ROCZNIKI GLEBOZNAW CZE T. X X II, Z. 1, W ARSZA W A 1971
WOJCIECH DZIĘCIOŁOWSKI, ZDZISŁAW KOCIAŁKOWSKI
PR ZY SW A JA LN E M IK R O SK ŁA D N IK I W GLEBACH GRĄDÓW W IE L K O PO LSK I
Wyższa Szkoła Rolnicza w Poznaniu
Katedra Gleboznawstwa, kierownik — prof. dr B. Reimann Katedra Chemii Rolnej, kierownik — prof, dr Z. Tuchołka
WSTĘP
Zagadnienie m ik roskładników w glebach leśnych analizow ano do ty ch czas raczej frag m en tary czn ie. L ite ra tu ra przed m iotu obejm uje w praw dzie szereg pu b lik acji [4, 5, 9, 14, 16], dotyczą one jed n a k przede w szystkim niedoboru m ikroskładników bądź toksycznego działania ich nadm iaru. Z a rów no nadm iar, jak i niedobór pierw iastk ó w śladow ych, w ystęp u jący ch na n iek tó ry ch obszarach, może w ynikać z n a tu raln eg o obiegu pierw iastk ó w [17]. Na obszarach zagospodarow anych niedobór m ikroskładników może być spow odow any w y czerpaniem gleby przez stosow anie in ten sy w n ej gos podarki rolnej czy leśnej. Na razie niew iele w iadom o o roli procesu glebo- tw órczego w ty m obiegu.
W nielicznych ty lko p rzypad k ach dotychczasow e badania staw iały sobie za cel n aśw ietlenie zaw artości ogólnych i przy sw ajaln y ch form m ik ro składników w określonych glebach leśnych [2, 11, 15]. Jeszcze rzadsze są prace o b ejm ujące badania m ikroskładników w glebach leśnych w pow ią zaniu z p o k ryw ającą je roślinnością [13, 19] bądź w yłącznie w roślinności leśnej [1].
K rajo w e badania pośw ięcone ty m problem om dotyczą:
— zaw artości niklu, m agnezu i żelaza w liściach i gałązkach brzozy, dębu i sosny oraz zasobności w te składniki skał podłoża [17],
— zależności istn iejący ch m iędzy zaw artością p rzy sw ajaln y ch form m agnezu, m iedzi i k o b altu w glebach i p o rastający ch je roślinach leśnych, z uw zględnieniem ekologicznego w pły w u czynników siedliskow ych [13],
— w ystępow ania ogólnych i p rzy sw ajaln y ch form m iedzi w glebach u p raw n y c h i leśnych [2],
100 W. D zięciołow ski, Z. K ociałkowski
— b ad ań nad zaw artością i rozm ieszczeniem boru, glinu, m anganu, m iedzi i cynku w igliw iu, łyku, d rew n ie i korow inie sosny w okresie zim o wego spoczynku [1]. P ra ca ta uw zględnia w p ły w czynników siedliskow ych, nie o b ejm u je jed n a k zaw artości m ikroskładników w glebach.
N iniejsze opracow anie dotyczy zasobności gleb w lasach dębow o-gra- bowych, zw anych grądam i, w p rzy sw ajaln e form y m ikroskładników . W W ielkopolsce lasy te po k ry w ały w przeszłości znaczne obszary, zm niejsza jące się rów nolegle z rozw ojem rolnictw a. Z ajm ow anie gleb grądow ych pod up raw ę roślin u p raw n y ch było spow odow ane ich w zględnie w ysoką żyz nością.
B adania gleboznaw cze w g rąd ach W ielkopolski przeprow adził D z i ę c i o ł o w s k i [3], n ato m iast badaniom fitosocjologicznym pośw ięcona jest praca K r o t o s k i e j [6]. Obie p race b y ły w y k onyw an e rów nolegle na ty ch sam ych pow ierzchniach, n ajb ard ziej re p re z e n ta ty w n y c h dla poszcze gólnych g ru p podzespołów grądow ych. P ró b k i po b ran e podczas w y k o n y w ania b ad a ń gleboznaw czych w yk o rzy stan o częściowo do oznaczeń m i kroskładników , na k tó ry c h o p arte je s t nin iejsze opracow anie.
Lasy grądow e są w w a ru n k a ch W ielkopolski zespołem najb ard ziej zbli żonym do n atu ra ln e g o i n ajlep iej dostosow anym do w aru n k ó w siedlisko w ych na żyźniejszych glebach piaszczysto-gliniastych i gliniastych. Stąd też poznanie zasobności gleb w m ik ro sk ład nik i pod tego ro dzaju zbioro w iskam i ro ślinn ym i może pomóc w c h a ra k te ry sty c e w arunków , jak ie p a n u ją w k o n k retn y m ekosystem ie; ponadto m oże naśw ietlić stosunk i w a n a logicznych glebach w yw odzących się z grądów , a obecnie zn ajd u jący ch się pod u p raw ą rolniczą.
N ależy nadm ienić, że g rądy zachow ały się do dzisiaj przew ażnie jako niew ielkie kom pleksy leśne. N iekiedy jednak, jak to m a m iejsce w pow ie cie w rzesińskim , now otom yskim czy krotoszyńskim , z a jm u ją w iększe ob szary.
BAD A NIA WŁASNE
Jako cel pracy postaw iono:
— zbadanie zasobności gleb lasów grądow ych w p rzy sw ajaln e form y m ikroskładników : m anganu, m iedzi, cynku, b o ru i m olibdenu,
— porów nanie rozm ieszczenia m ik roskładników w profilach w n aw ią zaniu do w yróżnionych typów gleb,
— prześledzenie w b ad an y ch glebach sto su nku m an g an u do d w u w ar- tościowego żelaza,
— stw ierdzenie, czy różnice w zaw artości przy sw ajaln y ch form m i k roskładników z n a jd u ją odbicie w podzespołach asocjacji roślinnych,
— uzyskanie m a te ria łu porów naw czego, k tó ry m ógłby rzucić św iatło na p ierw o tn ą zasobność znacznej części naszych gleb up raw n y ch .
Przysw ajalne m ikroskładniki w grądach 101
W yb rane do b ad ań gleby pochodzą, jak to już w spom niano, z n a jb a r dziej typow ych dla W ielkopolski p a rtii lasów grądow ych.
L asy grądow e są w ielogatunkow ym i lasam i liściastym i, z grab em Car- pinu s b etu lu s L., dębem Q uercus robur L., Q. sessilis E hrh. i lip ą Tilia cor- data Mili. jako głów nym i g atu n k am i drzew . W zespole ty m m ogą w y stę pować tak że klony A cer cam pestre L., A. pseudoplatanus L., A . płatan o- ides L. i w iązy U lm us cam pestris L., U. laevis Poll., a w granicach zasięgu rów nież i b u k Fagus silvatica L. P o dro st i podszyt tw orzy najczęściej grab, leszczyna C oryllus avellana L. i rzadziej w iciokrzew Lonicera x y lo s te u m L,. d e re ń św idw a Cornus sanguinea L. i głogi C rategus sp. Do przew odnich gatunków roślin zielnych należą: gw iazdnica w ielkokw iatow a Stellaria holostea L., p rzy tu lia leśna G alium S ilv a tic u m L., p rzy tu lia S chu ltesa Ga liu m Sch u ltessi Vest., jask ie r kaszubski R an u n cu lus cassubicus L., tu rzy ca orzęsiona C arex pilosa Scop.
L asy dębow o-grabow e W ielkopolski zalicza się do dw óch zespołów r e gionalnych: Galio {silvaticiyC a rp in etu m , O berd. 1957 i Tilio-C a rp in etu m , T raczyk 1962, w y stęp u jący ch w analogicznych w a ru n k a ch ekologicznych.
W g rąd ach W ielkopolski w yróżniono [3] trz y ty p y gleb, a m ianow icie: czarne ziemie, gleby b ru n a tn e i gleby płowe. Poszczególnym typom gleb odpow iadają określone g ru p y podzespołów ląsu dębow o-grabow ego. Na glebach ty p u czarne ziem ie w y stę p u ją z reg u ły g rąd y niskie, na glebach b ru n a tn y c h — g rąd y wysokie, a na glebach płow ych — grąd y słabo aci- dofilne. W zw iązku z pow yższym zaproponow ano dla grądów now e nazw y [3], pełniej odzw ierciedlające stosun k i glebow o-roślinne w porów naniu z p rz y ję tą u nas k lasy fik acją [6]. Dla grądów niskich zaproponow ano naz wę g rąd y czarnoziem ne, dla grądów w ysokich — g rąd y bru natn o ziem ne, a dla grądów słabo acidofilnych — g rąd y płow oziem ne (tab. 1).
G rąd y czarnoziem ne, w y stęp u jące w obrębie czarnych ziem (zdegra dow anych) o budow ie profilow ej Aq- A ^ B C - C , rep rezen to w an e są w n i niejszej p racy przez 4 profile. We w szystkich p rzyp adk ach gleby te w y tw orzone są z glin zw ałow ych, spiaszczonych w górnej części profilu. W y stę p u ją one w te re n ie rów ny m lub zajm u ją p łytk ie, niekiedy rozległe obniżenia. G rąd y bru n atn o ziem n e w y stę p u ją na glebach b ru n a tn y c h (wy ługow anych i kw aśnych) o budow ie profilow ej Aq- A ^ B ^ C i są najczęściej położone na zboczach. G rupę tę re p re z e n tu ją 3 profile. G leby b ru n a tn e w ty m p rzy p a d k u w y tw o rzy ły się z glin zw ałow ych (profil 1, L eśnictw o Babiak) oraz ze zw ałow ych piasków glin iasty ch (profil 4 — L eśnictw o P rom no i p ro fil 9 — L eśnictw o K ękolewo, tab. 2). G rąd y płow oziem ne w y stęp u jące na glebach płow ych o budow ie profilow ej Aq- A ^ A ^ - B - C re p re zentow ane są przez 2 profile. Skałam i m acierzy sty m i w obu przypadkach są gliny zwałowe, spiaszczone w górnej części p rofilu (tab. 2).
102 W. Dzięciołowski, Z. K ociałkowski
T a b e l a 1
Typy g le b i p o d ze sp o ły r o ś lin n e grądów W ie lk o p o lsk i
S o i l ty p e groups and p la n t s u b a s s o c ia c io n s o f oak-hornbeam f o r e s t s o f Great Poland Z esp ó ł r o ś lin n y P la n t community L eśn ictw o i nr p r o f i l u F o r e st d i s t r i c t and p r o f i l e No. Typ i podtyp g le b y
S o i l ty p e and subtype P la n t s u b a s s o c ia tio n sP o d zesp ó ł r o ś li n n y Grądy c za r n o -
ziemne Oak-hornbe?m f o r e s t s on b la c k e a r th s
3 P o p ie la r z e czarn a zie m ia zdegradowana degraded b la c k e a r th
G alio-C arpinetum stachyetosu m 11 O b jez ie r ze czarn a z ie m ia zdegradowana
degraded b la c k e a r th G alio-C arpinetum stach yetosu m 13 Dakowy Mokre czarne ziem ie zdegradowane
degraded b la c k e a r th
G alio-C arpinetum stachyetosu m 2 Słomówko czarn a z ie m ia zdegradowana
degraded b la c k e a r th G alio-C arpinetum stachyetosum Grądy brun atn o-
ziemne Oak-hornbeam f o r e s t s on brown s o i l s
4 Promno g le b a brunatna wyługowana
le a c h e d brown s o i l G alio-C arpinetum la t h y r e t o - sum v e r n i 9 Kąkolewo g le b a brun atna kwaśna
a c id brown s o i l G alio-C arpinetum la t h y r e - tosum v e r n i 1 Babiak g le b a brunatna wyługowana
leacvivd brown s o i l T ilio -C a rp in etu m typicum Grądy płowoziem ne Oak-hornbeam f o r e s t s on s o i l s l e s s i v é s 10 S ie d l e c g le b a płowa odgórnie o g l e j o - na s o i l l e s s i v e g le y e d from to p
G alio-C arpinetum holcetosu m m o ll is
6 P o ta rz y c a g le b a płowa odgórn ie o g l e j o - na
c o i l l e s s i v e g le y e d from to p
T ilio -C a r p in e tim h o lcetosum m o l l i s
METODY BADAŃ
Z aw artość m ik roskładników oznaczono w p o w ietrzn ie suchych p ró b k ach gleb przesiany ch przez sito o śred n icy oczek 1 m m. Do oznaczania dw uw artościow ego żelaza próbki gleb pobrano na przedw iośniu, w okresie fenologicznie w yznaczonym przez m asow e k w itn ien ie przylaszczki. W okresie ty m w ilgotność b adanych gleb jest bliska polowej pojem ności w od nej (PPW ), a stan te n u trz y m u je się przez stosunkow o długi okres. O kres te n w y d aje się n ajb ard ziej odpow iedni do uchw ycenia w glebie sta n u m a ksym alnej red u k c ji związków żelaza. E k stra k c ję żelaza przeprow adzono
10-procentow ym HC1 [8]. Do oznaczeń zasobności gleb w p rzy sw ajaln e m ik rosk ład niki zastosow ano n astęp u jące m etody ekstrakcji: cynk — 0,ln HC1 w edług W eara-S om m era; m iedź — roztw orem rozcieńczonego H N 03
o stężeniu zaproponow anym przez W esterhoffa, bor — w odą na gorąco w e dług B ergera-T ruoga, m olibden — b u fo rem szczaw ianow ym o pH 3,3 sto sow anym przez G rigga, m angan — m etodą siarczynow ą, pH 8— w edług Schachtschabela.
Ilościowo w w yciągach glebow ych m ik ro składniki oznaczono m eto d a m i kolory m etryczn ym i p rzy ję ty m i przez Polskie Tow arzystw o G leboznaw cze [12]. W yjątek stanow i cynk, k tó ry oznaczono tech n ik ą absorpcji a to m owej [7, 10], przy zastosow aniu n astęp u jący ch p aram etrów : linia sp ek tra ln a 213 nm, szerokość szczeliny 0,3 mm, p rą d lam py z katodą w nęko w ą — 12 mA, przepływ pow ietrza — 5 l/m in, zużycie acety len u 1 l/m in,
po-T a b e l a 2
W ła ściw o ści g le b oraz zaw artość przysw ajalnych mikroskładników P r o p e r tie s o f s o i l and a v a ila b le m icroelem en ts c o n ten t
Nr p r o f i l u L eśnictw o P r o f i l e No. and f o r e s t d istr ic t Poziom gene ty czn y Gene t i c h o rizo n Głębokość Depth cm C zą stk i s p ła wi a in e C layey p a r t i c l e s % K olo id y C ol l o i d s % Próch n ic a Humus % CaCO^ % P ^ C l Zawartość mikroskładników M icroelem ents co n ten t
ppm Fe2+ Stosunek R a tio Pe : Lin Frn Zn Cu В Mo 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Czarne ziem ie - B lack e a r th s
3 A1 0 -15 1 5 ,9 7 ,3 2 ,7 2 0 ,0 3 ,6 2 9 ,0 2 ,5 1 ,3 0 0 ,3 0 c »07 J 4 9 7 1 ,0 1 7 1 ,0 P o p ie la r z e A1 15-25 1 7 ,0 7 ,8 2 ,5 0 0 ,0 3 ,6 3 5 ,0 3 ,5 1 ,6 0 0 ,5 5 0 ,0 6 0 - -BC 25-50 2 5 ,4 1 5 ,5 0 ,0 5 ,6 3 7 ,0 4 ,0 1 ,2 0 0 ,4 0 0 ,0 4 5 171 2 ,0 4 6 ,0 CG 50-75 2 4 ,8 1 1 ,1 8 ,3 7 ,6 1 8 ,0 3 ,0 2 ,4 0 0 ,3 2 0 ,0 4 5 1 5 9 2 ,0 3 8 ,4 CG 7 5-125 2 1 ,9 1 1 ,4 3 ,5 7 ,4 1 8 ,0 1 . 0 2 ,4 0 0 ,2 4 0 ,0 8 3 - -CG 1 2 5 -1 5 0 2 4 ,8 1 1 ,6 3 ,3 7 ,6 1 6 ,0 1 , 0 3 ,2 0 0 ,2 2 0 ,0 6 0 - -11 A1 0-10 1 2 ,3 4 ,7 1 ,9 6 0 ,0 5 ,8 1 2 3 ,0 5 ,0 3 ,2 0 0 ,5 0 0 ,0 5 0 4 5 1 6 ,0 3 6 ,7 O b jez ie r ze A1 10-40 1 4 ,6 5 ,9 0 ,0 6 ,3 8 0 ,5 4 ,0 3 ;10 0 ,3 3 0 ,0 5 0 1 5 4 3 ,0 1 9 ,2 A1 40-60 1 9 ,1 9 ,2 0 ,0 6 ,6 7 3 ,0 4 ,0 3 ,2 0 0 ,2 5 0 ,0 5 5 2 1 1 7 ,0 2 9 ,0 CB 60-80 3 1 ,8 2 1 ,1 0 ,0 7 ,1 6 3 ,0 3 ,5 3 ,1 0 0 ,2 8 0 ,0 4 5 2 08 3 ,0 3 3 ,0 С 80-120 3 1 ,2 1 6 ,2 8 ,5 8 ,1 5 0 ,0 1 , 0 2 ,0 0 0 ,2 3 0 ,0 4 5 1 5 2 7 ,0 3 0 ,5 CG 120-200 2 8 ,9 1 4 ,0 7 ,5 8 ,2 ie,o 2 ,5 1 ,8 0 0 ,1 2 0 ,0 4 5 2 1 2 9 ,0 1 1 8 ,2 13 A1 0 -1 0 1 6 ,3 6 ,0 2 ,6 0 0 ,0 4 ,0 1 4 5 ,0 5 ,5 2 ,1 6 0 ,5 4 0 ,0 5 5 4 1 1 8 ,0 2 8 ,4
Dakowy Mokre A1g 10-40 1 6 ,0 5 ,8 0 ,0 4 ,0 7 3 ,0 1 , 0 2 ,0 0 0 ,6 8 0 ,0 6 0 1 5 0 8 ,0 2 0 ,6
CBg 40-60 3 1 ,0 1 9 ,1 0 ,0 4 ,3 2 6 ,0 2 ,0 1 ,7 8 0 ,2 2 0 ,0 6 5 1 6 8 2 ,0 6 4 ,6 С 60-80 3 1 ,4 2 0 ,7 0 ,0 5 ,0 3 0 , 0 2 ,5 1 ,8 0 0 ,2 6 0 ,0 4 0 1 4 3 5 ,0 4 9 ,5 CG 30-120 2 7 ,4 1 4 ,6 7 , 1 7 ,7 1 8 ,0 2 ,0 1 ,5 0 0 ,1 8 0 ,0 3 5 1 8 5 5 ,0 1 0 3 ,0 CG 120-200 2 8 ,5 5 ,4 5 ,6 7 ,7 1 1 ,0 2 ,0 1 ,7 0 0 ,2 0 0 ,0 4 0 — P r z y sw a ja ln e m ik r o sk la d n ik i w g r ą d a c h
1 2 5 4 5 6 7 8 9 10 11 12 15 14 15 2 A1 0 -2 0 1 3 ,1 9 ,1 3 ,0 5 0 ,0 4 ,3 6 8 ,0 4 ,0 1 ,7 0 0 ,4 5 0 ,0 5 0 4 1 0 4 ,0 6 0 ,3 Słomówko A1BC 20-40 1 0 ,7 5 ,2 0 ,7 5 0 ,0 4 ,2 1 9 ,0 2 ,5 1 ,5 0 0 ,5 6 0 ,0 5 5 1 2 4 7 ,0 6 5 ,6 Bg 40 -6 5 1 6 ,5 4 ,9 0 ,0 4 ,1 2 6 ,0 3 ,0 1 ,4 0 0 ,1 8 0 ,0 5 0 5 8 5 ,0 2 2 ,5 BCg 0 5-90 2 0 ,0 1 5 ,9 0 ,0 4 ,1 3 2 , 0 2 ,5 1 ,3 0 0 ,2 2 0 ,0 5 5 1 5 9 4 ,0 4 9 ,8 EC 9 0 -1 2 0 1 9 ,2 1 2 ,9 0 ,0 4 ,4 3 2 ,0 2 ,0 1 ,9 0 0 ,0 6 0 ,0 6 0 1 4 5 2 ,0 4 4 ,7 Dg 120-160 2 4 ,1 1 5 ,1 0 ,0 0 ,9 2 1 ,0 3 ,5 2 ,3 0 0 ,5 6 0 ,0 4 5 1 6 7 1 ,0 7 9 ,5 D(5 160-200 2 9 ,0 1 6 ,5 7 ,5 7 ,5 1 3 ,0 3 ,0 3 ,0 0 0 ,4 0 0 ,0 5 0 -
-Gleby brunatne Brown s o i l s
1 A1 0-15 2 1 ,2 1 2 ,5 3 ,1 4 0 ,1 6 ,9 7 5 ,0 6 ,0 1 ,8 0 0 ,4 5 0 ,0 6 5 2 0 5 7 ,0 2 7 ,4 Babiak / 3 / 15 -5 0 2 9 ,3 2 0 ,0 0 ,0 4 ,5 6 3 ,0 2 ,0 2 ,2 0 0 ,2 6 0 ,0 4 5 1 8 6 9 ,0 2 9 , 6 / В / 3 0 - 0 0 2 7 ,4 1 8 ,9 0 ,0 4 ,3 0 8 ,0 5 ,0 1 ,9 6 0 ,5 0 0 ,0 4 5 5 9 0 ,0 5 ,7 D1 6 0-85 2 2 ,0 5 ,7 5 ,2 7 ,6 2 1 ,0 3 ,5 2 ,2 0 0 ,4 2 0 ,0 4 5 7 0 0 , 0 3 3 ,5 D2 8 5 -9 0 2 5 ,2 1 9 ,0 3 4 ,2 7 ,8 2 0 ,0 4 ,0 2 ,1 0 0 , 3 0 0 ,0 2 5 5 0 3 ,0 2 5 ,2 D3 90-140 1 8 ,4 1 2 ,5 3 ,7 7 ,8 1 8 ,0 5 ,0 2 ,2 0 0 ,1 8 0 ,0 4 5 7 0 4 ,0 3 9 ,1 D4 140-180 2 2 ,4 1 3 ,^ 5 ,3 7 ,6 1 6 ,0 3 ,0 2 ,6 0 0 ,2 6 0 ,0 4 5 - -4 A1 0 -1 5 1 1 ,2 3 ,4 2 ,5 4 0 ,0 3 ,9 9 6 ,5 3 ,5 1 ,1 2 0 ,3 9 0 ,0 7 7 4 3 2 7 ,0 4 5 ,0 Promno / В / 1 5-50 1 0 ,5 3 ,5 0 ,0 4 ,0 5 9 ,0 2 ,0 0 ,4 0 0 ,2 2 0 ,0 7 0 1 2 3 5 ,0 3 1 ,7 / В / 5 0-60 8 ,6 2 ,5 0 ,0 4 ,2 4 0 ,5 0 ,5 1 ,1 0 0 ,1 0 0 ,0 6 5 9 3 0 ,0 2 3 ,2 CS 60-110 6 ,9 1 ,7 0 ,0 5 ,1 1 5 ,5 1 ,0 1 ,4 0 0 ,1 7 0 ,0 4 5 7 1 5 ,0 4 6 ,1 D ig 110-160 2 4 ,4 1 4 ,5 0 ,0 4 ,3 2 7 ,5 7 ,5 1 ,0 0 0 ,2 6 0 ,0 7 0 1 0 7 2 ,0 5 8 ,9 D2g 1 60-180 1 6 ,3 1 1 ,3 0 ,9 7 ,0 2 9 ,0 2 ,5 0 ,6 0 0 ,5 9 0 ,0 7 0 8 5 2 ,0 2 9 ,3 D3s 180-220 19*4 1 0 ,8 6 ,2 7 ,7 1 5 ,0 2 ,5 0 ,5 0 0 ,1 8 0 ,0 5 0 - -W . D z ię c io ło w sk i, Z . K o c ia łk o w sk i
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 9 A1 0-15 1 0 ,9 4 ,7 1,68 0,0 4 ,5 2 3 0 ,0 8,0 3,20 0 ,5 6 0 ,0 6 0 4 3 0 3 ,0 1 8 ,0 Kąkolev/o А 1/В / 15-35 9 ,8 4 ,6 0 ,4 8 0,0 4 , 4 17 0 ,0 6 ,5 2 ,9 0 о ,з о 0 ,0 4 0 1 4 5 8 ,0 8,0 А 1/Е / 35-75 1 0 ,5 4 ,3 0,0 4 , 4 138,0 2 ,5 2,20 0,20 0,050 6 6 1 ,0 4 ,7 / В / 75-110 1 8 ,6 1 3 ,9 0,0 4 ,2 1 1 3 ,0 2,0 2 ,4 0 0,22 0 ,0 6 0 4 6 9 ,0 4 ,0 С 1 1 0 -1 5 0 1 7 ,8 12,8 0,0 4 ,6 6 0 ,0 2 ,5 2,00 0,20 0 ,0 5 5 685,0 1 1 ,4 D1 150-190 8 ,5 6 ,4 0,0 4 ,9 66,0 4 ,0 1 ,5 2 0 ,1 4 0 ,0 7 0 7 1 5 ,0 1 1 ,5 D2 1 9 0 -2 1 0 8,6 4 ,2 0,0 7 ,2 5 2 , 0 3 ,0 1 ,4 0 0 ,1 9 0 ,0 6 0 - “ Gleby płowe S o i l s l e s s i v é s G A1 0-10 1 3 ,4 3 ,5 4 ,6 6 0,0 3 ,7 6 1 ,5 7 ,0 1 ,9 6 0 ,4 2 0 ,0 5 5 3 0 5 4 ,0 4 9 ,3 P o ta rzy ca A3e ю - з о 1 6 ,1 7 ,5 0,0 4 ,0 1 9 ,5 2 ,5 0 ,7 0 0 ,1 3 0 ,0 4 5 1 3 4 9 ,0 7 1 ,7 Bg 30-75 3 5 ,3 2 4 ,0 0,0 3 ,8 86,0 2 ,5 3 ,4 0 0 ,4 2 0 ,0 6 0 1 8 3 3 ,0 2 1 ,3 Cc 75-120 2 6 ,0 21,6 8,2 7 ,4 1 8 ,0 3 ,0 2,00 0,10 0 ,0 5 5 1213,0 6 7 ,3 Cg 120-200 3 5 ,6 1 9 ,7 9 ,5 7 ,5 1 6 ,0 3 ,0 1 ,8 0 0 ,1 4 0 ,0 5 0 1863,0 1 1 6 ,4 10 A1 0 -1 5 1 2 ,4 3 , 4 4 ,4 9 0,0 3 ,3 8 5 ,0 5 ,5 4 ,0 0 0 ,4 0 o ,o e o 3360,0 3 9 ,0 S ie d le c A3g 15-40 1 4 ,2 3 ,9 0,0 4 ,2 5 2 , 0 2 ,5 3 ,5 0 0 ,1 9 0 ,0 6 5 7 6 3 ,0 1 4 ,7 Eg 4 0-65 3 8 ,3 4 .7 0,0 3 ,7 1 5 ,5 3 ,5 2 ,8 2 о ,з о 0 ,0 7 0 1 4 0 7 ,0 9 0 ,7 Es 65-85 3 7 ,5 2 5 ,9 0,0 3 ,7 21,0 7 ,5 4 ,4 0 0 ,2 6 0 ,0 9 0 1 3 0 7 ,0 6 2 ,2 С 85-160 3 7 ,5 2 5 ,1 0,0 4 ,9 5 2 ,0 6 ,5 3,20 0 ,2 6 0 ,0 5 5 7 5 3 ,0 1 4 ,2 С 160-200 3 6 ,7 11,1 4 ,3 7 ,4 1 9 ,2 3 ,0 2,68 0 ,2 6 0 ,0 5 5 - -P r z y sw a ja ln e m ik r o sk ła d n ik i w g rą d a ch 10
106 W. Dzięciołowski, Z. K ocialkowski
ziom p aln ik a — 1,5 cm poniżej stru m ie n ia św iatła. Z akres pom iaru w ynosił od 0,5 do 5,0 (mg Zn/m l. Stosow ano sp ek tro fo to m etr VSU1 Zeissa, sp e k tro m e tr SP 90 U nicam i p e h a m e tr PH M 52 R adiom eter.
W szystkie badania terenow e, łącznie z pobieraniem próbek, p rzep ro wadzono w okresie spoczynku roślin — od późnej jesien i do przedw iośnia.
OMÓWIENIE WYNIKÓW
Z przedstaw ionych danych (tab. 2) w ynika, że zaw artość p rzy sw aja l nych m ikroskładników w glebach należących do poszczególnych typów jest w znacznym stopniu zróżnicow ana. P on ad to istn ieje często duża zm ienność profilow a. Stopień zróżnicow ania zaw artości m ikroskładników w poszcze gólnych typach, ja k i m iędzy ty p am i gleb nie je st jednakow y. N ajw iększą rozpiętość w ykazu je zaw artość m an g an u i cynku. N ajzasobniejsze w m an gan okazały się gleby b ru n atn e . W ich poziom ach próchnicznych zaw artość tego składnika w ynosi od 75,0 do 230 ppm . Zasobność czarnych ziem i gleb płow ych w poziom ach próchnicznych je st niższa. W czarnych ziem iach jest ona także silnie zróżnicow ana w poszczególnych profilach i w aha się od 29,0 do 145,0 ppm , a w glebach płow ych w ynosi 61,5 i 85,0 ppm .
U jaw niły się znaczne różnice w zaw artości cynku w poziom ach p ró ch nicznych b adanych gleb. N ajzasobniejsze okazały się poziom y próchniczne gleb płow ych, zaw ierające 7,0 i 5,5 ppm przy sw ajalnego cynku oraz po ziom y próchniczne gleb b ru n atn y c h , w k tó ry c h zaw artość tego składnika w aha się od 3,5 do 8,0, ppm .
N ajw ięcej p rzy sw ajaln ej m iedzi zaw ierają poziom y próchniczne gleb płow ych — 1,96 i 4,00 ppm . W poziom ach próchnicznych gleb b ru n atn y c h zaw artość przy sw ajaln ej m iedzi w ah a się od 1,12 do 3,20 ppm . W niek tó ry ch profilach zarów no czarnych ziem, jak i gleb b ru n a tn y c h w idać pewrną k u m u lację tego skład n ika w poziom ach próchnicznych, a w innych p ro fi lach jego rozm ieszczenie jest m niej w ięcej rów nom ierne.
Różnice w zaw artości rozpuszczalnego b o ru pom iędzy poszczególnym i ty p am i gleb nie są duże. W czarnych ziem iach zaw artość tego składnika w aha się w poziom ach próchnicznych od 0,43 do 0,80 ppm , w glebach b ru n a tn y c h — od 0,39 do 0,56 ppm , a w glebach płow ych w ynosi 0,40 i 0,42 ppm . N ależy tu podkreślić ogólnie niską k on cen trację p rzy sw aja l nych form tego pierw iastk a w e w szystkich glebach grądow ych.
B adane gleby odznaczają się tak że niską zaw artością i m ałym p ro filo w ym zróżnicow aniem m olibdenu. C zarne ziem ie zaw ierają p rzeciętn ie w poziom ach próchnicznych 0,056, gleby b ru n a tn e — 0,065, a gleby płow e 0,067 ppm.
G leby grądow e zaw ierają stosunkow o duże ilości dw uw artościow ego żelaza. W idać także w y raźn e nagrom adzenie tego pierw iastk a w pozio m ach ak u m u lacy jn y ch w szystkich poddanych badaniom gleb. W czarnych
P rzysw ajalne m ikroskładniki w grądach 107
ziem iach i glebach b ru n a tn y c h d aje się zauw ażyć spadek zaw artości że laza w raz z głębokością. Zjaw isko to nie w y stę p u je ta k w y raźn ie jak w
przy p ad k u m anganu.
O drębne zagadnienie stanow i profilow e rozm ieszczenie rozpuszczalnych form m ikroskładników . N ależy podkreślić, że dotychczas b ra k je st danych odnośnie roli i udziału m ikroskładników w procesie glebotw órczym , k tó ry może przejaw iać się w profilow ym zróżnicow aniu form rozpuszczalnych. W iadomo natom iast, że n iek tó re z nich, a p rzede w szystkim m angan, pod legają k u m u la c ji biologicznej w górnej części p ro filu gleby. W iąże się to w ty m p rzy p ad k u z dużą ilością szybko rozkładającej się ściółki lasów g rą dowych. U w olnione skład n ik i m ogą być w m y w ane w górne p a rtie profilu w odam i opadowym i.
L asy dębow o-grabow e, jak już nadm ieniono, są na ty ch siedliskach zes połam i n ajb ard ziej zbliżonym i do zespołów n a tu ra ln y c h . O dznaczają się szybkim rozkładem ściółki, k tó re j opad z reg u ły zanika w ciągu jednego roku. W iększą szybkością rozk ład u w naszych w a ru n k a ch odznaczają się jed y n ie lasy łęgowe.
Na skalę profilow ego rozm ieszczenia i przem ieszczania m ik ro sk ład n i ków m oże dać pogląd porów nanie zaw artości ich w poszczególnych pozio m ach i skale m acierzystej. W ydaje się, że tak ie porów nanie je s t w pełni m ożliwe, jakk olw iek stopień p rzy swa jalności m ikroskładników w y stę p u ją cych w skale m acierzystej i na p rzy k ład w poziom ie próchnicznym może być różny. P rzyczy ny takiego sta n u rzeczy m ożna d opatryw ać się w u w steczniającej ro li związków organicznych.
W celu zobrazow ania profilow ego rozm ieszczenia przy sw ajaln y ch form m ikroskładników w yliczono tzw. w skaźniki rozm ieszczenia. Są to średnie zaw artości m ikroskładników w poszczególnych gen etycznych poziom ach gleby w sto su nk u do skały m acierzy stej. W yliczeń dokonano osobno dla każdego ty p u gleby (tab. 3) i przedstaw iono je graficznie (rys. 1). P rzy opracow yw aniu zestaw ienia nie uw zględniono podziału poszczególnych po ziomów na podpoziom y. Poziom skały m acierzystej trak to w an o łącznie z podłożem , o ile nie zalegało ono głębiej niż 2 m. W danym przy p ad k u podłoże nie różniło się w w iększym sto p niu ani pod w zględem sk ładu m e chanicznego, ani pochodzenia.
W poziom ach próchnicznych czarnych ziem w skaźniki rozm ieszczenia dla m anganu, cynku, b o ru są w iększe od jedności i ty m sam ym w skazują na k u m u lację rozpuszczalnych form ty ch m ikroskładników . Dla m iedzi i m olibdenu w skaźniki w poziom ie próchnicznym zbliżone są do jedności. Z aw artość p rzy sw ajaln ej m iedzi u trz y m u je się na poziom ie jej zaw artości w skale m acierzy stej. T aki obraz może być w y nik iem stosunkow o dużej ruchliw ości m iedzi w w a ru n k a ch kw aśnego środow iska i szybkiego rozkła du ściółki.
108 W. Dzięciołowski, Z. K ociałkowski
T a b e l a 3
Ś red n ia zaw artość mikro składników i dv/uwart o ścio w e go ż e l a z a v< g le b a c h grądowych L'ean c o n te n t o f m icro elem en ts and o f b iv a l e n t ir o n i n oak-hornbeam f o r e s t s o i l s
Typ g le b y S o i l ty p e group Poziom gene ty c z n y G en etic h o r iz o n L iczb a pro f i l i Number o f p r o f i l e s L iczb a próbek КгшЬег o f sam ples ppm Fe Mn Zn Cu В Mo Czarne ziem ie A1 4 9 2960,0 7 1 ,7 3 ,6 2 ,1 9 0 ,4 9 0,056 B lack e a r th s ВС 4 5 1 5 7 0 ,0 36,8 3 ,0 1 ,7 5 0 ,2 6 0,052 CD 4 11 1 7 0 0 ,0 22,2 2,1 2 ,1 8 0 ,3 1 0 ,0 5 0 Gleby brunatne A1 3 3 3 5 6 0 ,0 1 3 3 ,8 5 ,8 2 ,0 3 0 ,4 6 0 ,0 6 7 Brown s o i l s / в / 3 7 1001,0 9 0 ,5 2 ,9 1,88 0 ,2 3 0 ,0 7 0 CD 3 11 6 8 2 ,0 3 0 ,7 3 ,5 1 ,5 4 0 ,2 4 0 ,0 5 3 Gleby płowe A1 2 2 3 1 9 0 ,0 7 3 ,2 6 ,3 2 ,9 8 0 ,4 1 0 ,0 6 8 S o i l s l e s s i v é s A36 2 2 1630,0 2 5 ,7 2 ,5 2,10 0 ,1 6 0 ,0 5 5 Bg 2 2 1 5 1 0 ,0 4 0 ,8 4 ,5 3 ,5 4 0 ,3 3 0 ,0 7 3 С 2 2 1276,0 2 6 ,3 3 ,9 2 ,4 2 0 ,1 9 0 ,0 5 3
Inaczej p rzed staw iają się w skaźniki rozm ieszczenia w poziom ie p rz e j ściow ym (B C ) czarnych ziem. W skaźniki w yższe od jedności w yk azu ją ty l ko m an gan i cynk, m olibden w y stę p u je w ty ch poziom ach w tej sam ej iloś ci co w skale m acierzystej, a m iedź i bor m ają w skaźniki m niejsze od je d ności.
W poziom ach próchnicznych gleb b ru n a tn y c h dla w szystkich p ie rw ia st ków w skaźniki są w iększe od jedności. Na podkreślenie zasługuje bardzo wysoki, bo w ynoszący 4,3, w skaźnik dla m anganu. W skaźniki rozm iesz czenia są w poziom ach b ru n a tn y c h (B) gleb b ru n a tn y c h w iększe od je d ności dla m anganu, m iedzi i m olibdenu, rów ne jedności dla boru, a dla cynku m niejsze.
W poziom ach próchnicznych gleb płow ych w skaźniki rozm ieszczenia dla w szystkich pierw iastków są w iększe od jedności, a w poziom ie A 3g — dla w szystkich m ikroskładników , z w y ją tk ie m m olibdenu, m niejsze od je d ności. W poziom ach iluw ialn ych ty ch gleb m a m iejsce nagrom adzenie w szystkich m ikroskładników , a w skaźniki rozm ieszczenia dla m iedzi i m o libdenu są n aw et wyższe niż w poziom ach ak u m u lacyjnych.
DYSKUSJA
Z estaw ione w yniki badań zaw artości p rzy sw ajaln y ch form m ik ro sk ład ników w glebach grądow ych w y kazują, że zachodzi znaczne zróżnicow anie ich zaw artości w poziom ach próchnicznych i że zróżnicow anie to zależy w pew nym sto p niu od ty p u gleby. N ajzasobniejsze w m an gan są poziom y
Przysw ajalne m ikroskładniki w grądach 109
Rozm ieszczenie m ikroskładników w profilach gleb a — czarn e ziem ie, Ъ — g leb y b ru n a tn e, с — g le b y p ło w e
Distribution of m icroelem ents in soil profiles a — b lack earth s, b — brow n so ils, с — so ils le s siv é s
próchniczne gleb b ru n atn y ch . M niejsze ilości tego p ierw iastk a stw ierdzono w poziom ach próchnicznych gleb płow ych i czarnych ziem.
P rz y obecnym stan ie w iedzy o m ikro sk ładn ik ach w glebach leśnych nie m ożna się pokusić o całkiem pew ne zw iązanie tego zagadnienia z zasobnoś cią skały m acierzystej, ty p em gleby, jak i uform ow ał się w przeszłości, a k tu aln y m k ieru n k iem procesu glebotw órczego a zbiorow iskiem roślinnym . Różnice w roślinności zw iązane z różnym i typ am i gleb, jak ie stw ierdził D z i ę c i o ł o w s k i [3], znalazły w y jaśn ien ie w zróżnicow aniu w łaściw oś ci fizycznych i chem icznych gleb należących do różnych typów genetycz nych. Różnice te u jaw n ia ją się rów nież, choć nie tak w yraźnie, w z aw ar tości p rzy sw ajaln y ch form m ikroskładników . Na razie b ra k je st jed n ak
W. Dzięciołowski, Z. K ociałkowski
danych porów naw czych, na podstaw ie k tó ry c h m ożna by opracow ać p rze działy zaw artości m ikroskładników i porów nać je z innym i glebam i i in nym i zespołam i roślinnym i, a n astęp n ie ustaw ić je w swego rodzaju sze reg troficzny. N iniejsza p raca nie może dać na to odpowiedzi, poniew aż obejm u je tylk o gleby grądow e.
W p rzy p adku gleb grądow ych, w czarnych ziem iach (zdegradow anych) i w glebach b ru n a tn y c h (kw aśnych i w yługow anych) rozm ieszczenie p ro filow e m ikroskładników w y k azu je w praw dzie znaczne różnice ilościowe, ale jego c h a ra k te r nie różni się zasadniczo. W szystkie b adan e m ik ro sk ład niki w y k azu ją zarów no w poziom ach próchnicznych, jak i w poziom ach głębszych w skaźniki rozm ieszczenia w iększe od jedności. W y jątek stanow i jed y n ie spadek zaw artości cynku w poziom ie b ru n a tn ie n ia gleb b r u n a t nych. Z jaw isko to tru d n o na razie w yjaśnić.
N ależy zwrócić uw agę, że w czarnych ziem iach zdegradow anych może zachodzić proces b ru n atn ien ia . W ydają się o ty m św iadczyć dane p rz y to czone w pracy D z i ę c i o ł o w s k i e g o [3]. U znając w y stęp u jącą na b a danych pow ierzchniach roślinność za n ajlepiej dostosow aną do w arunk ó w siedliskow ych nie dy sp onu jem y na razie dow odam i św iadczącym i o tym , czy zespół te n opanow ał czarne ziem ie w łaściw e i zm ienił je pod w pływ em swoistego obiegu składników w czarne ziem ie zdegradow ane, czy w k ro czył na nie dopiero w tedy, gdy specyficzny układ czynników glebotw ór- czych doprow adził do d eg rad acji czarnych ziem.
Z agadnienie rozpuszczalnego żelaza, k tó re staran o się prześledzić na podstaw ie zaw artości żelaza dw uw artościow ego i jego stosu nk u do p rzy sw ajalnego m anganu, odznacza się b rak iem w yraźnej praw idłow ości. Zróżnicow anie przejaw ia się bow iem zarów no w poszczególnych profilach należących do tego sam ego ty p u gleb, jak pom iędzy glebam i należącym i do różnych typów.
Stosunek dw uw artościow ego żelaza do m an ganu jest bardzo szeroki, dochodzący w n iek tó ry ch p rzy p adk ach do 171 : 1, na przy k ład w poziom ie próchnicznym czarnej ziem i w L eśnictw ie Popielarze (tab. 2). Z zestaw io nych m ateriałów w ynika, że k u m u lacja dw uw artościow ego żelaza w pozio m ach próchnicznych jest bardzo duża. Z aw artość tego składnika osiąga m a ksym aln ie 4971 ppm . R ów nocześnie jest ona w yraźn ie zróżnicow ana, a zróż nicow anie to łączy się z przynależnością gleb do odm iennych typów . N a j większe śred nie ilości dw uw artościow ego żelaza stw ierdzono w poziom ach próchnicznych gleb b ru n a tn y c h (tab. 2). W nich też w yraźn ie uw idacznia się spadek zaw artości tego pierw iastk a w raz z głębokością. Podobnie p rze d staw ia się p rzeciętn y obraz rozm ieszczenia żelaza dw uw artościow ego w czarnych ziem iach, z tą jed y n ie różnicą, że spadek nie jest tak w yraźny, a średn ia zasobność poziom u próchnicznego nie jest ta k w ysoka. G dyby jed n a k spojrzeć na to zagadnienie w yłącznie z p u n k tu ekologii ro ślin u w
Przysw ajalne m ikroskładniki w grądach 1 1 1
zględniając głębokość korzenienia się grądow ej roślinności zielnej, to n a le żałoby porów nyw ać zasobność poziom u próchnicznego gleb b ru n a tn y c h z odpow iednio m iąższą górną częścią poziom u próchnicznego czarnych ziem. W tak im u jęciu zaw artość dw uw artościow ego żelaza w glebach b ru n a tn y c h by łab y niższa, w czarnych ziem iach bow iem d aje się obserw ow ać w y raźn y spadek zaw artości żelaza w dolnej części poziom u próchnicznego.
P rofilow e rozm ieszczenie dw uw artościow ego żelaza w glebach płow ych jest bardzo ch arak tery sty czn e. Ś red n ia jego zaw artość w poziom ie pró ch nicznym przew yższa zaw artość w poziom ach próchnicznych czarnych ziem, ale je s t niższa od średniej zaw artości w poziom ach próchnicznych gleb b ru n atn y ch . W poziom ie A 3g ty ch gleb zaznacza się m niej w y raźn y spadek zaw artości dw uw artościow ego żelaza w p ro filu 6 (Leśnictw o Potarzyca), a jest on w y raźn iejszy w p ro filu 10 (Leśnictw o Siedlce). Nie osiąga jed n ak i tu takich rozm iarów , jak ich m ożna by oczekiwać sądząc z m orfologii ty ch profilów . Poziom y eluw ialne (przem ycia) ty ch gleb w y tw o rzy ły się, jak wiadomo, w sk u tek działania procesów eluw ialnych i procesów spowodo w anych odgórnym oglejeniem .
Szczególnie in te resu jąc y je st w b ad an y ch glebach stosunek m ang anu do dw uw artościow ego żelaza, a to ze w zględu na fakt, że oba te p ierw iastk i podlegają w różnym stopniu biologicznej kum u lacji. N atom iast niew łaści w y stosunek Fe2+ do Mn je s t często przyczyną w ystępow ania objaw ów chorobow ych. Znajom ość zaw artości obu ty ch składników jest ty m isto t niejsza, że objaw y ich niedoborów są identyczne. S tosunek te n m oże być także w skaźnikiem w yró żn iającym poszczególne stadia rozw oju gleby, róż niące się, jak wiadom o, c h a ra k te re m obiegu składników .
Stosunek dw uw artościow ego żelaza do m ang anu w aha się w poziom ach próchnicznych w szystkich b ad an y ch gleb w granicach od 18,0 : 1 do 60,3 : 1, z jed n y m tylko w y ją tk ie m daleko odbiegającym od podanego p rzedziału (171 : 1) w p ro filu 3 (Leśnictw o Popielarze). S tosunek te n ro zp a try w a n y prof iłowo nie w y k azu je praw idłow ości poza tą, że z reg u ły poziom y pró ch niczne odznaczają się stosunkiem najszerszym .
Tak szeroki stosunek, w porów naniu z podaw anym w lite ra tu rz e (1,5 : 1, 2,5 : 1), dw uw artościow ego żelaza do m ang an u w ynikać może z zastosow a nego środka ekstrak cji, a także z okresu pob rania prób — w stan ie w ilg o t ności zbliżonym do PPW . Może tu mieć także w pływ okoliczność, że żelazo przew yższa ilościowo m angan i może się zdarzyć, że całkow ita ilość za w artego w glebie łatw o red u k ująceg o się m an ganu ulegnie redu kcji. D al sza red u k c ja żelaza m oże decydow ać o ty m stosunku.
Na postaw ione p y tan ie co do zależności m iędzy zróżnicow aniem w gle bie zaw artości przy sw ajaln y ch m ikroskładników a zbiorow iskiem ro ślin nym , nie m ożna dać na razie zdecydow anej odpowiedzi. D ysponujem y
112 W. Dzięciołowski, Z. Kociałkowski
w ty m w zględzie zbyt szczupłą ilością m ateriału . Można jed y n ie p rzy p u sz czać, że zależność tak a istn ieje i że nie będzie ona zależnością prostą.
B adane gleby lasów grądow ych dadzą się ułożyć w szereg troficzny, zestaw iony na podstaw ie liczebności g atunków roślin naczyniow ych oraz w ystępow ania roślin o różnych w ym aganiach; od n ajżyźniejszych grądów czarnoziem nych, poprzez g rądy b ru n atno ziem ne, do płow oziem nych jako najuboższych. N ajzasobniejsze w p rzy sw ajaln e form y m ikroskładników są górne poziom y gleb b ru n atn y c h , ale przew yższają je pod ty m w zględem w ierzchnie p a rtie poziomów próchnicznych czarnych ziem. Na razie je d nak, dopóki nie znam y ilości m ikroskładników , jak a je st w budow ana w ży w e i obu m arłe tk an k i roślinne, i nie znam y szybkości obiegu ty ch sk ład ników, w yw ołanego rocznym opadem ściółki, a być może i w yp łuk iw any ch z liści, nie będziem y w stanie dać na to p y tan ie jednoznacznej odpowiedzi.
Rozw ażając zagadnienie m ikroskładników w glebach u p raw n y ch w y wodzących się z grądów , tak ich jak niek tó re czarne ziem ie, gleby b r u n a t ne i gleby płowe, należy przyjąć, że nie b y ły one w m om encie przejścia pod u p raw ę rolniczą zbyt zasobne w p rzy sw ajaln e form y tak ich m ik ro składników , jak m olibden i m iedź. Nie są na razie opracow ane k lasy za sobności w m ikroskład n iki dla gleb leśnych. Ocena zasobności bad anych gleb w oparciu o p rz y ję te przez Polskie T ow arzystw o Gleboznaw cze klasy zasobności dla gleb u p raw n y ch w ykazała, że są one zasobne w m an g an bez w y ją tk u (klasa I) i nie w yk azu ją niedoborów cynku (tab. 4). Z referow ane pow yżej b adan ia w ykazały, że do składników niedoborow ych należy zali czyć m olibden i miedź.
T a b e l a 4 Procentow y u d z ia ł p o sz cz e g ó ln y c h k la s z a so b n o śc i g le b w m ik ro sk ła d n ik i
P e rcen ta g e o f p a r t ic u l a r m icroelem en t abundance c l a s s e s K la sa za so b n o śc i Abundance c l a s s Ып Zn Cu В Mo т 100 6 6 ,6 1 1 ,1 8 8 ,9 -I -I - 3 3 ,3 4 4 ,4 1 1 ,1 2 2 ,2 . I I I - - 4 4 ,4 - 7 7 ,8
Na podstaw ie przeprow adzonych b adań należy uznać, że zagadnienie przy sw ajaln y ch form m ikroskładników może być w y k o rzystane do śledze nia przeb ieg u procesu glebotwórczego. W skazują na to w pew nym sensie w y nik i P i o t r o w s k i e j [11], chociaż odnoszą się do gleb upraw ny ch. Być m oże uda się je w ykorzy stać do w y jaśn ien ia zależności istn iejący ch m iędzy glebą a n a tu ra ln ą roślinnością leśną. T rzeba jed n a k dalszych, sze
Przysw ajalne m ikroskładniki w grądach 113
rzej zak ro jo ny ch i kom pleksow o u ję ty c h badań, w celu uzyskania odpo w iednio szerokiej skali m ateriałó w porów naw czych. Pow yższa p raca s ta now i dopiero w stę p n y etap i o b ejm u je jed y n ie w ycinek tego złożonego za gadnienia.
Z eb ran e w tej p rac y m a te ria ły p ozw alają jed n a k sform ułow ać k ilka ogólniejszych w niosków.
WNIOSKI
1. Na podstaw ie w y k o n an ych oznaczeń m ożna stw ierdzić, że gleby g rą dów W ielkopolski w y k azu ją dużą zasobność w przy sw ajaln e fo rm y m an g a nu. N ajzasobniejsze w te n sk ład n ik są poziom y próchniczne gleb b r u n a t
nych.
2. Zasobność b adan y ch gleb w p rzy sw ajaln e fo rm y cy nk u je st n a ogół duża. N ajw iększą zasobność w te n skład n ik w y kazały poziom y próchniczne gleb płow ych oraz n iek tó re poziom y próchniczne gleb b ru n a tn y c h , a n a j niższą poziom y A 3g gleb płow ych oraz poziom y (B) gleb b ru n atn y c h .
3. D uża część gleb w lasach grądow ych w y k azu je niedobór p rzy sw aja l nej m iedzi, co w pew nym sensie m ożna tłum aczyć stosunkow o dużą za w artością próchnicy, pow odującej u w stecznienie tego składnika.
4. W szystkie b ad ane gleby, niezależnie od typu, do jakiego należą, w y k azu ją dobrą na ogół zasobność w bor.
5. Zarów no czarne ziem ie, gleby b ru n a tn e , jak i gleby płow e w y k azały niedobór m olibdenu. W rozm ieszczeniu p rofilow ym tego składnika obser w u je się tu słabo zaznaczone zróżnicow anie.
6. C h a ra k te r profilow ego rozm ieszczenia p rzy sw ajaln y ch m ik ro sk ład n i ków w czarnych ziem iach i glebach b ru n a tn y c h je s t na ogół podobny, ob se rw u je się jed n a k różnice ilościowe. Różnie u k ład a się też zaw artość cy n ku, którego ilość spada w y raźn ie w poziom ie (B) gleb b ru n atn y c h . W g le bach płow ych zaznacza się w y ra ź n y spadek przy sw ajaln y ch form m ik ro składników i dw uw artościow ego żelaza w poziom ie A zg.
7. N ie m a w yraźn ej zależności m iędzy stosun kiem dw uw artościow ego żelaza do m an g an u a k ieru n k iem procesu glebotw órczego w yrażo ny m w ty p ie gleby. S tosunek te n z reg u ły zwęża się w raz z głębokością, szczegól nie jed n a k w czarnych ziem iach spotyka się poziom y o w y raźn ie poszerzo n y m stosunku. N ie w ykluczone, że w p ły w a na to obecność lu stra w ody g ru n to w ej.
8. Zauw ażone różnice w rozm ieszczeniu profilow ym m ikroskładników w glebach należących do ró żnych typów genetycznych nie m ożna na razie uznać za w y starczające dla oparcia n a nich w y jaśn ien ia zależności m iędzy glebą a podzespołam i roślinnym i.
114 W. Dzięciołowski, Z. K ociałkowski
9. W po rów naniu z glebam i u p raw n y m i W ielkopolski, w yw odzącym i się z siedlisk grądow ych, ro zp atry w an e w tej p rac y gleby c h a ra k te ry z u je sto sunkow o niska zaw artość rozpuszczalnych fo rm m ikroskładników , a szcze gólnie m olibdenu i m iedzi.
LITERATURA
[1] С y b u l k o T.: Z badań nad zawartością niektórych pierw iastków śladowych u sosny pospolitej Pinus silvestris L. Fol. for. poi. Ser. A, z. 13, 1967.
[2] C z a r n o w s k a K.: Miedź w glebach N iziny M azow iecko-Podlaskiej. Rocz. Nauk roi., 94-A-1968-4.
[3] D z i ę c i o ł o w s k i W.: Gleby grądów W ielkopolski. Rocz. WSR Pozn., t. 31, 1966.
[4] H a c s k a y l o J.: D eficiency Symptom s in Forest Trees. 7-th Inter. Congress of Soil Science. Madison W isconti USA, Reprint Transection, vol. 3.
[5] H e a r m a n J.: Minor elem ents and the pine. Aust. For., 3 24-27.
[6] K r o t o s k a T.: Lasy dębowo-grabow*e W ielkopolski. Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Poznań 1966.
[7] L e r n e r L. A., I w a n o w D. N.: Opriedielenije obszczego sodierżanija zinka, miedi, kobalta i marganca w poczwach m ietodom atomnoabsorpcjonnoj spek trofotom etrii. Agrochim ija, 3, s. 133-140.
[8] Methodenbuch. Neum an-Verlag, Berlin, t. 1, s. 74.
[9] O 1 s o n R. V., С a r 1 s o n C. W.: Iron chlorosis of sorghums and trees related to extractable soil iron and manganese. Proc. Soil Sei. Soc. Amer., 14, 1949, s. 109-112.
[10] P a w l u к S.: Soil analysis by atomic absorption. N ew Letters, 6, 3, 1967, s. 53- -56.
[11] P i o t r o w s k a М.: Pierw iastki śladowe w niektórych glebach regionu opa- towsko-sandom ierskiego. Rocz. glebozn., dod. do t. 15, s. 267-272.
[12] Praca zbiorowa: Metody oznaczania dostępnych m ikroskładników. Polskie To w arzystw o Gleboznawcze, Warszawa 1966.
[13] S a r o s i e k J., W a c h o w s k a K.: Badania nad zawartością manganu, miedzi i kobaltu w glebie oraz roślinach lasu bukowego w M uszkowicach na Dolnym Śląsku. Acta Soc. Botan. Pol., vol. 29, 1.
[14] S m i t h M. E.: M icronutrients Essential for the Growth of Pinus radiata. Aust. For., 7, s. 22-27, 1943.
[15] S t a n t s c h e w L.: Uber die M ikronährstoffversorgung der G ebirgswiesen und w eiden Bulgariens. Tagungsberichte Nr. 85, M ineralstoffversorgung von Pflanzen und Tier. Jena 1966.
[16] S t о a t e T. N.: Some aspects of forest establishm ent and growth. Mac M ilian Lect. For. I U niver. В. C., 1955.
[17] W a l e n c z a k Z.: Metody biogeochem iczne w badaniu zawartości niklu w ser pentynitach dolnośląskich. Archiwum Mineralogiczne, t. 18, 1955, z. 2, s. 303-317. [18] W e h r m a n J.: Mangan, Kupfer und Kobalt in Pflanzen und Boden S chlesw ig-
-H olsteiner W eidgebiete. Plant and Soil, 6 (1), 1955, s. 61-63.
[19] Z e c h W.: Besenderheiten in Ernährungszustand chlorotischer Fichten auf kal kreichen Böden. Forstw. Cbl., z. 1, 1970, s. 1-9.
P rzysw ajalne m ikroskładniki w grądach 115 В . ДЗИЕНЦИОЛОВСКИ, 3 . КОЦ И А Л КО ВС КИ ДОСТУПНЫЕ МИКРОЭЛЕМЕНТЫ В ПОЧВАХ ДУБОВО-ГРАБОВЫХ ЛЕСОВ ВЕЛЬКОПОЛЬСКИ К а ф е д р а П оч вов еден и я и К а ф е д р а сел ь к о х о зя й ст в ен н о й хим ии В ы сш ая С ел ь ск охозя й ств ен н ая Ш кола, П озн ань Р е з ю м е В почвах дубово-граЬовых лесов определялось содерж ание доступных ми кроэлементов (по названным методам): марганца (Schachtschabel), цинка (Wear- Sommer) меди (Westerhoff), бора (Berger-Truog) и молибдена (Grigg). Микроэле менты изучались в согласовании с генетическими горизонтами следующ их типов почв: перегнойно-карбонатных, бурых лесных и палевых почв. Обсуждалось такж е соотношение двухвалентного ж елеза к марганцу. Установлено наличие некоторой зависимости м еж ду распределением по профилю марганца, цинка и бо ра а типом почвы. Отмечена аккумуляция доступных форм микроэлементов в гу мусовом горизонте всех исследуемых почв, а такж е (исключая цинк) в горизонте (В) бурых лесных почв и в горизонте А 2 g палевых почв. Констатируется очень широкое соотношение F e2+ : Mn, особенно в гумусовых горизонтах. Предполагается однако, что на широту соотношений имели влияние применяемые методы определений. Для ориентировки в обеспеченности этих почв микроэлементами п редл о жены авторами классы обеспеченности. Так-как нет критериев по этому вопросу, были приняты рекомендованные Польским Обществом Почвоведов критерии для пахотных почв. Установлено, что испытанные почвы хорошо обеспечены марганцем, цинком и бором, а бедны медью и молибденом.
W. DZIĘCIOŁOW SKI, Z. KOCIAŁKOW SKI
AVAILABLE MICROELEMENTS IN SOILS OF OAK-HORNBEAM FORESTS OF GREAT POLAND
D ep a rtm e n t of S o il S cie n c e D ep a rtm e n t of A g ricu ltu ra l C h em istry
C ollege of A g ricu ltu re in P oznań
S u m m a r y
The paper deals w ith the content of available m icroelem ents: m anganese (Schachtschabel), zinc (Wear-Sommer), copper (Westerhoff), boron (Berger-Truog) and m olybdenum (Grigg) in soils of oak-hornbeam of Great Poland. The content of m icroelem ents w as determ ined w ith reference to particular horizons of black earths, brown soils and lessives soils. The ratio betw een bivalent iron and m anganese was analysed as w ell.
Some relationship betw een manganese, zinc and boron occurance and great soil group has been found. The accum ulation of available forms of m icroelem ents can be
116 W. D zięciołow ski, Z. K ociałkowski
observed in humus horizons of all soils investigated, in (B) horizons of brown soils (with the exception of zinc) and in A 3g horizons of soils lessivés.
The ratio Fe2+:Mn is very high, partly as a result of the m ethods applied.
With the aim to study the abundance of these soils in m icroelem ents, a classifi cation attem pt has been undertaken. Because of the lack of proper criteria for forest soils, the criteria proposed by the Polish Soil Science Society for arable land have been applied. It has been found that the soils investigated are rich in available form s of m anganese, zinc and boron. Copper and m olybdenum have to be considered as being in deficiency.
W płynęło do PT G w m aju 1970 r. D oc. W o jciech D z ię c io ło w sk i
K ated ra G leb o zn a w stw a WSR P o zn a ń , M azow ieck a 42 Dr Z d zisław K o cia łk o w sk i K ated ra C h em ii R olnej WSR P o zn a ń , W ojska P o lsk ie g o 71 F
