Olga
Kowals ka
Motywy
składani
a
fałs
zywych z
eznań
Wiekświadkówskła dających fałszywezezna nia Ageotwitnessesgiving false evidence
Wiek wlat ac hwchwili
Liczba osób Pro c en t w sto sunku złożen ia fałszywych zeznań do całości
17-20lat 13 23 ,64 % 21- 25 lat 14 25,45% 26-30lat 5 9,09 % 31- 3 5lat 6 10,91 % 36-40lat 5 9,09% 41-45 lat 4 7,27% 46-50lat 6 10,91% 51-60lat O 0% 61jwi ęcejlat 2 3,64 % Raze m: 55 100%
Podstawowym warunkiem wyda
-nia trafnego rozst rzyg n i ęci aprzez or -gan procesowyjest dokonanie przez
niego prawidłowych ustaleń faktycz
-nychzgodnie znaczelną zasadąpro
-cesową - zasadą prawdy materiai-nej.Możliwość ustaleniaprawdyuza -leż n ion a jest z kolei od rzetelności środków dowodowych. Ponieważ rozstrzygnięcia podejmowane w po-stępowaniach karnych dokonywane
są głównie w oparciu o informacje pochodząceodświad ków, konieczne
jestdążeniedo tego,by zeznaniajak najwierniej opisywały int e res uj ący sądprzebiegwydarzeń .Aby takbyło, należy przede wszystkimwalczyć ze zjawiskiemfałszywych zeznań stano-wiącym naj poważ n i ej sz ą bolączkę organówwymiarusprawiedliwości.
Osobami składający mi fałszywe zeznaniakieruj ą różne,zreg ułytrud
-ne do ustalenia motywy,dlatego ko-nieczne wydajesię ustanowienie ich kata logu ze wz g lę du na dwie przyczyny:ułatwi e n i e pracy sędziom podczas weryfikacji zeznań świad ków i ograniczenie zjawiska składa nia fałszywych zeznań . Sędz iowie będą zatem mogli posłużyć się w sprawach karnych gotowymi "sza-blonami", które będą wskazywały najczęstsze motywy składania fał szywych zeznań, a tym samym od-ciążały od poszukiwania możliwych przyczyn i wgłębiania się w wiedzę z zakresu psychologii. Usprawniłoby to postępowan ie i pozwoliło ustali ć, w jaki sposób można walczyć z opi-sywanym zjawiskiem, bowiem środ ków skutecznego przeciwdziałania należy szukaću jegożródeł.
Badania empiryczne, których ce-lem było uzyskanie materiału doty-czącego motywów składania
fałszy-PROBLE MY KRYMINALISTYKI258/07
wych zeznań oraz wyszczególnienie
cech osobowych składających je św iad ków zostały przeprowadzone w Sądzie Rejonowym w Katowicach. Objęłyaktawszystkich spraw opr
ze-stępstwo z art. 233 k.k. pro
wadzo-nychw IIIiIV WydzialeKarnymtego sądu, a zakończonych w iatach 1999- 2001prawomocnym wyrokiem skaz ującym lub prawomocnym orze -czeniem o warunkowym umorzeniu
postę p owa nia . W efekcie analizie
poddano akta 52 spraw, w których
ustalono łącznie 55 sprawców prze -stępstwaz art.233 k.k.
Cech y osobowe św i ad ków składającyc h fałszywezeznania
Abymożliwe byłowysnuciepra
wi-dłowych wniosków odnośnie do czynników mających wpływ na świadkówskładających fałszywe
ze-znania, konieczne wydaje się przed-stawieniecechosobowych sprawców tego przestępstwa, którzy zostali ob
-jęci badaniami.Umożliwi to zor iento-waniesię, kim są ludzie,którzy
zde-cydowali się naświadome, niepraw -dziwe przedstawienie przebiegu wy-da rzeń.
Wśród przebadanych 55 świ ad ków skazanych za składanie fałszy
wych zezna ń było 40 męż czyz n
(72,7%) i 15 kobiet (27,3%), zczego
wynika, że przestępstwa z art. 233 k.k. (jak i zdecydowanej wię kszości przestępstw) dopuszczają się głów nie mężczyżni. Wiek objętych bada
-niami sprawców fałszywych zezna ń przedstawiatabela1.
Jak wskazują wyniki badań, fał szywe zeznaniaskład ają najczęściej
ludzie młodzi, przede wszystkim ci,
którzynieprzekroczylijeszcze25r o-kużycia. Może toświadczyćo istnie-niu zwi ązków między brakiem do-świadcze n i ażyc i oweg oa zjawiskiem składania fałszywych zezn ań . Po
-Tabela 1
twierdza to fakt,żewbadanej grupie świadkówfałszywych zeznańniezło
żyły osoby w wieku51--B0lal.
Tabela3 Zawódświadkówskładającychfałszywezeznania
Occupation ot witnesses giving fa/se evidence Wykształcenie świadkówskładających fałszywezeznania
Education ot witnesses giving fa/se evidence
Tabela 4 Wykonywanie pracy przezświadków składających fałszywezeznania
Employment status ot witnesses giving ta/se evkience
Tabela 2
wagę ma grupa druga: 56,36% do 43,64% wszystkich badanychświad
ków. Większość badanych stanowią
zatem niepracujący. Może todziwić,
gdyżosoby,z którychwiększość po-szukuje pracy lub po zakończeniu
nauki będzie jej poszukiwać, nie obawiasięoswoją przyszłośći ryzy-kuje otrzymanie wyroku, jaki na pew
-no nie ułatwi znalezienia zatrudnie -nia.
Wcześniejszą karalnośćbadanych
świadków ustalono na podstawie
od-powiedzi z Krajowego Rejestru Kar-nego. Wyniki ilustruje tabela 5.
Najliczniejszą grupę sprawców
przestępstwaz art.233 k.k.stanowią świadkowie dotychczas niekarani, czyli - wierzącwskuteczność dz
iała-przez nich ww. przestępstwa przed
-stawia tabela 4.
Zpowyższych danych wynika,że najliczniejszą grupę wśródbadanych
świadków stanowią osoby bezrobot-ne. Niemała jest jednak liczba osób
mających stałe zatrudnienie lub
utrzymujących się z prac doryw-czych. Jedenastu świadków nie pra-cuje ze wzg l ęd u na wiek (uczniowie lub emeryci) albo problemy zdrowot-ne (renciści). Analizując proporcje
między liczbą sprawców
przestęp-Wykształcenie liczbaosób Procentwstosunku
docałości brak 1 1,82% podstawowe 19 34,55% zawodowe 23 41,81% średnie 11 20,00% wyższe 1 1,82% Razem: 55 100%
Zawód Liczba osób Procentw stosunku do
całości robotnik 29 52,73% rolnik O O pracownikumysłowy 2 3,64% rzemieślnik 1 1,82% inny 5 9.09% nie posiada 18 32,72% Razem: 55 100%
Wykonywanie pracy Liczba osób Procent w stosunku do
całości stałezat rudnienie 15 27,28% praca dorywcza 9 16,36% bezrobotny 20 36,36% uczący się 7 12,73% rencista 3 5,45 % emeryt 1 1,8 2% Razem: 55 100%
stwa z art.233 k.k.wykonujących
ja-kąkolwiek pracę (stałe zatrudnienie, praca dorywcza) a liczbą sprawców,
którzy zróżnychpowodów nie
pracu-ją (bezrobotni, uczący się, renciści,
emeryci),należy stwierdzić, że prze-nie w dwóch przypadkach
zdecydo-wały się na to osoby, które przekr o-czyły 61 rok życia. Na złożenie
ze-znań niezgodnych z prawdą nie de -cydują sięzatem osoby uważane za najbardziej dojrzałe i odpowiedzial-ne. Należy dodać, że najmłodszy
z badanych miał 18 lat, najstarszy
zaś63 lata. Wskazuje to nadużą
roz-piętość wiekowąosób, które
decydu-ją się na złożenie nieprawdziwych
zeznań.
Kolejna z badanych cech osobo-wych towykształcenie (tabela 2).
Przedstawione danewskazują, że
podstawowa grupa sprawcówfałszy
wych zeznań, których objęto bada-niami, to iudzie o wykształceniu za-wodowym i podstawowym. Na tej podstawie można wysnuć wniosek,
że przestępstwoz art. 233 k.k,popeł niająprzede wszystkim ludzie, którzy
charakteryzują się niskim poziomem intelektualnym. Osoby te często nie
rozumieją powagi swej roli w sądzie
i niesą świadomekonsekwencji swe-go czynu.
Dane dotyczące zawodu spraw-ców przestępstwa fałszywych
ze-znań przedstawia tabela 3.
Badani sprawcy fałszywych
ze-znań są z zawodu przeważnie
robotnikami, wśród których znaleźli się główniemechanicy samochodowi (3), ślusarze (4), murarze (3) oraz górnicy (5). Takdużą liczbę robotni-ków moźna wytłumaczyć m.in. fak-tem,żebadania prowadzono na tere-nie GórnegoŚląska, gdzie na wybór zawodu (głównie górnika) wpływa rozwinięty tu przemysł wydobywczy. Z tego powodu wśród badanych 55
świadkównie ma ani jednego rolnika. Ponad 30% badanych nie posiada
źadnego zawodu, a tylko dwoje z nich pracuje umysłowo. Wiąże się
to zniewielką liczbąosób ześrednim
iwyższym wykształceniem. Do kate-gorii "rzemieślnik" można zaliczyć jedną osobę - krawcową. Pięć osób posiada zawód nienależący do żad
nego zwyodrębnionych wyżej rodza-jów: cztery - ekspedienta, a jedna kucharza.
Wyniki badań dotyczących wyko-nywania pracy przez sprawców fał
szywychzeznańw chwilipopełnienia
Stosunek świad ka
składaj ąceg o fałszywezeznania douczestników procesu
Tabela5 że należą do środowisk przestęp czych.
Powyżej nakreślonego obrazu sprawcyfałszywych zeznań niemoż na jednak uznać za niek
westionowa-ny. Istnieje bowiem wiele wyjątków, gdyż duża część świadków składają cychfałszywe zeznania makonkret
-ny zawód, stałe dochody i cechuje się pozytywną postawąspoł eczną. Karalność świadkówskładającychfałszywezeznania
Penality ot witnessesgivingfa/se evidence
Karalnośćświadka liczba osób Procentw stosunku
docałości karanyzainne przestępstwa , 10 18,18% aleniezaskład an ie fałszywych zezna ń karanyzaskładanie O O fałszywychzezna ń nie karany 45 81,82% Razem: 55 100% Tabela6 Stosunekświadkaskładającegofałszywezeznaniadooskarżonego
Re/ation between witness giving falseevidenceand defendant Stosunekświadka
Liczba osób Procentwstosunkudo
dooskarżonego całości
małżonek O O
krewny lub powinowaty 3 5,4 5%
znajomy 16 29,09 % obcy 13 . 23.6 4 % nie dotyczy 23 41,82 % (brakoskarżonego) Razem: 55 100 %
nia organów ścigania - osoby, które nigdy nieweszływ konflikt z prawem. Prowadzi to do wniosku,że przestęp stwofałszywych zeznańnie jest uwa -żane
w
społeczeństwie za zachowa-nie karygodneiniemoralne i nie jest potępiane w takim samym stopniu.jak np. zabójstwo czykradzież. Prze
-ważająca większość badanych z pewnością nigdy nie dopuściłaby się żadnego z ww. czynów, jednak złożenie fałszywych zeznań.któresą przestępstwemo takiej samej, a nie-raz nawetwiększejniżinneprzestęp
stwa szkodliwości społecznej, przy-szło im złatwością.
Istotna jest także informacja, że żaden z 55 skazanych sprawców przestępstwa fałszywych zeznań nie był uprzednio karany z tego właśnie powodu.Za inneprzestępstwa kara-nych było natomiast10 osób,z cze-go 6 jednokrotnie, a 4 dwa lubwięcej razy.Osoby te miały już zatem kon-takt z organami wymiaru sprawiedli-wości izostały uznane za winne po-pełnionych przestępstw - niejedno-krotnie poważniejszych niż
to
,
okre-ślonewart.233 k.k.Logicznewyda-je się więc , że moralność i poczucie praworządności nie stanowią prze-szkody przed popełnieniem prze-stępstwa fałszywych zeznań.
Na podstawie wyników badań dotyczących cech osobowych moż na podjąć próbę opracowania "por-tretu osobowościowego" sprawcy fałszywych zeznań. Typowy spraw-ca przestępstwa z art.233 k.k.jest zatem młodym mężczyzną(w wieku 17-30 iat) mającym zawodowe lub podstawowe wykształcenie. Jest bezrobotny, ponieważ dotychczas wykonywany zawód robotnika (albo brak zawodu) uniemożliwiamu zna-lezienie zatrudnienia, Osoba ta ni-gdy nie była karana. Jest to więc człowiek prosty, o niezbyt wysokim poziomie intelektualnym i niewygó-rowanych ambicjach, który - nie mając stałych żródeł utrzymania -często żyjew ubóstwie.Takie osoby pochodzą niekiedy z rodzin patolo-gicznych,w których niemal codzien-nieodbywają sięlibacje alkoholowe - nie posiadają zatem wysokiego morale i nie wypracowały wartości wyższych. Nie oznacza to jednak,
Jakie czynniki sprzyjają syt
u-acjom, w których iudzie- zazwyczaj
niekarani i często odznaczający się pozytywną postawą społeczną, decy-dują się na wejście w kolizję z
pra-wem? Wpływ na to mogą mieć st
o-sunki między świadkiem a uczestni-kami procesu, głównie oskarżonym i pokrzywdzonym w sprawie,w której świadek złożył fałszywe zeznania. Uczucia, jak miłość czy nienawiść oraz pokrewieństwo, mogą wpływać na treść zeznań.
Stosunek świadka do oskarżo nego ilustrujetabela 6.
Omówienie wyników przeprowa-dzonych w tym zakresie badań na-leży rozpocząć od wskazania, że prawie połowa badanych przypad
-ków to sprawy, w których świadek złożył fałszywe zeznania w postę powaniu przygotowawczym, co wy-kryto, zanim kogokolwiek niesłusz nie oskarżono lub rozpoczęto po-szukiwanie sprawców rzekomo za-istniałego przestępstwa, o którym zawiadomił świadek. Wobec braku oskarżonych naświadków składają cych fałszywe zeznania nie mogła zatem wpłynąćosoba, którawedług świadka ponosiła winę za prze -stępstwo,
Analizując dane zamieszczone w tabeli 6, z których wynika,żegrupa krewnych, powinowatych i znajo
-mych stanowiła 34,54% wszystkich świadków objętych badaniami, moż
nastwierdzić, żelososkarżonegonie był im obojętny. Stosunek łączący świadka z oskarżonym wydaje się istotnym czynnikiem skłaniającym świadkado mówienia nieprawdy.
Tabela7 Stosunekświad kaskła dającego fałszywezeznaniado pokrzywdzoneg o
Helstlonbetween witness givingfalse evidenceand wronged
Stosunekświadka
liczba osób Procentw stosunk u
do pokrzywdzonego do całości
małżone k O O
krewny lub powin owaty 2 3,64 %
znajomy 7 12.73 %
obcy 18 32,72%
świadek- równocześnie
23 41,82 %
pokrzywdzony
brak pokrzywdzonego 5 9,09 %
Razem : 55 100%
Warte prześledzenia są ró wn ież relacje między świadkiem składają
cym fałszywe zeznania a pokr zyw-dzonym. Dane uzyskane w wyniku przeprowadzonych badań obrazuje tabela 7.
Należypodkreślić, żewielu spraw -ców przestępstwa fałszywych
ze-znań występuje jednocześnie w cha -rakterze pokrzywdzonego,zatem ba -danie stosunków między świadkiem
a pokrzywdzonym, którym jest sam
świadek, jest bezprzedmiotowe. Przypadki teobejmująwszystkie ww. sprawy, w których nie występuje oskarżony, ponieważ świadek zawia-damiapolicjęopopełnieniu przestęp
stwa naswoją szkodę, np.kradzieży
samochodu, mając świadomość, że
nie jest toprawdą.W innych przypad -kach, w których oskarżony występo wał, nie stwierdzono, aby świadek pełnił podwójną rolę.
W 5 przypadkachzłożenia fałszy
wych zeznań nie występował po -krzywdzonyjako osoba fizyczna. Wy-nika to bądż z charakteru przestęp
stwa, w którego sprawiezłożono fał
szywe zeznania (np. handel bronią,
handel narkotykami),bądżzniemoż
ności ustalenia osób pokrzywdzo -nych.
Na 55 przypadków,w których zło
żono fałszywe zeznania,tylko w 27
występował pokrzywdzony, którym nie był ponadto sam badany świa
dek, natomiast zaledwie w 9 przypad-kachpokrzywdzony niebył osobąob
-cą świadkowi. Wśródtych 9 po krzyw-dzonych znależli się siostra i
szwa-44
gierświadkaoraz7bliższychlub d al-szych jego znajomych. W grupie tej nie było, podobnie jak w przypadku
oskarżonych, żadnego pokrzywdzo -nego,który byłby małżonkiem świad
ka składającegofałszywezeznania.
Porównując ze sobą oba układy
stosunków łączących świadka skła dającego fałszywe zeznania , czyli zarównojego stosunki zoskarżonym,
jak i z pokrzywdzonym, zauważyć można, że grupa świadków-obcych
jestdość dużaijednocześnie liczniej-sza niż grupa świadków, którzy są
krewnymi lub znajomymi pokrzyw-dzonego. Świadkowie nieznani
oskarżonemu pozostają w
mniejszo-ści w stosunku do jego bliskich. Grupa świadków, którzy są zwią
zani z oskarżonym lub pokrzywdzo -nymwięzami pokrewieństwalub zna-jomością, liczy odpowiednio 19 osób (z oskarżonym) i 9 (z pokrzywdzo-nym). Na tej podstawie można
wy-snuć wniosek, że świadek częściej
mówi nieprawdęna salisądowej,gdy
bliższe więzy łączągo zoskarżonym. Ten zaś może prosić o złożenie ko-rzystnego dla siebie zeznania,starać się wywrzećna świadka presję lub -kiedy świadek żywi do oskarżonego
uczucia, np.przyjażń, miłość, współ czucie,nienawiść,czyteż ma
potrze-bę zemsty - oddziaływać na jego emocje.Oskarżony może także wpły wać na świadka, którego nie zna.
Częstym motywem składaniafałszy
wych zeznań są grożbypod adresem
świadka, jak też udane próby jego przekupienia.
Podsumowując,należy podkreślić,
żena 55 przypadkówzłożeniaprzez
świadka fałszywych zeznań w 28 (50,91%wszystkich zbadanych przy-padków) stwierdzono stosunek
zna-jomości lub pokrewieństwa między świadkiem a oskarżonym lub po-krzywdzonym. Jest to cecha charak -terystyczna zjawiska fałszywych ze
-znań.
Motywy
składan ia fałszywychzeznań
Fałs z o wa n i e prawdy w zezna -niach świadków może mieć różne
przyczyny.Możnarzec,żemotywów, jakimi kierują się osoby składające fałszywezeznania, jest tyle, ile osób, które je składają. Każdy kieruje się
bowiem włas nym i pobudkami i ina-czej usprawiedliwia swoje z achowa-nie.
Z
uwagi na podobieństwo moty -wów i częstotliwość ich występowa nia można jednak podjąć próbę ich usystematyzowania.W wielu przypadkach ustalenie motywów danego zeznania jest
nie-możliwe, w wielu innych natomiast ustaleniamożna poczynićpo zbada-niu ogólnych motywów, jakimi pod-czas składania zeznań kierowała się
dana osoba. Motywy te zależąod: - cech charakteru świadka,
- jego nastawienia emocjonalne-go,
- stosunków łączących tego
świadka i jego otoczenie zoskarżonymi pokrzywdzonym, - zewnętrznej międzyludzkiej
sy-tuacji świadka,
- sytuacji, w której świadek skła dałzeznanie,
- sposobu zeznawania,
- treści zeznania świadkaz punk-tu widzenia psychologii motywa-cyjnej,
- widocznych dla świadka skut-ków zeznania.
W wyniku prześledzeniaogólnych motywów zeznawania można ustalić, czy dana osoba ma powód dozłoże
nia fałszywych zeznań, a co za tym idzie, czy jej zeznania można uznać
za obiektywne iwiarygodne .
W literaturze przedstawia się lic z-ne, różniące się systematyki moty-wów sktadania fałszywych zeznań. Chcąc stworzyć szczegółowy
i w miarę możliwości wyczerpujący katalog takich przyczyn, należałoby uwzględn ić prace wielu autorów. Trzebajednakpamiętać , żepoznanie wszystkich motywów, jakimi kierują się świ ad kowi e , składając kłaml iwe zeznania, a co zatymidzie,zawarcie tych motywów w katalogu, jest nie
-możliwe . Oska rżony o przestępstwo z art. 233 k.k. nie jest zobowiązany do mówieniaprawdyi ma prawo o
d-mówić wyjaś nień.Możezatempodać jakikolwiek motyw swego działan ia
albo nie podać go wcale. Często także świadek nie potrafi wskazać przyczynyswegokłamstwa .
Do ko n ując pod z i ał u motywów
składania fałszywych zeznań, należy wziąć pod uwagę fakt, że na każde zachowanie może wpływać kilka motywów. Trudno jest zatem w yod-rębnić jeden z nich i uznać go za przyczy nędanego postępowa n ia.
Do najczę stszych motywów
składaniafałszywychzeznańz re
gu-ły wymienianych w literat urze na
le-żą:
- obawa przed odpowiedzialno
-ściąkarną,
- obawa przed kontaktem z wła dzami,ch ęć uni kn ięciadalszych
zeznań,
- skrępowanie obecnością osk ar-żonego w trakcie składania ze-znań ,
- niewłaściwytrybprzesłuchania,
- obawa przed kompromitacją moralną (przed powstan iem ujemnej opinii o świad ku i jej konsekwencjami),
- dążenie do wytworzenia d odat-niejopiniioświadku, ch ęćz wró-cenia na siebieuwagi i za spoko-jeniawłas nychambicji,
- obawa przedzemstąoskarżon e go ijegośrodowiska ,
- obawa przed zemstą p okrzyw-dzonego,
- obawa przedwłasnym środowi
skiem(opinią społeczną), - ochrona członków rodziny
i przyjaciół (obawa spowodowa
-PROBLEMYKRYMINALISTYKI 2S8l07
nia ujemnych następstw dla krewnych, znajomych zeznają
cego),
- chęćzemsty,nienawiść,niechęć do oskarżonego lub jego rodz i-ny,
- chęćzemsty,nienawiść, niechęć
do pokrzywdzonegolubjego ro-dziny,
- chęć osiąg n ięcia ko rzyśc i m ate-rialnejiubniematerialnej dlas ie-bielub osób bliskich,
- uleganie prośbom lub presji za -interesowanych wynikiem spra -wy,
- współczucie, litość,sympatia dla
oskarżonegoiub bliskiejmu oso-by,
- nieuznawanieza nagannyczynu zarzucanegooskarżonemu, - współczucie,litość,sympatia dla
pokrzywdzonego lub bliskiej mu osoby,
- poczuciesolidarnościzoskarżo nym,
- poczucie solidarnoś ci z po-krzywdzonym,
- tendencja do agrawacji (do
ze-znań obciążających), - inny motyw.
Jak ta teoretyczna klasyfikacja motywówfałszywych zeznań ma się
do praktyki? Jakimi motywamikierują się najczęściej świadkowie, kiedy
składają przed organami wymiaru
sprawied liwości niezgodne z prawdą
zeznania? Odpowiedż na te pytania możn a zn a l eżć, anali zując akta sprawsądowych ,wktórychświ ad ko
wie oskarżeni o przestępstwo z art.
233 k.k, zazwyczaj sami ws kazuj ą, czym się kierowali, kiedy zeznawali nieprawdę. Jeśli takich danych nie ma,motywy temożna ustalićnap od-stawie innych materiałów zn ajd ują cychsięw aktach.
Wyniki przeprowadzonychbadań, obej mujących 55 sprawców fałszy wychzeznań , ws kazująnaróż n orod ność przyczyn mówienia przez
świad ków nieprawdy. Możliwe jest jednak wskazanie motywów pojawiającychsięnajczęściej .Należy także zaznaczyć ,żew wieluprzypad -kach nadziałanie świadka składają cegofałszywezeznaniamiało wpływ więcej czynników, zawsze jednak
da-ło się zauważyć motyw domin ujący.
W przedstawionych w tabeli 8 wyni -kach badań dotyczących motywów
składania fałszywych zeznań uwzg l ęd niono tylko główną przyczy
-nę zachowania się świadka, zatem
każdemu sprawcy przestępstwa z art.233 k.k.przyporządkowano je-den,lecz najważniejszy motyw dzia-łania.
Anali zując powyższedane,należy omówić dwie sprawy, w których zło żono fałszywe zeznania,kierując się
przy tym innyminiżopisywanymiw li-teraturze motywami.Os karżeni przy -znali, że składając zeznania o
oko-licznościach kradzieży ich telefonu komórkowego, skłamali. Twierdzili bowiem,żezostalinapadnięcii obra -bowani.W ten sposóbchcieli wym
u-sić na policji bardziej energiczne działania, by szybciej odzyskać tele-fon.
W trzech przypadkach ustalenie motywu, jakim kierował się świadek, składając fałszywe zeznania, okaza
-ło się nie możliwe - ani w oparciu o póżniejsze wyjaśn i e nia oska rżon e
go oprzestępstwozart.233 k.k.,ani na podstawie innych informacji za-wartych w aktach. W
ww
.
sprawachnajczęściej ograniczano się do u do-wodnienia winy, nie usiłując dow
ie-dziećsię,dlaczegooskarżony zeznał nieprawdę.Wynika toprzede wszyst -kim z faktu,żesprawyofałszywe ze-znania są jednymi z trudniejszych podwzględem dowodowym.
Motyw, jakim była obawa przed odpowiedzialn ością karną, udało się ustalić dzięki wyjaśnieniom oskarżo
nycho przestępstwo z art.233 k.k., którzy (aż w7 przypadkach)zeznali, że złoży li fałszywe zawiadomienie okradzieżyich samochodu,gdyż ba-lisi ę odpowi edzialności za s powodo-wanienim wypadku drogowego- tym bardziejżeprowadzili bezprawa j az-dy,podwpływem alkoholulub zbiegli z miejscazdarzenia.Częstoobawiali się takż e, że zostaną posądzen i
oprzestępstwo,którego byliświadka
mi albochcieliuniknąćodpowiedz ial-ności za przestępstwo , które w r ze-czywistości popełnili (np. paserstwo). Niekiedy bronili się, twi e rdząc , że przestraszyli się gróżb policjantów,
Tabela8
Motywyskładan ia fałszywych zeznań
Motivesforgivingfalseevidence
Procent. jakistanowią
Liczbaświadków. świadkowie kierującysię
Motywzłożenia fałszywych któ rzykierowalisię danym motywem
zezn a ń przez świadka (głównie ) danym wogólnejliczbie motywemskładając świadków.którychuznano
fałszywezeznania za winnychskładania fałszywych zeznań obaw a przed
14 25,45%
odpowiedzialnością karną obawa przedkompromitacją
1 1,8 2%
moral ną obawa przedzemstą
3 5,45%
oskarżonegoijegośrodowis ka obawaprzedwłasnym
1 1,82%
środowiskiem ochrona członkówrodziny
2 3,64%
iprzyjaciół
chęć zemsty,nienawiść ,
niechęć dooskarżoneg o 5 9,09%
lub jegorodziny
chęć osiąg nięc i a ko rzyści
materia lnejlubniemateria lnej 9 16,3 6% dla siebielub osóbbliskich
uleganieprośbomlubpresji
zainteresowan ych wynikiem 7 12,73%
sprawy
współczucie. litość.sympatia
dlaoskarżonego 6 10,91 %
lubbliskiejmu osoby
poczuciesolidarności
2 3,6 4%
zoskarżonym
innymotyw 2 3,64%
brak danychumożl iwiaj ących
ustalenie motywuzłożenia 3 5.4 5%
fałszywyc hzeznań
Razem: 55 10 0%
któl'2Y podczas przesłuchania p
rze-strzeqal! ich przed odpowiedz ialno-ścią za pomocnictwo w przestę p stwie,
Obawa przed kompromitacją m o-ralną skłoniładozłożenia fałszywych zeznań tylko jednego świadka - ko-bietę, która straciłasamochód,poży czywszy go niedawno poznanemu mężczyżnie,wzwiązku zczym-
bo-46
jąc się o konsekwencje, jakie nastą piąw jejżyciu rodzinnym - zawia do-miłapolicjęokradzi eżyauta,Kobieta obawiała się reakcji rodziny i p rzyja-ciół na jej naiwne , niep rzemyślane i impulsywn edz iałanie.
W trzech przypadkach przyczyn ą
zeznania nieprawdy był a obawa
przedzemstą oskarżon eg oi jego śro
dowiska. Jeden ze świadków
wy
ja-śnił, że oskarżony groz ił mu spale -niem domu i zabiciem dzieci,W po -zostałychdwóch przypadkac hświad
kowie obawiali się zemsty osób ze
środowiska diłerów narkotyk ów, do
któregonależałoska rżony.
Obawa przed własnym środowi
skiembyłazkoleiprzyczynązłożenia fałszywych zeznań tylko w jednym
przypadku,kiedy toświade k wspra
-wie o handel narkotykami nie chc iał uchodzić wśród swoich kolegów za donosiciela ,Obawiał się, żegdy z e-zna prawd ę, straci ich akceptację izaufanie.
Dwóch świad ków złożyło zezna
-nianiezgodne zprawdą, gdyżchcia
-ło chro nić członków swojej rodziny
ipl'2yjaci ół.Wjednym z przypadków świad ek zmienił zeznania na k o-rzystna dla oskarżonego o hande l
narkotykami, by zyskać jego wdzięczność i obietn icę nieujawnie
-nia faktu, że przyja ciel świadka był jego kliente m. Drugi z oskarżonyc h o złożen i e fałszywych zezna ń oba -wiałsię, że możezostać posądzony
odokonaniemorderstwa,którego był świadkie m, dlatego niechciał dopu
-ścić do szy kan i wytykania palcami
swojej rodziny.
W pięciu przypadkach motywem
działan iaświadka była ch ęć zemsty, nienawiść lub niechęćdooskarżo n e go lub jegorodziny.Świadkowie skła
dali zate m zeznania obciążające oskarżonego, a naswojąobronę po -woływal i różn eargumenty. Jeden ze świadków przyznał,że oskarżonyn a-chodził go w mieszkaniu, aby więc pozbyć się natrętnego gościa, złożył zeznania obciążające go w sprawie
o pobicie ze skutkiem śmiertelnym, W innym przypad ku mężczyzna fał szywiezeznał,jakoby znajomy chciał gozabić.Zam ierzałw tensposóbwy
-eli m inować konkurenta starającego się owzględy tej samej kobiety. K o-lejnyświad ek wyko rzystał moż liwość złożenia zezna ń niekorzystnych dla oskarżonego O handel bronią i ze-mścił sięna nimzpowoduwcześn iej szego sporu, W dwóch sprawach świad kowie fałszywi e oskarży li f
unk-cjonariuszy policj i o przekroczenie uprawnień - w jednym przypadku o pobicie, awdrugim o bezpodstaw
ną interwencj ę. Chcieli tym samym odegrać się na policjantach , którzy
uprzednioich zatrzymali.
Chęć osiągnięcia korzyści mate-rialnej lub niematerialnej dla siebie
lub osób bliskich była motywemn
ie-zgodnego z prawemzachowaniasi ę
świadka w 9 przypadkach. Nie cho
-dziło jednak o przyj ęci e łapówki ani chęć uzyskania korzyści osobistych
w zamian za korzystne zeznania.
Najczęściej świadkowie składali
nie-prawdziwe zawiadomienieo
kradzie-ży samochodu, aby otrzymać
od-szkodowanie lub odzyskać
samo-chód, który sprzedali,a za który nie
uzyskalicałejnależ nej kwoty.Często takżewskazywali wpostępowaniu ja-ko swoją własność przedmioty po-chodzące z przestępstwa , a
zabez-pieczo ne do celów dowodowych.
W tensposóbchcieliotrzymaćcenne
urządzenia, których właścicieli wielo-krotnieniedałosię ustalić.Nierzadko świ ad kowie zaw iadamia li policję o dokonanej kradzieży, wi dząc w tym
sposób na odzyskanie utraconego
mienia.W jednym z przypadków
ko-bieta fałszywie zez nała o
niealimentacjiswego dziecka i wten
sposób chciała uzyskać dodatkowe
środki na utrzymanie.
Uleganie prośbom lub presjizain
-teresowanych wynikiemsprawy było
motywem złożenia fałszywych
ze-znań przez 7 świadków. W jednym z przypadków osoba zeznała
nie-prawdziwie na korzyść oskarżon ego
podwpływem próśbjegomatki,która była pokrzywdzoną w sprawie o usi
-łowaniezabójstwa.Dwóchświ adków na prośbę pokrzywdzonych złożyło
zeznania obciążające oskarżon ego ,
innyzeznałzkoleinakorzyść oskar-żonego, który był jegokonkubentem
i który - wykorzystującten fakt -
po-prosił bli skąmuosobęozafałszowa
nie prawdy. W trzech przypadkach
świadkowi e ulegli presji izłożyli nie
-prawdziwe zeznania korzystne dla
oskarżonego (pod presją swojej
ro-dziny, któ rej członki em był także oskarżony) albo korzystne dla
po-krzywdzonego (pod presją jego
sa-mego). W tym ostatnim przypadku pokrzywdzony był pracodawcą świad kai - grożąc mu utratąpracy
-PROBLEM YKRYMINALI STYKI 258/07
wymusił złożen ieprzez niego fałszy wych zeznań. W innej sprawie świa
dek, który działał pod presją swego
konkubenta pokrzywdzonego,
oskarżyłpolicjantówo przekroczenie uprawnień .
W 6 przypadkachświadkowie,
któ-rzy złożyli niezgodne z prawdą ze-znania,kierowalisi ęuczuciami,jakie żywili doos ka rżonego lubbliskiejmu
osoby - współczuciem, litością lub
sympatią. Naswoją obronę przywoły wali najczęściej argument,że oskar-żonyjestich krewnymlubznajomym,
dobrzego zatemznająisąpewni,że
niebyłby w staniepopełnić
zarzuca-nego mu czynu. Składając zeznania
korzystne dla niego, chcieli mu
po-móc i uchronić go przed
poniesie-niem kary.
Poczucie solidarności z oskarżo
nym pojawiło się w badanych
spra-wachjako motyw dwukrotnie.W obu
przypadkach świadkowie składający
fałszywe zeznania chcieli pomóc oskarżonem u koledze. Mieli nadzie-ję,że jeśli samiznajdą się ewentual-niew podobnej sytuacji, również uzy-skają pomoc i wsparcie ze strony
znajomych.
Obokoskarżonych z art.233 k.k.,
których wyjaśn ien iom można dać
wiaręidziękitemu ustalić,jakimi
mo-tywami osoby te kierowały się
pod-czas składania fałszywych zeznań, pojawiają się oskarżeni przyjm ujący
lini ę obrony po l eg aj ącą przede
wszystkim na zasłan ianiu się
niepa-mięcią. Świadkowie wymieniają
licz-neczynniki, które rzekomouni emoż
liwiły im poczynienie należytych ob-serwacji,niekiedytakżezarzucaj ą or-ganom ścigania niewłaściwy sposób
prowadzenia przesłu chan ia. Powyż
sze argumenty przytaczane są
bar-dzo często, dlatego też oskarżeni
dość rzadkosą pomocni przy
ustala-niu motywu, jakim kierowali się, ze-znającnieprawdziwie.
Należy zaznaczyć, że ustalone
w wynikuprowadzonychbadań
moty-wy skłaniające świadków do
zezna-wania nieprawdy zostały określone
w oparciu o materiały zawarte w
ak-tachsądowych, co niewyłącza możli wości kierowania się przez świadka innym motywem, nieujawnionym ani
przez niego,aniw wyniku przeprow
a-dzenia innych dowodów. Wydaje się
mało prawdopodobne, aby świadko
wie chętn ie przyznawali się podczas
przesłuchania, że motywem ich dzia-łania była chęćosiąg nięciajakiejś ko-rzyści lub obawaprzed odpowiedzial
-nością karną, potwierdzając tym samym,że są zamieszaniw sprawę, w którejskładal izeznania,albowinną sprawę, lecz z ni ą związaną. Ztego
powodu rzeczywiste proporcje
moty-wów składania fałszywych zeznań mogą różnić sięod ukazanychw tabe-li 8,czegojednakniesposóbustalić. Sposoby ogra niczania zjawiska fałszywychzeznań
iprzeciwdziałan i a mu
Fałszywezeznaniastanowią prze-stępstwoniemalwe wszystkich
usta-wodawstwach naświecie, jednak
ml-mo zagrożenia sankcją karną nadal nastręczają poważnyc h problemów
organom procesowym. Koniecznym
wydaje się więc znalezieni e
sposo-bów, które pozwoią na elim i nację
al-bo chociaż ograniczenie tego z
jawi-ska, które utrudniaorganomproceso
-wym ustalenieprawdy.
W literaturze przedstawia się róż
ne propozycje przeciwdziałania z ja-wisku fałszywych zeznań, najczę ściej pojawiająsięjednak:
- zaostrzenie represji karnej,
- podniesienie poziomu p ostępo-wańprzygotowawczych,
- podnoszenie poziomu ogólnego przesł u ch ujących ,
- właściwe uprzedzenie świadka o ciążących na nim obowiąz kach i grożącej mu odpowie-dzial n ości karnej,
- wprowadzenie obligato ryjności
złożeniaprzyrzeczenia,
- korzysta nie podczas przesłu
chańze zdobyczy techniki,
- zapewnienie świadkowi
bezpie-czeństwa,
- dopuszczenie do udziału w
pro-cesachkarnych psychologów,
- podni esienie kultury prawnej społeczeństwa,
- podniesienie poziomu moralne-go i intelektualnemoralne-go społecze ń stwa,
Tabela 9
Przestępstwa,będąceprzedmiotemspraw,
wktórych złożonofałszywezeznania
Crimes being theobject ot
mose
cases inwhicht
etse
evidence was given Liczba spraw liczbaProcent.jaki o dane świad ków,
Przestępstwo, będ ące przestępstw o, któ rzyzeznali stanowiąci przedmiotemsprawy ,w której wktórych fałszywie św iad kowi e wstosunku
złożonofałszywezeznania świadkowie w sprawie o
doogółu
zeznali dane
fałszywie przestępstwo świadków(55)
zabójstwo (art.148 § 1k.k.l 4 5 9,09%
nieumyślnespow od ow anie
ciężkiegouszczerbkunazdrowiu 1 1 1,82%
(art. 156 §2k.k.!
pobicie(art. 158 k.k.) 4 4 7,27% niealiment acja(art . 209 § 1k.k .) 2 2 3,64%
prze kroc zenieuprawnień
przez funkcjona riusza publiczne go 3 3 5,45%
Ia rt.231§ 1 k.k .! handelbroniąbezwymaganego
l 1 1,8 2%
zezwolenia (art.263 § 1 k.k .) fałszerstwodokumentu
4 4 7, 27 %
(art.270 § 1 k.k.) niszczenie,uszkadza nie,ukrycie lubusunięciedokumentu,którym
1 2 3,64%
sprawcaniemaprawawyłączn ie rozporządzać(art. 276 k.k.)
kradzież (art. 278 § 1k.k.) 16 16 29,09%
uzyskani ecudzego progr amu komp uterowegow celu
1 1 1,82%
osiągnięci a korzyści majątkowej (a rt.278 §2 k.k.!
kradzieżzwłamaniem
1 1 1,82%
(a rt.279 §1k.k.!
rozbójtart.280k.k.} 9 9 16,36%
paserstwo(art .29 1 § 1k.k.) 1 1 1,8 2% handel narkotykami (art .56 § 1
ustawyoprzeciwdziałaniu 3 4 7,27 % narkomanii)
wykrocz eniedrogowe 1 1 1,82 %
Razem: 52 55 100%
- podniesienie prestiżu organów wymiarusprawied li wości , - wytworzenie atmosfery potępie
nia sprawców fałszywych z e-znań.
Pozawprowadzeniemwżycie
ww
.
i powszechnie przyjętych sposobów ograniczeniainteresującego nas zja-wiska, istotne znaczenie ma zwróce-nie uwagi namożliwośćjego
zdławie-48
nia u źródła, czyli wyeliminowanie czynników sprzyjaj ących jego powstawaniu.
Eliminacja lubchociaż ogran
icze-nie najczę ściej występujących w praktycemotywówskładania zeznań niezgodnych z prawdą w znaczny sposób przyczyni się do u spraw-nienia pracy wymiaru spr awiedliwo-ścii pozwoli mu naprawidłowe dzia
-łanie.
Zjawiskuskładania fałszywychze -znań należyprzeciwdziałać nietylko przez ograniczanie sytuacji umożli wiających powstawanie, czy wręcz sprzyjających powstawaniu sytuacji skłaniających świadka do mówienia nieprawdy,lecztakże poprzez wyko-rzystanie wiedzy o tym, w sprawacho jakie przestępstwa najczęściej świ ad kowie je składają. Wyniki ba-dań w tym zakresie przedstawia ta-bela 9.
Istnieje duże prawd op od o b i e ń stwo, że w postępowaniach toczą cychsię w sprawachoprzestępstwa
(patrz: tab. 9) któryś ze świadków złoży zeznanie fałszywe. Organa procesowe powinnywięc,mająctego świadomość, zwracać w tych sprawach szczególną uwagę na wszelkie oznaki mogące świadczyć o tym,żezeznaniaświadkanie odpo-wiadają prawdzie.Jak wynikaz ba -dań, mają wówczas znacznie wię kszą szansę na wykrycie p rze-stępstwazart.233 k.k. niż winnych sprawach.
Rezultaty badań w tym zakresie prowad ządo wniosku,że chcącs ku-tecznie przeciwdziałać zjawisku fal-szywych zeznań, nie należy ograni-czać się do wykorzystywania w ska-zywanych w literaturze sposobów.
Konieczne jest za to odwołanie się
do praktyki wymiaru sprawiedliwości iwyciąg nięcie wnioskówodpowia da-jącychnapytania:dlaczego zjawisko fałszowa niazezna ń występujeiw ja-kich sprawach naj części ej. Należy zatem, opróczurzeczywistnienia po -wszechnie głoszonych propozycji walkiz nim,wykorzystać na sali są dowej(lubwpostępowaniuprzygoto
-wawczym) wi edzę na temat najczę ściej występujących motywów skła daniafałszywychzeznańorazrod za-jówprzestępstwbędącychprzedmio -temspraw,w których takie zeznania złożon o.
Podsumowani e
Celem podjętych badań było uzy-skanie możliwie pełnego materiału dotyczącego motywówskładania fał szywych zeznań oraz cech osobo-wychskład ających jeświadków.
niki badań mogą okazać się
pomoc-ne nie tylko w ocenie bieżącej
sytu-acji, lecztakżew próbiewyciągnięcia
wniosków odnośnie do sposobów
ograniczenia omawianego zjawiska. Analiza danych uzyskanych z akt sądowych dotyczącychsprawo prze-stępstwo z art.
233
k.k. pozwala stwierdzić, że organa wymiaru spra-wiedliwości dokonujące oceny wiary-godności zeznań świadków znacznie zwiększą wykrywalność fałszywych zeznań, jeśli będą kierować się wie-dzą, że ludzieodznaczający się pew-nymi określonymicechamiosobowo-ściowymi są szczegóinie podatni na
dokonanie przestępstwa z art.
233
k.k.oraz żepewne motywy znacznie
częściej niżinne skłaniają świadków do złożenia zeznań niezgodnych z prawdą. Katalog środków ograni-czających zjawisko fałszywych ze-znań należy więc stworzyćw oparciu
o te,najczęściej występującew
prak-tyce, przyczyny zeznawania przez
świadkównieprawdy, bowiem
sposo-bów walki z niepożądanym
zjawi-skiem należy szukaćprzede
wszyst-kim u jego żródła. Konieczne jest tu
także uwzgiędnienietaktu, żew
spra-wach o niektóre przestępstwa
kla-miący świadkowie pojawiają się czę ściej niż w innych rodzajach prze-stępstw.
tab. autorka
BIBLIOGRAFIA
1.Gruza E.: Ocenawiarygodności ze-znań świadkówwprocesje karnym: pro-blematyka kryminalistyczna, Zakamycze,
Kraków 2003.s. 137.
2. Arntzen F.: Psychologia zeznań świadków, PWN, Warszawa 1989, s.166 i nast.
3. Gustowska-Szwala K., Lachman
Z., Stańda J.: Fałszywe zeznania i ich przyczyny, Prokuratura Generalna, Biuro Studiów Problematyki Przestępczości, Ośrodek Badań w Krakowie, Kraków
1971, s.49-72.
4.Hanausek T.:Kryminalistyka: zarys wykładu, Zakamycze, Kraków 2004,
s.217-218.
5.Gutekunst W.: Kryminalistyka:
za-rys systematycznegowykładu, Wydaw-nictwo Prawnicze, Warszawa 1965,
s. 168-169.
6. Ko/akowska W.,LachB.:
Psycho-logiczne determinantyzeznań świadków i osóbskładających wyjaśnienia, WSPol, Szczytno 1998, s. 37-38.
7.WoźniakT.:Psychologia: cz.IV
-psychologiczna analizazeznań świadka, Departament Szkolenia i Wydawnictw MSW, Warszawa 1969, s. 91.
