JOLAN TA N IE TR ZEB A -M A R C IN O N IS, H AN NA M R Ó W C ZY Ń SK A -SIA D A K
WPŁYW REKULTYWACJI LEŚNEJ W KOPALNI
WĘGLA BRUNATNEGO „TURÓW” S.A. N A W YBRANE
WŁAŚCIWOŚCI CHEMICZNE KSZTAŁTUJĄCYCH SIĘ
GLEB INICJALNYCH
INFLUENCE OF FOREST RECLAMATION OF THE LIGNITE
MINE ‘TURÓW” ON CHOSEN CHEMICAL PROPERTIES
OF THE NEWLY FORMED INITIAL SOIL
Dział Ochrony Środowiska i Gospodarki Gruntami Kopalni W ęgla Brunatnego „Turów ”S.A.
A bstract: The lignite mine “Turów” has been reclaiming the post-mining terrain into forest since
the 60-es o f the XX century. The experience gained throughout the years has allowed to deve lop an original model o f land reclamation. In the non-selective dumped ground the acid tertiary compositions are prevailing. They consist mostly o f silt and clay with the considerable adm ixtu re o f pyrite and sphaerosiderite. According to Skawina’s classification such ground is regarded as toxic. Its biological reclamation is difficult at the highest level. The appropriate treatments from the range o f biological reclamation have the decisive impact on the processes o f forming soil in-situ and - consequently - on the quality o f forming environment with the dynamically entering ecological succession. The reclaim ing o f the post-mining area has led to some 2144 hectares o f forest out o f which 1503 hectares have already been passed to the State Forests.
Słowa kluczowe: rekultywacja leśna gruntów pogórniczych. Key words', the forest reclamation o f dump soils.
WSTĘP
R ekultyw acja w KW B „Turów ” S.A. prow adzona je st od ponad 40 lat. W yko nyw ane prace rekultyw acyjne realizow ane są na podstaw ie w ieloletnich dośw iadczeń i aktualnego stanu w iedzy w tej dziedzinie. Podstaw ow ym zadaniem rekultyw acji prowadzonej w KW B „Turów” jest kształtowanie biotopu dla leśnego zagospodarowania
302 J. Nietrzeba-M arcinonis, H. M rów czyńska-Siadak
terenów p o ek sploatacyjnych przy u w zględ nieniu różn orod no ści tw o rzących się m ikrosiedlisk zw iększających wartość tw orzonego ekosystem u. Cel ten osiągany jest przez współdziałanie czynnika antropogenicznego i biologicznego w oddziaływaniu na surow e utwory, stanow iące skałę m acierzystą pow stających gleb. Skałę m acierzystą kształtujących się gleb budują w przew adze trzeciorzędow e iły z dom ieszką węgla, ksy litów, sferosyderytów oraz piaski i czwartorzędowe gliny. Są to grunty o niejednorodnej budow ie, niekorzystnych w łaściw ościach pow ietrzno-w odnych, małej zasobności w składniki pokarm ow e, znacznym zakw aszeniu oraz niskiej aktywności biologicznej. W ysoki udział frakcji spław ialnych sprawia, że są to grunty trudne do rekultyw acji zarówno w stanie suchym, jak i wilgotnym. Proces uproduktywnienia surowych gruntów wym aga zastosowania specjalnych prac rekultywacyjnych, w realizacji których wyróżnić m ożna następujące fazy:
- rekultyw acja w stępna dotycząca rozpoznania czynników w arunkujących praw idło w ość przebiegu rekultyw acji, na tym etapie prow adzone są pom iary niw elacyjne, sporządza się m apy górnicze oraz opracowuje się dokum entację kosztorysow o-pro- jektową;
- rekultyw acja techniczna obejm ująca prace m akroniw elacyjne, roboty ziem ne, po legające na odpow iednim ukształtow aniu zw ałow isk w układ skarp i półek, regula cji stosunków w odnych poprzez budow ę obiektów i urządzeń hydrotechnicznych oraz rekonstrukcji lub budow y dróg dojazdowych;
- rekultyw acja biologiczna obejm ująca neutralizację gruntu z dw ukrotnym kultyw a- torow aniem , hydroobsiew, sadzenie ręczne łubinu trwałego, sadzenie drzew ek, na w ożenie m ineralne w 2., 3. i 4. roku wegetacji roślin;
- zabiegi porekultyw acyjne uw zględniające pielęgnację sadzonek, uzupełnienia i za lesienia wypadów, przekazyw anie terenów zrekultyw ow anych dla gospodarki le śnej.
W niniejszym opracow aniu przedstaw iono wyniki badań przeprow adzonych na pogómiczych terenach rekultywowanych w kierunku leśnym. Umiejętnie dobrane i zastosowane czynności rekultyw acyjne pow odują likwidację wad charakterystycznych dla skały glebotw órczej jakim jest grunt pogóm iczy. W efekcie pow stają w ielkoobszarow e, samowystarczalne ekosystemy leśne wraz z produktywną glebą inicjalną.
METODYKA
W podjętych badaniach w ykonano prace terenow e i laboratoryjne. W pracach terenow ych w ytypow ano sześć punktów, z których zostały pobrane próbki do analiz z charakterystycznych poziom ów genetycznych kształtujących się na różnych głębo kościach (ta b .l). Przy w yborze punktów uw zględniono przede w szystkim w iek rekultyw ow anych powierzchni:
♦ przed rekultyw acją biologiczną, po w ykonaniu prac m akroniw elacyjnych, ♦ w 1 roku rekultyw acji po zabiegach neutralizacji i hydroobsiew u, ♦ w 4 roku rekultyw acj i po naw ożeniu m ineralnym ,
Profilu Profile No. Czas rekultywacji Time reclamation [lata - years] Głębo kość Depth [cm] Poziom Genet. Genetic horizon
Procentowa zawartość frakcji o średnicy -- Percentage of fraction in diameter (mm)
> 1 1,0-0 ,1 0,1-0,05 0,05-0,02 0,02-0,006 0,006-0,002 <0 , 0 0 2
1 przed rekultywacją biologiczną 0 - 2 0 Clan 3 24 5 8 15 17 30
before reclamation 30-40 C2an 2 2 , 8 31 6 9 12 1 2 30
2 w danym roku - in 1 year 0 - 2 0 Clan _ _ _ _ _ _
30-40 C2an 6,3 39 8 9 16 8 2 0
3 4 rok (po nawożeniu) 0-15 Ofhan 30 26 7 8 14 14 2 0
in 4 year (after fertilization) 30-40 Can 0 28 9 9 16 15 23
4 12 lat - after 12 year 0-3 0 1 n.o.
3-10 AC an 10,5 24 5 1 0 12 15 34
30-40 Clan 12,4 25 8 7 11 14 35
50-60 C2an 14,3 25 5 7 12 13 38
5 30 lat - after 30 year 0-3 0 1 п. о.
3-10 Ofhan 11,1 26 7 9 15 25 18
30-40 AC an 11,1 24 11 10 15 14 26
50-60 Can 12,3 34 5 7 14 15 25
6 powierzchnia z sukcesją naturalną 0-4 0 1 n.o.
Surface with ecological succession 4-15 Ofhan ао. 19 7 9 19 17 29
20-30 AC an 14 2 8 13 19 44
n.o. - not determined
R e k u lty w a c ja le śn a a w ła śc iw o śc i ch e m ic zn e gle b in ic ja ln y c h .... 3 0 3
304 J. Nietrzeba-M arcinonis, H. M rów czyńska-Siadak
TABELA 2. Wybrane właściwości gleb - TABLE 2. Selected properties of soils Nr Pro filu Pro file No. pH KC1
Alw Kationy wymienne
Exchangeable cations
TEB* CEC* BS* Formy przyswaja he
Available forms Ca2' Mg2* K- Na* К Mg P cmol(+)/kg [%] [mg/kg] 1 3,5 8,25 1,36 _ _ _ _ _ _ 157 247 0 3,9 4,2 0 , 2 2 - - - 116 226 0 2 7,2 0,9 0 17,42 2,59 0,37 0,87 21,25 22,15 95,9 1 2 0 263 4 4,0 4,5 1,55 5,96 1,11 0,26 0,46 7,79 12,29 63,4 1 59 137 0 3 4,9 7,5 0 ,2 1 9,45 3,37 0,55 0,55 13,93 21,43 65 4 302 165 3,8 10,3 1,32 4,49 3,28 0,64 1,3 9,72 2 0 , 0 2 48,5 3 249 127 4 4,6 2 1 , 6 0,18 20,3 8,24 1,46 0,24 30,3 51,9 58,4 751 624 178 4,6 7,7 0,16 67,0 3,54 0,49 0,14 11,2 18,9 59,3 128 332 11 3,9 10,4 0 , 8 8 43,8 3,13 0,59 0,29 7,85 18,25 43 163 308 6 4,2 8 0,35 43,74 3,62 0,69 0,49 8,54 16,54 51,6 207 348 -5 4,3 18 0,59 10,4 1,89 0,77 0,23 13,3 31,32 42,5 2 1 0 254 13 3,4 11,7 2,97 32,2 0,81 0,31 0,08 23,4 15,1 22,5 57 82 3 3,2 1 2 , 2 2,45 2,45 0,91 0,33 0,06 3,74 15,94 23,5 38 1 0 0 3 3,4 1 2 , 2 2,84 2 , 2 2 0,79 0,37 0,06 3,44 15,64 2 2 , 0 44 8 8 -6 3,9 23,75 _ 3,01 1,37 0,34 0,04 4,4 2 0 , 0 2 2 , 0 167 1 0 2 10 2 , 8 15,6 2,79 2,09 1,14 0,48 0,16 3,0 12,3 24,4 130 42 7 2 , 6 9,3 1,4 - - - - 3,6 15,3 23,5 - -
-*TEB - suma kationów; CEC - pojemność sorpcyjna; BS - stopień wysycenia kationami
♦ pow ierzchnia z naturalną sukcesją.
W pobranych próbkach oznaczono laboratoryjnie: skład granulometryczny, odczyn, kw asow ość hydrolityczną, zaw artość glinu w ym iennego, w łaściw ości sorpcyjne, zaw artość przysw ajalnych form potasu, m agnezu i fosforu. O znaczenia dokonano m etodam i tradycyjnym i [Drozd i in. 1997].
WYNIKI I DYSKUSJA
Skład granulometryczny
Skład granulom etryczny decyduje o produktyw ności gruntów. C harakteryzuje on stopień rozdrobnienia m asy glebowej, który w yw iera znaczny w pływ na w łaściw ości gleb [Drozd i in. 1997, D obrzański 1981]. W układzie pionow ym profili zaznacza się duża zmienność uziamienia wynikająca z przemieszania skał nadkładu z nierównomierną dom ieszką lignitów i ksylitów. Pow odem tego zróżnicow ania je st zarów no specyfika
budow y złoża w ęgla brunatnego, ja k rów nież nieselektyw ne zw ałow anie nadkładu [K rzaklew ski i in. 1993, 2003]. Skałę m acierzystą gleb pow stających na terenach p o g óm iczy ch kopalni „T urów ” stanow ią w przew adze utw ory o składzie granu- lom etrycznym glin ciężkich zawierające do 60% części spławialnych, natom iast frakcja piaszczysta stanowi w większość ok. 30% (tab. 1). Duży udział drobnych frakcji jest między innymi przyczyną powstawania na zwałowiskach turoszowskich gleb zwięzłych, o charakterze glin ciężkich z wadliwym i właściw ościam i pow ietrzno-w odnym i.
Odczyn, kwasowość hydrolityczna, zawartość jonów glinu
Jedną z najw ażniejszych cech gleb w ytw orzonych z gruntów pogóm iczych jest ich odczyn. R ola odczynu skał m acierzystych, podobnie ja k tw orzących się gleb je st uznaw ana od dawna za istotny czynnik kształtowania się ich produktywności, ponieważ w pływ a bezpośrednio na rozwój m ikroorganizm ów i roślin w yższych [Szafrański, Stachow ski 2000]. Odczyn gleb jest ściśle zw iązany z rodzajem skały m acierzystej, a w p rz y p a d k u g ru n tó w p o g ó m ic z y c h z ro d z a je m z w a ło w a n y c h u tw o ró w . W rekultyw ow anych utworach przew ażają utw ory trzeciorzędow e bogate w dwusiarczki, obniżające znacznie odczyn rekultywowanego gruntu. Proces utleniania związków siarki przebiega bardzo powoli. N ie ulegają one całkow item u utlenieniu naw et po okresie k ilkudziesięciu lat [K rzaklew ski i in. 2000], co często je s t p rz y czy n ą w tórnego zakw aszenia rekultyw ow anych gruntów.
W początkow ej fazie rekultyw acji biologicznej duże znaczenie m a neutralizacja gruntu, działająca hamująco i spowalniająco na procesy utleniania siarki. Po w ykonaniu tego zabiegu popraw ie u leg ają takie param etry, jak : odczyn gruntu, kw asow ość hydrolityczna oraz zaw artość toksycznych jonów glinu (tab. 2).
P ow ierzchnia z sukcesją naturalną liczącą około 15 lat charakteryzuje się niskim odczynem porównywalnym z powierzchnią przed wejściem z pracami rekultywacyjnymi (tab. 2). Tak obniżone pH gruntu znacznie spowalnia przebieg procesów glebotwórczych oraz w kraczanie roślinności. W ykonanie neutralizacji gruntu zw ałow ego um ożliw ia szybkie jej w prow adzenie (tab. 2).
N a starszych zrekultyw ow anych pow ierzchniach (sprzed 12 i 30 laty) zaznacza się istotna rola substancji próchnicznej wiążącej szkodliwe jony glinu w trwałe połączenia.
W w ierzchnich poziom ach organicznych tych gleb pom im o obniżonego odczynu i dosyć wysokiej kw asow ości (tab. 2) ilości ruchom ego glinu są znacznie m niejsze niestanow iące zagrożenia dla roślinności. W kształtujących się glebach inicjalnych odczyn gruntu je st w yraźnie kw aśny zaw ierający się w przedziale od 2,6 do 4,6 (tab. 2). Z akw aszeniu sprzyja rów nież próchnica leśna pow stająca z kw aśnego opadu roślinnego odznaczającego się n iskąpop ieln ością[P oko jsk a 1986]. Pow stające gleby inicjalne o charakterze kwaśnym charakterystycznym dla gleb leśnych [Pokojska 1986, 1997] potw ierdzają zasadność założonej koncepcji rekultywacji terenów pogóm iczych w KW B „Turów ” w kierunku leśnym.
306 J. Nietrzeba-M arcinonis, H. M rów czyńska-Siadak
Właściwości sorpcyjne
Zasobność gleby je st szczególnie zw iązana z jej zdolnością do zatrzym yw ania (sorbow ania) na pow ierzchni cząstek różnych składników ; wody, par, gazów itp. Szczególnie istotna jest sorpcja wym ienna, której istota polega na zatrzym yw aniu składników i w ym ianie jo n ó w pom iędzy kom pleksem sorpcyjnym a roztw orem glebowym [Drozd i in. 1997]. Zdolność wymiany jonów zależy głównie od powierzchni właściw ej m inerałów ilastych. Rekultyw ow any w KW B „Turów ” nadkład stanowi w większości m inerał ilasty-kaolinit, charakteryzujący się stosunkowo m ałą pow ierzchnią w łaściw ą nie przekraczającą 20 cmol(+)/kg (12,13). Ograniczone właściwości sorpcyjne skał nadkładow ych w ynikają również z braku dezintegracji fizycznej i chem icznej będącej w ynikiem procesów wietrzenia, które następuje dosyć wolno.
W ażną cechą tw orzących się gleb je st ich pojem ność sorpcyjna. Od w łaściw ości tej zależy odporność gleb na czynniki degradujące. Pojem ność sorpcyjna om aw ianych gleb inicjalnych w w ierzchnich w arstw ach kształtuje się w granicach od 12 do 51 cmoI(+)/kg gleby. Tendencja wzrostowa tej cechy jest najbardziej widoczna na starszych rekultyw ow anych terenach, w ich wierzchnich poziomach, gdzie akum uluje się m ateria organiczna. N ajw iększe wartości m ożna zaobserw ow ać w poziom ie ściółki leśnej zrekultyw ow anej 12-lat tem u powierzchni, gdzie w ynosi ona 51,9 cm ol(+)/kg gleby (tab.2). Zaznaczający się w zrost pojem ności sorpcyjnej gleb inicjalnych m a istotny wpływ na zdolności buforowe tychże gleb. Według literatury [Pokojska 1997], pom im o że zdolności buforow e gleb leśnych są relatyw nie małe, to jedn ak odgryw ają istotną rolę w utrzym aniu odczynu.
Z d ec y d o w a n ie m n iejsze w łaśc iw o ści so rp cy jn e m o żn a z a o b serw o w ać na powierzchni z sukcesją naturalną, gdzie w poziom ie próchnicy nadkładowej pojem ność sorpcyjna wynosi tylko 20 cm ol(+)/kg gleby (tab. 2). W artości te są porów nyw alne do pow ierzchni na której wykonano neutralizację i hydroobsiew (tab. 2).
Wraz ze wzrostem pojemności sorpcyjnej wyższy jest stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami zasadowymi w szczególności kationami w apnia i m agnezu (tab. 2). Stopień w ysycenia kationam i zasadowym i zm ienia się w obrębie każdego profilu w układzie pionow ym . N ajw iększe wartości są w w arstw ach objętych neutralizacją i hydroobsiew em , osiągając około 90% wysycenia kationam i zasadowym i. Zw iększone w artości pow odują, że utw ory te w ykazują odczyn powyżej wartości 7,0 (tab. 2). W ystępuje zdecydowana nadw yżka składników alkalicznych nad zakwaszającym i (rys. 1,2). W ysokie wartości są spow odow ane naw ożeniem , a ich stopniow a stabilizacja następuje w raz z upływ em lat od w ykonania prac rekultyw acyjnych.
N a starszych zrekultyw ow anych pow ierzchniach stopień w ysycenia kom pleksu sorpcyjnego kationam i zasadowym i ulega pewnej rów now adze w ynosząc średnio ok. 50%. N a tych pow ierzchniach w kom pleksie sorpcyjnym przew aża czynnik zakw a szający. Z w iązane je s t to niew ątpliw ie z intensyw nym w ym yw aniem katio n ó w zasadow y ch w silnie zakw aszonym środow isku oraz p rzecho dzen iem w trudno rozpuszczalne zw iązki (rys. 3,4). W m iarę spadku stopnia w ysycenia m aleje odczyn gruntu i w zrasta kw asow ość hydrolityczna. W badanych glebach zw raca uw agę duży udział kationów w apnia odgryw ającego istotną rolę w procesie próchnicotw órczym .
78%
RYSUNEK 1. Procentowy udział kationów w kompleksie RYSUNEK 2. Procentowy udział kationów
sorpcyjnym w profilu 2 (głębokość 0-20 cm) w kompleksie sorpcyjnym w profilu 2 (głębo
kość 30-40 cm)
FIGURE 1. Percentage of exchangeable cations in Profile FIGURE 2. Percentage of exchangeable cati-
2 fdeDth 0-20 cm) ons in Profile 2 (depth 30-40 cm)
Na+ 1%
RYSUNEK 3. Procentowy udział kationów RYSUNEK 4. Procentowy udział kationów w
w kompleksie sorpcyjnym w profilu 5 (poziom Ol) kompleksie sorpcyjnym w profilu 5 (poziom
Ofhan)
FIGURE 3. Percentage of exchangeable cations in Profile FIGURE 4. Percentage of exchangeable
308 J. Nietrzeba-M arcinonis, H. M rów czyńska-Siadak
K ationy te pełnią szczególnie rolą ochronną wobec szkodliw ego oddziaływ ania jo n ó w glinu. Przew aga kationów w apnia i m agnezu w pływ a korzystnie na odczyn i strukturą tworzącej sią gleby. Zaw artość kationów zasadow ych je st rów nież dobrym w skaźnikiem odporności gleb na degradacją. M ała zaw artość kationów dw uw ar-toś- ciow ych na pow ierzchni z sukcesją świadczy o bardzo pow olnym ustruk-turalnieniu tworzącej sią gleby i jej m niejszych zdolnościach przeciw staw iania sią czynnikom degradującym .
Z a w a rto ś ć p rz y s w a ja ln y c h fo rm p o ta su , m a g n e z u i fo sfo ru
Z aw artość przysw ajalnych form potasu zależna je st głów nie od rodzaju skały m acierzystej gleb i jej zasobności w ten składnik.
K oncentracja potasu w analizow anych glebach je st dosyć w ysoka, w ystąpuje w granicach od ok. 40 do ok.750 mg/kg gleby, z tendencją zm niejszania sią w głąb profilu. N ajw yższe w arto ści zn a jd u ją sią w w ierzchnim p oziom ie (0 -2 0 cm ) 12-letniej rekultyw ow anej pow ierzchni, gdzie zaw artość przysw ajalnych form potasu kształtuje sią na poziomie 750 mg/kg gleby. Badane gleby są średnio zasobne w potas przyswajalny. Wysoka zawartość przyswajalnych form potasu wynika z wyższej naturalnej zasobności w om aw iany składnik rekultyw ow anych gruntów [Grochowicz, K orytow ski 1997; B ender 1995; G ilew ska 1991 ; Krzaklewski i in. 1997; Strzyszcz 1998].
Badane gleby należą do gleb o dużej zasobności w przyswajalny m agnez, którego wartości kształtują sią od 425 do 624 mg/kg gleby. Podobnie ja k w przypadku potasu n ajw yższe w artości obserw ow ane są w w ierzchn ich w arstw ach. Po w y ko naniu neutralizacji i hydroobsiewu również wzrasta zasobność gruntu w jony m agnezu (tab. 2). Zwiąkszenie jest spowodowane intensywniejszym procesem wietrzenia w wierzchnich poziomach. W miarą upływu czasu od rekultywacji zauważalna jest tendencja zmniejszenia ilości przyswajalnych form potasu i magnezu mimo procesów wietrzenia. P rzyczynąjest niewątpliwie intensywne pobieranie przyswajalnych form potasu i magnezu przez rośliny i stopniowym wykorzystaniem potasu i m agnezu wymiennego.
Zawartości przyswajalnego fosforu są bardzo zróżnicowane. Kształtują sią najcząściej w granicach od 0,0 do 178 mg/kg gleby. Zawartość tych form fosforu zwiąksza sią również w m iarą upływu lat, przy czym najwyższe wartości są w poziomach akumulacji substancji organicznej (tab. 2). Badane gleby inicjalne charakteryzują sią niską i bardzo niską zawartością fosforu przyswajalnego. Na terenach z sukcesją naturalną zawartości przyswajalnych form potasu, m agnezu i fosforu są znacznie niższe (tab. 2).
WNIOSKI
1. Tworzące sią gleby należą do gleb związłych, o przew ażającym składzie granulom e- trycznym gliny ciążkiej. S ą to gleby inicjalne o kształtujących sią poziom ach gene tycznych: ściółki leśnej, próchnicy nadkładow ej, poziom u akum ulacyjnego. 2. Stopniowy wzrost właściwości sorpcyjnych kształtujących sią gleb zwiąksza ich zdolno
ści buforujące, charakterystyczne dla naturalnego, samoregulującego sią środowiska glebowego. M a to szczególne znaczenie w przypadku ich wtórnego zakwaszenia.
3. Przeprow adzone badania św iadczą o korzystnym kierunku przebiegu procesów gle- botw órczych w efekcie przyjętych rozw iązań rekultyw acyjnych. N astępuje stop niow e przeobrażanie surowych gruntów pogóm iczych w inicjalną glebę o w ięk szych m ożliwościach produkcyjnych.
4. N aturalna sukcesja zbiorow isk roślinnych charakteryzuje się stosunkow o w olnym w kraczaniem na tereny pogóm icze. Prace rekultyw acyjne znacznie przyspieszają pojaw ianie się roślin.
LITERATURA
BEN D ER J. 1995: R ekultyw acja terenów pogóm iczych w Polsce. Z e s z . P r o b l . P o s t . N a u k R o l n A \ %, cz.I, KGiChR PAN, Warszawa: 75-86.
DOBRZAŃSKI B. 1981: Gleboznawstwo. PWRiL Warszawa.
DROZD i IN. 1997: Gleboznawstwo z elementami mineralogii i petrografii. AR we Wrocławiu (podręcznik).
G ILEW SK A M. 1991: R ekultyw acja biologiczna gruntów pogóm iczych w KWB „K onin” .
R o c z n . A R w P o z n a n i u 1 9 9 1 . R o z p r a w y n a u k . 2 \ \ : 6-15
GROCHOW ICZ E , KORYTKOWSKI J 1997: Ochrona gleb. WSP Warszawa.
KRZAKLEW SKI i IN. 1987: Bieżące prace badawcze na terenach przeznaczonych do rekultywa cji biologicznej i badania nad wybranymi elementami działalności dla leśnego zagospodaro wania zwałowiska zewnętrznego w KWB „Turów” . IKOŚ AGH w Krakowie: 3-41.
KRZAKLEW SKI i IN. 1993: Doskonalenie technologii rekultywacji biologicznej zboczy i kształ towanie biotopu dla leśnego zagospodarowania zwałowiska zew nętrznego KWB „Turów ” IKOŚ AGH w Krakowie: 2-10.
KRZAKLEW SKI i IN. 1997: Doskonalenie technologii rekultywacji biologicznej zboczy i kształ towanie biotopu dla leśnego zagospodarowania zwałowiska zewnętrznego KWB „Turów” . IKOŚ AGH w Krakowie: 2-10.
KRZAKLEW SKI i IN. 2000: Doskonalenie technologii rekultywacji biologicznej zboczy i kształ towanie biotopu dla leśnego zagospodarowania zwałowiska zewnętrznego KWB „Turów” IKOŚ AGH w Krakowie: 3-41.
KRZAKLEW SKI i IN. 2003: Doskonalenie technologii rekultywacji biologicznej zboczy i kształ towanie biotopu dla leśnego zagospodarowania zwałowiska zew nętrznego KWB „Turów ” IKOŚ AGH w Krakowie: 2-49.
POKOJSKA U. 1986: Rola próchnicy w kształtowaniu odczynu, właściwości buforowych i po jem ności jonowymiennej gleb leśnych. R o c z . G l e b o z n . 37, 2-3: 249-263.
POKOJSKA U. 1997: Zakwaszenie gleb leśnych - stan wiedzy i perspektywy badań. Zakł.Gleb. Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Uniw. w Toruniu. II M iędzynarodowe Sympozjum N a ukowe „Przyrodnicze i antropogeniczne przyczyny i skutki zakwaszenia gleb” Lublin: 37-43. STRZYSZCZ Z. 1998: Podstawy nawożenia gruntów dla celów rekultywacji rolnej i leśnej. Mat.
sympozjum, Olsztyn, cz.II: 242-250.
SZAFRAŃSKI CZ, STACHOWSKI P. 2000: Właściwości fizyczne, chemiczne i wodne gleb wytworzonych z gruntów pogómiczych- R o c z n . A R w P o z n a n i u C C C X V I I : 377-390.
m g r i n ż . J o l a n t a N i e t r z e b a - M a r c i n o n i s K o p a l n i a W ę g l a B r u n a t n e g o „ T u r ó w ”S .A . 5 9 - 9 1 6 B o g a t y n i a 3
