p o ­ s p ó l s t w o n a n a b o ż e ń s t w a p a r o c h j a ln e c o ś w i ę t o i c o n i e d z i e l a n a m s z ą ś p i e w a n ą i n a k a z a n i e j a k o t e ż n a n i e s z p o r y . G d z ie s i ę z n a j d o w a ł k a z n o d z i e j a l e p s z y , t a m b y w a ł w i ę k s z y n a c i s k lu d u , t a k ż e k o ś c i o ł o b j ą ć ic h n i e m ó g ł. A n i e t y l k o w d n i ś w i ę t e , a l e t e ż i w d n i p o w s z e d n i e z t r u d n a k t o m a j ą c y c z a s w o l n y o p u s z c z a ł m s z ą ś w i ę t ą . P o w s ia c h z a ś m i ę s z k a j ą c a s z l a c h t a , j e d n i m o ż n i e j s i, k t ó r z y m ie li p o z w o l e n i e o d z w i e r z c h n o ś c i d u c h o w n e j n a k a p l ic e , t r z y m a l i k a p e l a n ó w , k t ó r z y d la p a ń s t w a i s ł u ż ą ­ c y c h m n ie j z a t r u d n i o n y c h c o d z i e ń m s z ą ś w . o d p r a w ia l i , a w w i e ­ c z ó r z s z e d ł s z y s i ę w s z y s c y d o k a p l i c y o d p r a w ia li n a b o ż e ń s t w o , p o s p o l i c i e z l it a n j ó w r ó ż n y c h i p i e ś n i t u d z i e ż m o d l i t e w z ł o ż o n e , p o k t ó r e m w z i ą w s z y o d k a p e l a n a p o k r o p i e n ie ś w i ę c o n ą w o d ą n a w c z a s s i ę r o z c h o d z i l i. W ś w i ę t a z a ś u r o c z y s t s z e z j e ż d ż a li s i ę n a n a b o ż e ń s t w o d o p a r o c h j a ln e g o k o ś c i o ł a a ib o d o j a k i e g o b l i ż ­ s z e g o , m i a n o w i c i e d o z a k o n n i k ó w , u k t ó r y c h w i ę c e j n iż w p a r o - c h j a ln y m k o ś c i e l e b y w a ć z w y k ł o n a b o ż e ń s t w a . K t ó r y z a ś s z l a c h c i c n i e c h o w a ł k a p e l a n a , t e d y s a m z d o m o w n i k a m i s w y m i n a b o ż e ń ­

(12)

s t w a w i e c z o r n e o d p r a w o w a ł , d o r a n n y c h n i e z w o ł u j ą c c z e la d z i , p r ę d z e j n i ż p a n w s t a ł, r o b o t ą s w o j ą z a p r z ą t n io n e j . S p o w i e d ź i k o - * m u n ją w i e l k a n o c n ą w s z y s c y , n a w e t i w i e l c y p a n o w i e o d b y w a l i . B r a c t w a , k o ń c e m p o m n o ż e n i a c h w a ł y B o s k ie j z d a w n a d o P o ls k i w p r o w a d z o n e , b y ł y w w i e lk im s z a c u n k u . T e z a ś b y ł y z n a ­ k o m i t s z e . N a jp r z ó d w s z k o ł a c h d la s t u d e n t ó w t a k u j e z u i t ó w j a k u p ij a r ó w b y ł a k o n g r e g a c j a

Sodalitatis Marianae.

D z i e l i ła s i ę n a w i ę k s z ą d la f i lo z o f ó w i t e o l o g ó w i n a m p i e j s z ą n i ż s z y c h s z k ó ł . K a ż d a m ia ła s w e g o p r e f e k t a , k t ó r y w ś w i ę t a p e w n e z s w o im i s o d a - l is a m i o d p r a w ia ł k o n g r e g a c j ą , m a w i a n o n a n ie j

recitative Officium

Immaculatae Conceptionis

, p o t e m k s ią d z p r e f e k t m i a ł e x h o r t ę d o s o d a li s ó w , z a c h ę c a j ą c i c h d o ż y c i a ja k n a j n i e w i n n i e j s z e g o i d o b r o ­ n i e n i a h o n o r u M a tk i B o s k i e j . E g z a m in o w a n o p o t e m , j e ż e l i k t ó r y s o d a l i s n i e j e s t w j a k im z n a c z n y m w y s t ę p k u n o t o w a n y ; c o k i e d y s i ę p o k a z a ł o , z o s t a w a ł e k s l u d o w a n y n i e t y l k o z k o n g r e g a c j i a le t e ż i z e s z k ó ł . E k s k lu z j a z e s z k ó ł b y ła t a k s t r a s z n a d la s t u d e n t ó w j a k k l ą t w a k o ś c i e l n a ; w y s t r z e g a l i s i ę w s z y s c y p r z e s t a w a ć a n a w e t i m ó w i ć z e k s k lu d o w a n y m t a k j a k b y z w y k l ę t y m . W y s t ę p e k , ś c i ą ­ g a j ą c y n a s i e b i e e k s k lu z j ą , b y w a ł p o s p o l i c i e p r z e n o s z e n i e s i ę w b i e g u s z k ó ł n i e o d p o w i e d n e z j e d n y c h d o d r u g ic h , g d z i e b y ł y d w o i s t e , ja k t o tr a fia ło s i ę w n i e k t ó r y c h m ia s t a c h , ż e b y ł y s z k o ł y p ij a r s k ie i j e z u i c k i e ; n o c n e g r a s o w a n ia i l u s z t y k i p o s z y n k o w n i a c h p o d w o is t e m n a p o m n i e n i u lu b k a r z e s z k o l n e j n i e z a n i e c h a n e ; p s o t a w y r z ą d z o n a j a k ie j p a n i e n c e a lb o i n t r y g a z m ę ż a t k ą p r z e z m ę ż a d o w ie d z i o n a , k t ó r e o s t a t n i e d w a p r z y p a d k i n i e m i a ły ż a d n e g o g r a - d u s a a d m o n ic j i, a le p r o s t o k a r a n e b y ł y e k s k lu z j ą z p r z y d a t k i e m , j e ż e l i w i n o w a j c a m ó g ł b y ć p o c h w y c o n y , s t u b a t o g ó w . W t a k o w e w y s t ę p k i r z a d k o z d a r z a n e w p a d a l i s a m i d y r e k t o r o w i e u c z ą c y m n ie j ­ s z y c h s t u d e n t ó w i s a m i b ę d ą c s t u d e n t a m i . C i z a z w y c z a j b y w a l i m ę ż c z y ź n i d o r o ś li p o d w ą s a in i i n i e t a k d la n a u k i ja k d la s p o s o b u d o ż y c i a s z k o ł y t r a k t o w a l i , p o s k o ń c z o n y m r a z k u r s ie f i lo z o f i c z n y m i t e o l o g i c z n y m z a c z y n a j ą c g o d r u g i r a z a lb o t e ż w z i ą w s z y p a t e n t a z j e d n y c h s z k ó ł , o d o b r e m s p r a w o w a n i u s i ę ś w i a d c z ą c e , p r z e n o s z ą c s i ę d o d r u g ic h . M a li s o d a l i s o w i e z a m a łe p r z e w i n i e n i a , j a k o t o n i e o d b y w a n i a p o w i n n o ś c i s o d a li s k i c h , n i e s k r o m n e s p r a w o w a n i e s i ę p o d c z a s k o n ­ g r e g a c j i, n i e z n a j d o w a n ie s i ę c z ę s t e n a n ie j , k a r a n e b y w a ł y d e g r a ­ d o w a n i e m s o d a li s a n a t y r o n a . S o d a l is b y ł t e n , k t ó r y b y ł p r z y j ę t y d o k s i ę g i s o d a li s k i e j i w o b e c n o ś c i k o n g r e g a c j i u c z y n i ł n i b y p r o ­ f e s j ą ; b y ł t o p e w n y fo r m u la r z , k t ó r y m s o d a li s k a ż d y o b o w i ą z y w a ł s i ę s z c z e g ó l n i e j s z y m s p o s o b e m s ł u ż y ć N a j ś w i ę t s z e j P a n n i e t a k n a b o ­ ż e ń s t w e m d o n ie j j a k o t e ż n i e w i n n e m ż y c i e m . T y r o n a z y w a ł s ię , k t ó r y d o p ie r o d o k o n g r e g a c j i p r z y s t ę p o w a ł i m ia ł p e w n e c z a s y d o w y s ł u g i i n a u c z e n i a s i ę

sodalitatis

o b o w i ą z k ó w z a m ie r z o n e . S o d a ­ l i s o w i e n a k o n g r e g a c j a c h z a s i a d a l i w ł a w k a c h , t y r o n o w i e s t a li n a ś r o d k u w o r a t o r j a c h a lb o k l ę c z e l i , j e ż e l i c o p r z e w i n i l i ; a b y ł a t o w i e l k a k a r a n a s o d a li s a , k i e d y z ł a w k i z o s t a ł r u g o w a n y m i w r z ą d m i ę d z y t y r o n ó w s t o j ą c y c h , t e m b a r d z ie j k l ę c z ą c y c h , s k a z a n y m .

(13)

1 3 8 III. MATERJAŁY.

Sodalis Marianus

w i e l e z n a c z y ł m i ę d z y s t u d e n t a m i . N a j w i ę k s z e z a k l ę c i e b y w a ł o ;

uti sum Sodalis Marianus

; a lb o t e ż n a j w i ę k s z e w y r z u c e n i e p ł o c h o ś c i lu b n i e n a b o ż e ń s t w a :

Sodalis Marianus

, a s w a ­ w o l n y a lb o n i e n a b o ż n y . T a k o w a ś w i ę t a a m b ic j a w i e l c e s ł u ż y ł a m ł o d z i e ż y s z k o l n e j d o w p r a w i e n i a o n e j w b o g o b o j n o ś ć . N ie t y l k o z a ś s a m i s t u d e n c i s k ła d a li k o n g r e g a c j ą

Sodalitatis Marianae

, a le n a w e t i l u d z i e d o s k o n a li p r z y j m o w a li ją . T a k p a le s t r a l u b e l s k i e g o T r y b u n a łu i m a g is t r a t t a m t e j s z e g o m ia s t a t r z y m a li to

institutum

Sodalitis

z t ą t y l k o r ó ż n ic ą , ż e s i ę z s t u d e n t a m i a n i s a m i z s o b ą n i e ł ą c z y l i . P a le s t r a m ia ła o s o b n ą s w o j ą k o n g r e g a c j ą , m a g is t r a t o s o b n ą . P r z e p r a s z a m C z y t e l n ik a m e g o , ż e m s i ę z o p i s a n i e m

Sodali­

tatis Marianae

z a d u ż o r o z s z e r z y ł , b o p o n i e w a ż t a

sodalitas

r a z e m z k a s o w a n ie m j e z u i t ó w z g a s ł a , u p ij a r ó w z a ś , c h o ć j e s t , t o n ie w t a k ie m p o w a ż a n iu , w i ę c c h c ia ł e m , a b y ś l a d y jej w p i ś m i e m o j e m p o t o m n o ś c i z o s t a w i ć . D r u g ie b r a c t w o p o s o d a li s k i e m b y ł o L i t e r a t o r u m c z y l i L i t e r a c k i e . W to b r a c t w o w c h o d z i ł y o s o b y s a m e t y l k o m i e j s k i e i s a m i t y l k o m ę ż c z y ź n i , t a k w i e l e u c z e n i , ż e m o g li c z y t a ć n a c h o ­ r a le k o ś c i e ln y m , z k t ó r e g o ś p i e w a l i w d n i ś w i ę t e , p o s p o l i c i e w fa r - n y m k o ś c i e l e , m s z ą w o t y w ę p r z e d o ł t a r z e m s w o im , k t ó r y o p a t r y ­ w a l i ś w ia t ł e m i i n n e m i n a l e ż y t o ś c i a m i t u d z i e ż f u n d u s z e m n a

sti­

pendia

k s i ę d z u z a t e m s z e ś p i e w a n e . Ż e t e d y u m i e li c z y t a ć , a c o w i ę k s z a p o ł a c i n i e , c h o ć w i e l u z n i c h t e g o j ę z y k a n i e r o z u m ie li , s t ą d b r a c t w o s w o j e n a z y w a l i l it e r a c k i e m , a s i e b i e l it e r a t a m i, lu b o i to p r a w d a , ż e w i e l u z n ic h b y l i l u d ź m i u c z o n y m i z o s ó b m a g i ­ s t r a t o w y c h . I n n e b r a c t w a d la w s z y s t k i c h o b o j e j p łc i p o s p o l i t e b y ł y : r ó ż a ń c o w e , s z k a p le r z n e , S e r c a P a n a J e z u s a , P o c i e s z e n i a N a j ś w i ę t s z e j P a n n y , Ś w . D u c h a , ś w . A n n y , ś w , R o c h a , ś w . B a r b a r y i i n n y c h b a r d z o w i e l e p o d t y t u ł e m r o z m a i t y c h ś w i ę t y c h . R ó ż a ń c o w e i s z k a p l e r z n e b r a c t w a b y ł y n a j l u d ­ n i e j s z e ; z t r u d n a k t o n i e z n a j d o w a ł s i ę w p i s a n y m w p i e r w s z e lu b d r u g ie . R ó ż a ń c o w e k w i t n ę ł o i w y d a w a ł o s i ę n a j w ię c e j p o m ia s t a c h i m i a s t e c z k a c h , a n a w e t i p o n i e k t ó r y c h w s ia c h . D o m i n i ­ k a n i e , f u n d a t o r o w i e t e g o b r a c t w a , o t r z y m a l i — n i e w i e m , ja k d a w n o — p r z y w i le j o d S t o l i c y A p o s t o l s k ie j , ż e t o b r a c t w o n i g d z i e n i e m o ż e b y ć w p r o w a d z o n e , t y l k o p r z e z d o m i n i k a n a , k t ó r y z a r a z u d z i e la o d p u s t ó w t e m u b r a c t w u s ł u ż ą c y c h , g d y g o d o j a k i e g o k o ś c i o ł a in n e j r e g u ły n i e d o m i n i k a ń s k ie j z a p r o w a d z a ; w k a ż d y m a l b o w i e m k o ś c i e l e d o m i n i k a ń s k im r ó ż a n i e c m a s i e d l i s k o s w o j e r ó w n o z f u n d a c j ą k l a s z t o r u i p o c h ó r z e z a k o n n y m t r z y m a m i e j s c e n a j p i e r w s z e w p u b l i c z n e m n a b o ż e ń s t w i e . G d y ś p ie w a j ą r ó ż a n ie c b r a c ia i s i o s t r y , k s ią d z p r o m o t o r z a w s z e m u a s y s t u j e , z a c z y n a j ą c g o z a m b o n y i p r z e k ła d a j ą c l u d o w i z k s ią ż k i t a j e m n i c e ż y c ia , m ę k i i z m a r t w y c h w s t a n i a C h r y s t u s o w e g o , z k t ó r y c h s i ę s k ła d a t e n r ó ż a n ie c . Z a k a ż d ą t a j e m n i c ą ś p i e w a b r a c t w o

Ojcze nasz

i d z i e s i ę ć

Zdrowaś Marja,

p o t e m

Chwała Ojcu,

Cytaty