Z. Obertyński
"Ostatni etap dziejów Kościoła w
Polsce przed nowym tysiącleciem
(1815-1965)", Wincenty Urban, Rzym
1966 : [recenzja]
Studia Theologica Varsaviensia 7/2, 288-294
288 R E C E N Z J E [4]
sk ło n n o ść au tork i do zb y t cz ę sty c h d y g resji się g a ją c y c h p o d sta w r e lig ii w ogóln ości, co zaciera g łó w n y w ą te k tem a tu , ja k im je s t ety k a islam u .
A r ty k u ł M. T. S tep a n ia n c sta n o w i b ezsp o rn ie za ch ęca ją cy bod ziec w k ieru n k u o b szern iejszeg o , m on o g ra ficzn eg o op racow an ia p o szcze g ó ln y c h za g a d n ień tu poru szon ych , czego n a le ż a ło b y o czek iw a ć od z a in te r e so w a n y c h tą d zied zin ą isla m istó w .
J. N o s o w s k i
B p W in cen ty U r b a n , O s t a t n i e t a p d z i e j ó w K o ś c io ł a w P o ls c e p r z e d
n o w y m t y s i ą c l e c i e m (1815— 1965), W y d a w n ictw o H osian u m , R zym 1966,
s. 555.
Od p rzeszło 10 la t w le c z e się w y d a n ie trzytorn ow ego p od ręczn ik a K o ścio ła w P o lsce. D otąd n ie je s t g o tó w n a w e t tom p ie r w sz y do druku. R óżne sk ła d a ją się n a to p rz y c z y n y od red a k cji n ieza leżn e. P rzed la t y p is a ł zn a n y ks. rek tor Jan F ija łek , że na p o lsk ich w y d a n ia c h h isto rii K o ścio ła cią ży „ d ziw n e fa tu m ”. M oże ta k jest isto tn ie . J est to z p e w n ością u b o lew a n ia god n e, le c z m a też sw o je stro n y n iezłe. W iadom o b o w iem , jak sto su n k o w o szczu p łe są m o n o g ra ficzn e o p ra co w a n ia w tej d zied zin ie, w ię c b io g r a fie p o lsk ich b isk u p ó w , m o n o g ra fie d iecezji, k a p itu ł, zak on ów , k la szto ró w . A w ła śn ie o w e m o n o g ra fie i to oparte o ile m o ż liw e na stu d ia ch a r c h iw a ln y c h są n iezb ęd n e dla ogóln ej sy n tezy . W o k resie p o w o je n n y m p o w sta ł w ła śn ie szereg ta k ich m o n o g ra fii, lecz n ie w sz y s tk ie d oczek ały się druku. N a p rzyk ład : D iecezja W igry, cz. I; Z b ąsk i bp w a rm iń sk i; K oźm ian bp k u ja w sk o k a lisk i; W izytk i w W arszaw ie; In n o c e n ty W in n ick i w ła d y k a p rzem y sk i (2 tom y); G em - b ick i bp k rak ow sk i; D em b o w sk i bp w ło c ła w s k i i pom orski; N o w o są d eck a k o leg ia ta , cz. 1; K o leg ia ta L ip sk ich w Choczu; B ern a rd y n i w Ł ow iczu ; S e d ln ic k i bp w ro cła w sk i; A bp P e łk a (2 tom y); A bp D rze w ick i; J. R y b iń sk i bp w ło c ła w s k i i pom orsk i. N a k o n ieczn o ść op raco w ań zw ła szcza b io g r a fii b isk u p ó w zw ra ca ł z n a cisk iem u w a g ę już m istrz W ła d y sła w A braham . D odam — w b r e w o p in ii p ew n eg o z n a nego n aszego h isto ry k a : — w sz y stk ic h b isk u p ó w , p rzy n a jm n iej ord y - nariu szów , a n ie ty lk o ty ch , k tó ry ch dotąd u w a ża n o za w y b itn y ch . D alsze b ad an ia m ogą b o w ie m w y k a za ć w y b itn o ść n iek tó ry ch , k tó ry ch dotąd n ie u w ażan o g o d n y ch osobnej b io g ra fii. B io g r a fie zaś b isk u p ów ob ejm u ją z n a tu ry rzeczy ró w n ie ż d zieje ich d iecezji. P o w ita ć też n a le ży ch oćb y drobną a ty lk o u b oczn ie d o ty k a ją cą ty c h te m a tó w pracę, je ś li p rzy n o si is to tn ie n o w y dorobek, k tó ry ta k że d la p o w sta ją ceg o p od ręczn ik a h isto rii K o ścio ła w P o lsc e p rzy n ieść m oże p o g łę b ie n ie i uzu p e łn ie n ie . A ta k ich prac uk azało się r z e c z y w iśc ie sporo.
rzy sta ła z d o ty ch cza so w y ch p u b lik a cji i to w bardzo szerok im w a c h la rzu. A u to r z a sto so w a ł w n iej p od ział p o d ręczn ik o w y , k tó ry m a u ła tw ia ć u jęcie p o szczeg ó ln y ch tem a tó w , choć rozb ija i u tru d n ia sy n tezę. W ia dom o, że w h isto r ii k a żd y p od ział jest sztu czn y, p o n iew a ż p rzeryw a zw ią zk i p r z y czy n o w e i g en ety czn o ść. M usi b yć jed n a k w p ro w a d zo n y , bo ty c h zw ią z k ó w n ie m ożna m n o ży ć w n iesk oń czon ość. P e w ie n w y b itn y sta ry h isto ry k m a w ia ł, że w h isto r ii k ażd y p od ział je s t dobry, a le te ż k a żd y p od ział je s t zły. C hodzi o to, ab y p od ział b y ł z a sto so w a n y rozu m n ie, w z g lę d n ie u m o ty w o w a n y .w y sta rcza ją co p rzez autora. Sądzę, że w a rto tu p rzy to czy ć p odział, a w ię c sp is rzeczy z a sto so w a n y p rzez bpa U rbana. C ałość p o d zielo n a je s t na 3 części, a to w e d łu g p o lity c z n y c h d ziejó w P o lsk i. P o d zia ł ten w y d a je m i się słu szn y. K ościół b o w iem rząd zi się w p ra w d zie p ra w a m i w ła sn y m i, jed n ak jest u z a le ż n io n y w sw y m życiu , o rgan izacji i d zia ła ln o ści w zn aczn ym sto p n iu od w y p a d k ó w p o lity c z n y c h i u sto su n k o w u je się od p ow ied n io jako sp o łecz n o ść ż y w a i ży w o tn a do zach od zących zm ian p o lity czn y ch . O w e trzy części ob ejm u ją w ięc: I, d zieje K o ścio ła w P o lsc e od K on gresu W ied eń sk ieg o i u tw o rzen ia K ró lestw a P o lsk ie g o (k on gresow ego) do I W ojn y św ia to w e j, II do II W ojn y św ia to w e j, III (k róciu tk a część) do 1965 r.
A oto sp is rzeczy: Cz. I, K o śció ł k a to lick i w P o lsc e pod zaboram i 1815— 1914. § 1. S y tu a cja ogóln a K ościoła p o w szech n eg o .
1. S y tu a cja S to lic y A p o sto lsk iej.
2. C h a ra k tery sty k a u k ład u gosp od arczego sp o łeczn eg o oraz ustroju p o lity czn eg o na ziem ia ch p o lsk ich w trzech zaborach.
3. W ew n ętrzn a w k a żd y m zaborze sy tu a c ja P o la k ó w i sp raw a p olsk a na te r e n ie m ięd zy n a ro d o w y m .
§ 2. P r z e ja w y ż y w o tn o śc i K o ścio ła k a to lick ieg o w P o lsc e w o k resie n ie w o li p o lity czn ej.
1. S to lica A p o sto lsk a w o b ec rząd ów zab orczych i sp ra w p olsk ich . 2. P o zio m d u c h o w ie ń stw a p o lsk ieg o w trzech zaborach u m y sło w y
i sp o łeczn y . L ib eralizm .
3. P o la c y w trzech zaborach w o b ec S to lic y A p o sto lsk iej. 4. K o śc ió ł w ż y ciu W ielk iej E m igracji.
5. U d zia ł P o la k ó w w S oborze W atyk ań sk im .
0. W y b itn e je d n o stk i k a to lic k ie w śró d P o la k ó w d u ch ow n ych i ś w ie c kich.
§ 3. Zabór ro sy jsk i. K ró lestw o i te r e n y w c ie lo n e do cesa rstw a . 1. P o lity k a k o śc ie ln a rządu w o b ec R zym u i w o b ec K o ścio ła n a te r e
n ach p olsk ich .
2. U d zia ł d u ch o w ień stw a w sp ra w a ch i ru ch ach sp o łeczn y ch , p o lity c z - n o -n a ro d o w y ch .
290 R E C E N Z J E [6 ]
3. U p o sa ż e n ie K ościoła, k a sa ty , sek u la ry za cje, d eportacje. 4. D u c h o w ie ń stw o i ośw ia ta .
5. Z akony.
§ 4. D zieje u stroju K o ścio ła na teren a ch p o lsk ich pod zaborem ro sy jsk im .
1. S ta n o w isk o p ra w n e K ościoła. 2. M etro p o lie i diecezje.
3. P r y m a so stw o K r ó le stw a P o lsk ieg o . 4. K a p itu ły .
5. K on systorze.
6. S em in a ria duch ow n e. 7. W y d zia ły teo lo g iczn e. 8. A k a d em ie duch ow n e.
9. K o leg iu m rzy m sk o k a to lick ie.
§ 5. Zabór pru sk i: W ielk op olsk a, P om orze, Ś ląsk . 1. R ząd w o b ec k a to licy zm u i p olsk ości.
2. U d zia ł d u c h o w ie ń stw a w sp raw ach i ru ch ach sp o łeczn y ch , p o lity c z nych , n arod ow ych .
3. S zk o ln ictw o , d u ch o w ień stw o , ośw iata. 4. M a łże ń stw a m iesza n e.
5. U p o sa żen ie K o ścio ła , k a sa ty , sek u la ry za cje. 6. -Zakony.
§ 6. D z ie je u stroju K o ścio ła na teren a ch p o lsk ich pod zaborem p ru s kim .
1. S ta n o w isk o p ra w n e K ościoła. 2. K a p itu ły .
3. S em in a ria duch ow n e.
4. W ro cła w sk i W y d zia ł teo lo g iczn y .
§ 7. K o śció ł w W oln ym M ieście K rak ow ie. § 8. Zabór au striack i:
1. P o lity k a k o ścieln a W iednia.
2. U d zia ł d u c h o w ie ń stw a w sp raw ach i ru ch a ch sp o łeczn y ch , p o lity c z n y ch , n arod ow ych .
3. D u c h o w ie ń stw o i ośw ia ta . 4. U p o sa żen ie K ościoła. 5. Z akony.
§ 9. D z ie je u stroju pod zaborem au striack im : 1. S ta n o w isk o p ra w n e K ościoła.
3. P ry m a s G alicji. 4. D iecezje.
5. S em in a ria duch ow n e. 6. W y d zia ły teo lo g iczn e. 7. P r a w o d a w stw o k o ścieln e.
C zęść II: K o śció ł k a to lic k i w P o lsc e w la ta ch 1914— 1939. § 1. O g ó ln y p rzeb ieg w o je n 1914— 1920.
1. O gólna sy tu a c ja K o ścio ła p o w szech n eg o .
2. K o n iec p o n ty fik a tu P iu sa X i p o n ty fik a t B e n e d y k ta X V . 3. S p ra w a p olsk a na te r e n ie m ięd zy n a ro d o w y m .
4. S to lic a A p o sto lsk a w o b ec sp r a w p o lsk ich .
§ 2. Z n iszczen ie w o je n n e w d zied zin ie org a n iza cji K o ścio ła w P o lsce, m o ra ln o ści, o św ia ty , sztu k i, uposażen ia:
1. P o lsk ie d u ch o w ień stw o w trzech zaborach w ob ec w o je n , ich ce ló w i, p rzeb ieg ó w .
2. P raca K o ścio ła na te ren a ch p o lsk ic h w cza sie w o jen n y m : p a ster sk a, o rg a n iza cy jn a , sp ołeczn a, c h a ry ta ty w n a , o św ia to w a .
3. W y b itn e je d n o stk i w d u c h o w ie ń stw ie k a to lic k im i w śró d św ieck ich k a to lik ó w .
§ 3. O drodzona P o lsk a w o b ec K ościoła:
1. W atyk an w o b ec P o lsk i odrodzonej. P ierw si' n u n cju sze.
2. P raca p o lsk ieg o d u ch o w ień stw a sp o łeczn a i p o lity czn a , o św ia to w a . 3. B u lla „V ixd u m P o lo n ia e u n ita s”, reo rg a n iza cja h iera rch ii. U p o sa ż e n ie b isk u p ó w i k a p itu ł, sem in a ria d u ch ow n e, w y d z ia ły teo lo g iczn e, K U L , dobra se k u la ry zo w a n e, k o śc io ły sp orn e.
4. Z akony.
5. Z rzeszen ia k a to lick ie.
6; W yb itn i d u ch ow n i i w y b itn i d ziałacze k a to liccy . § 4. P iu s X I i k on k ord at 1925 r.
C zęść III: K o śció ł k a to lic k i w P o lsc e w la ta c h 1939— 1966. § 1. D ruga w o jn a św ia to w a .
1. N isz c z e n ie d u ch o w ień stw a . 2. E k sterm in a cja lu d n o śc i p o lsk iej.
3. O rgan izacja ży cia k o ścieln eg o w w a ru n k a ch p ow o jen n y ch .
N a ty m u ry w a się część III i o statn ia. R obi to w ra żen ie, że ciąg dalszy zo sta ł o b cięty p rzez red ak cję.
M oim zd a n iem ten o b ecn y sp is rzeczy i o d p o w ia d a ją ce m u w te k ś c ie ty tu ły p a ra g ra fó w i u stę p ó w n ie są w y sta rcza ją ce. W p raw d zie m ożna by bez szk o d y dla d zieła a n a w e t z p o ży tk iem dla n ieg o streścić a r ty k u ły d ające o g ó ln e tło , n a p rzyk ład cz. I, § 1; cz II, § 1 (p rzeb ieg w o
-292 R E C E N Z J E [ 8 ]
jen), w sza k n ie je s t to h isto ria p o lity czn a P o lsk i a n i h isto ria K ościoła p o w szech n eg o . L ecz z d rugiej stro n y praca bpa U rbana p o d a je m n ó st w o sz czeg ó łó w i to słu szn ie. M n ożen ie ty ch szczeg ó łó w , z w ła szcza osób m a sw o je u za sa d n ien ie w założen iu każdej n o w o ży tn ej h isto rii, m ia n o w ic ie p o w ią za n ie i w z a je m n e o d d zia ły w a n ie n a sie b ie i w k o n se k w e n c ji na dzieje K ościoła. Jed n ak p rzy ty m w ie lk im b o g a ctw ie szc z e g ó łó w trudno do n ich dobrnąć, n ie m ożn a ich odkryć, w y n a leźć, w y k o rzy sta ć b ez sta ra n n eg o p rzeszu k an ia całości. W yd aje m i się, że n a leża ło zn aczn ie rozb u d ow ać ty tu ły , w z g lę d n ie d aw ać ob szern e p od ty t u ły — ro zu m ie się z d ok ład n ym p od an iem stron — a to zarów no w treści jak w sp isie rzeczy. W yobrażam to sob ie w n a stęp u ją cy sp o sób na p rzy k ła d zie cz. I, § 2. D od atk i m o je u m ieszczam w n a w ia sa ch prostok ątn ych :
§ 2. P rz e ja w y ży w o tn o śc i K ościoła k a to lick ieg o w P o lsc e w ok resie n ie w o li p o lity czn ej:
1. S to lic a A p o sto lsk a w o b ec rząd ów zab orczych i sp ra w p olsk ich , [Zabory: a u stria ck i, p ruski, ro sy jsk i, s. 55 — P o w s ta n ie 1830 r., G rze gorz X V I, k a r d y n a ło w ie L a m b ru sch in i i B eretti, en c y k lik a C u m p r i -
m u m i b r e v e I m p e n s a ch aritas, s. 56 — S ta n o w isk o w P o lsc e b isk u p ó w
i d u ch o w ień stw a n iższego, s. 58 — A łlo k u cja H a e r e n t e m diu , s. 61 — - M ikołaj I u G rzegorza X V I, s. 62 — K sią żę A dam C zartorysk i, P iu s IX, s. 62 — K on k ord at (choć on w ła śc iw y m k on k ord atem n ie był) z 1847 r., s. 63 — M isja ks. B u tk iew icza , n o w i b isk u p i, k oron acja A lek sa n d ra II, s. 64 — K o ro n y P iu sa IX dla M. B. B erd y czo w sk iej, s. 64 — B e a ty fi k a cja i k a n o n iza cje, b ractw a, u ro czy sto ści M. B. K ró lo w ej K oron y P o l sk iej i M. B. J a sn o g ó rsk iej, s. 66 ·— P iu s X a P o lsk a , k oron y dla M. B. C zęsto ch o w sk iej, s. 68].
2. P o zio m d u ch o w ień stw a p o lsk ieg o w trzech zaborach u m y sło w y , sp ołeczn y. L ib eralizm , s. 69 [W zaborze a u striack im : b isk u p i, jezuici, s. 69 — S c h y łe k jó zefin iz m u , sem in aria, s. 70 ·— W zaborze pruskim , s. 70 ■— W zaborze carskim , s. 71]. L ib era lizm i m a so n eria [L iberalizm , k a p ita lizm , im p eria lizm , s. 71] ·— M asoneria, s. 72 [P iu s V II, A le k sa n der I, S ta n isła w K ostk a P o to ck i, bp S k a rszew sk i, s. 72].
3. P o la c y w trzech zaborach w o b ec S to lic y A p o sto lsk iej, s. 73. [P ra w o sła w ie , m a ria w ity zm , K o śció ł n aro d o w y w U SA , p rotestan tyzm , sta ro k a to licy zm , s. 73]. — T utaj n a leża ło b y u m ieścić u stęp y: „ P ie l g r z y m k i” oraz „V eto k a rd y n a ła P u z y n y ”. W sta w io n o je do num eru n a stęp n eg o , t. j. 4: K o śció ł w ży ciu W ielk iej E m igracji, a do teg o u stę pu one zu p ełn ie n ie n a leżą , n ie są te ż w y m ie n io n e w sp isie rzeczy.
4. K o śció ł w ży ciu W ielk iej E m igracji, s. 74. — [O bozy p olityczn e, K siążę A dam C zartorysk i, w ie sz c z o w ie narodu, C hopin, s. 75 ■— S ło- w ia n o filstw o , L e le w e l, p a n sla w izm , W ielo p o lsk i i M ettern ich , s. 77 — M ick iew icz, m esja n izm , rom an tyzm , K ra siń sk i, S ło w a ck i, s. 79 — To
w a r z y stw o d em ok ratyczn e, g rom asy, K ró lik o w sk i, s. 79 — P ra ła t B o j- n o w sk i, sem in a riu m w O rchard L ak e, s. 80].
5. U d ział P o la k ó w w S ob orze W aty k a ń sk im I, s. 105 (P rzy czy n y z w o łan ia, przeszk od y, z w o ła n ie, p rzeb ieg, s. 105).
6. W y b itn e jed n o stk i k a to lick ie w śró d P o la k ó w , d u ch o w n y ch i św ie c kich, s. 107 — N a leża ło b y p o d zielić i dać o d p o w ied n ie n a g łó w k i, 1) du ch ow n i: b isk u p i, d u szp asterze, d zia ła cze sp o łeczn i, z a ło ż y c ie le i z a ło ż y c ie lk i n o w y c h zgrom adzeń; 2) św ie c c y : W ybitne k o b iety (em a n cy p a cja k o b iet, która te ż od gryw a rolę w nowrych żeń sk ich zgrom ad zen iach zak on n ych ); poeci, p o w ieścio p isa rze, m alarze, d ziałacze. K a n d y d a ci na ołtarze.
S zereg ty c h o so b isto sci zn a jd u je się ró w n ież w in n y ch p aragrafach w z g lę d n ie n u m erach dzieła. N a leża ło b y w te k ś c ie dać od p o w ied n ie o d sy ła cze, aby u m o żliw ić p o w ią za n ie a u n ik ać p ow tarzan ia.
D o m y śla ć się w o ln o , że A utor n ie b y ł w sta n ie doglądać o so b iście w y d a n ia sw eg o p ra co w iteg o dorobku. N ie m ó g ł też p rzep row ad zić k o rek ty. A ta ch yb a w o g ó le n ie b yła p rzep row ad zon a. A je ż e li była p rzep row ad zon a, to je s t — sit v e n i a v e r b o ■—· h an ieb n a. R oi się od b łę d ó w n ie ty lk o w o m y łk a ch sk ład acza w drukarni U n iw e r sy te tu G regoriań sk iego orto g ra ficzn y ch , lecz je s t też sporo b łę d ó w w z g lę d n ie o p u szczeń rzeczo w y ch lu b sp rzeczn ości, n ie ś c isło śc i n a w e t w n u m era cjach. Oto k ilk a p rzyk ład ów : abp A n to n i M elchior F ija łk o w sk i je s t na stro n ie 112 abpem w a r sz a w sk im (f 1861), zaś na n a stęp n ej stro n ie 113 a b p em m o h y le w s k im (1883). O czy w iście obaj m a ją im ię A n ton i, lecz m o h y le w s k i n ie m ia ł d rugiego im ien ia M elchior. ·— K s. S to ja ło w sk i „ ro zw in ą ł bardzo ży w ą d zia ła ln o ść d u szp astersk ą” na s. 391, zaś na s. 392, bez w y ra źn eg o u m o ty w o w a n ia ó w c z e sn y lw o w sk i b isk u p p o m o cn iczy P u zy n a su sp en d o w a ł w 1888 r. S to ja ło w sk ie g o za „ za n ied b y w a n ie o b o w ią zk ó w p ro b o szczo w sk ich ”. — N a s. 445 w y m ie n io n e jest „ a rcy b isk u p stw o g n ie ź n ie ń sk o -p o z n a ń s k ie ” zaś na s. 453 „m etrop olia g n ieźn ień sk o -p o zn a ń sk a . Jak w ia d o m o , taka n ie istn ia ła , is tn ia ły dw a a rcy b isk u p stw a m ające w sp ó ln e g o arcyb isk u p a. ·— D alej: w Cz. I,§1, nr 4, tj. K o śció ł w życiu W ielk iej E m igracji, zn a jd u je się (w yją tk o w o ) k ilk a p o d ty tu łó w w e d łu g lite r a— f. C ztery p ie r w sz e p o d d zia ły o d p o w ia dają treścią ty tu ło w i g łó w n em u , a m ia n o w iice: a) T o w ia n izm (s. 81— 88), b) M akryna M iec zy sła w sk a (s. 88— 91), c) Z m a r tw y c h w sta ń c y (s. 91— 93), d) K o lleg iu m p o lsk ie (s. 94). L ecz n a stę p n e zu p ełn ie n ie n a leżą do K o ścioła w ży ciu E m igracji, m ia n o w icie: e) P ie lg r z y m k i (s. 95— 102), an i f) V eto k a rd y n a ła P u z y n y (s. 102— 105). Oba te tem a ty n ależą do sp raw k ra jo w y ch , w ię c n a leża ło b y je u m ieścić raczej pod p op rzed n im nr 3: P o la cy w trzech zaborach w o b ec S to lic y A p o sto lsk iej.
294 R E C E N Z J E [1 0 ]
B ib lio g ra fia po k a żd y m p a ra g ra fie je s t arcyb ogata, n ie s te ty n ie ro zu m ow an a. N ie zo sta ła te ż u w zg lęd n io n a w sp isie rzeczy.
W śród ro zp ra co w a n y ch szerzej te m a tó w od czu w a się brak o m ó w ien ia i to d ok ła d n iejszeg o k ilk u jeszcze spraw . N a p rzykład: D zieje r e lig ijn o śc i, k tó re są w e w n ę tr z n y m i a w ła śc iw y m i d ziejam i K ościoła; d zieje p o lsk iej n a u k i teo lo g iczn ej; m isje i m isjo n a rze P o la c y (poza P olsk ą); P r a w o s ła w ie i U n ia , zak on y u n ick ie, refo rm a b azylian ów ; O rm ian ie u n ici; bracia odłączen i: lu tera n ie, refo rm o w a n i i i.; sp raw y k o ścieln e po zm ia n ie granic.
O bszerna p raca bpa U rb an a m a duże w a r to śc i en cy k lo p ed y czn e. L ecz p r zeciętn y c z y te ln ik n ie p o tra fi do n ich dobrnąć, a n a w et n ie p rzeciętn y trudno je w y ło w i. Jak już p o w ied zia n o p o w y żej, ty tu ły są zb yt o góln e, w o ła ją o d ok ład n e i b o g a te p o d ty tu ły , zarów n o w tek ście jak w sp isie rzeczy. A p ra w d ziw ą k lę sk ą dla teg o d zieła je s t brak sk orow id za. B ezw zg lęd n ą k o n ieczn o ścią je s t bardzo d ok ład n y, dro b iazgow y, a lfa b e ty c z n y sk orow id z, n ie ty lk o im ie n n y ale i rzeczow y. W tej form ie, p rzy ta k iej k o rek cie i ta k im k rzy czą cy m b raku sk o ro w id za dzieło to n ie p rzy n o si za szczy tu an i red a k cji an i w y d a w n ic tw u H osian u m . A p rzecież b yło to m o ż liw e w R zy m ie b ez oso b isteg o n adzo ru A u tora jedno i drugie, m o ż liw y też b y ł (n ie w ą tp liw ie b ogaty) w y kaz erratów . T ego w y d a w n ic tw o też n ie u zn ało za p o trzeb n e. A że to b yło m o ż liw e b ez oso b istej in g eren cji autora, teg o d ow od em je s t w y dana o sta tn io w R zy m ie praca: J. W ysock i, J. R y b iń sk i bp w ło c ła w sk i 1 pom orsk i. W yd ał ją O. E u g en iu sz R eczek , zn a n y ze sw ej n iezm ord o w a n ej a ow o cn ej p racy, w sw y m In sty tu c ie stu d ió w k o ścieln y ch , Via M ecen ato 37. K orek tę, w y k a z erra tó w i ś w ie tn y sk o ro w id z (35 stro n po 2 k o lu m n y p etitem ) sp o rzą d zo n a tam bez autora.
Jak ty m b rakom zaradzić? Sądzę, że do p ew n eg o sto p n ia rada na to je s t i to w y k o n a ln a n ie ty lk o te o rety czn ie, co jak w ia d o m o je s t róż n icą isto tn ą . A m ia n o w icie: 1) z ca łeg o n a k ła d u u su n ąć ob ecn y spis rzeczy, a za stą p ić go n o w y m , ob szern ym , szczeg ó ło w y m , m n iej w ięcej jak p rzy to czo n y p o w y żej p rzyk ład ; 2) d ołączyć d rob iazgow y, w ię c osób, m ie jsc o w o śc i i rzeczy, ta k że o d n o śn ie b ib lio g r a fii i au torów ; 3) dołączyć w y k a z corrigen da. O sta teczn ie m ożn a b y w sz y stk o to ująć jako osob n y p oszyt, le c z jako d od atek in teg ra ln y .
C zego za słu żo n em u i p ło d n em u A u to ro w i szczerze ży czy ć m ożna. Z. O b e r t y ń s k i
