Ro bert Ge isler Uni wer sy tet Opol ski

Ro bert Ge isler

Uni wer sy tet Opol ski

GÓR NO ŚLĄ SKI RE GIO NA LIZM JA KO PRAK TY KA DYS KUR SYW NA

Te ma ty ka re gio nal na sta je się jed ną z klu czo wych w re flek sji so cjo lo gicz nej. W li - te ra tu rze przed mio tu wska zu je się na zja wi sko re gio na li zmu bądź no we go re gio na li - zmu, ja ko na fe no me ny zwią za ne z ide olo gią, ru chem spo łecz nym czy tra dy cją re gio - nal ną. Przed mio tem za in te re so wa nia w ar ty ku le bę dzie ana li za gór no ślą skie go re gio na li zmu w re gio nach Ślą ska Opol skie go i Gór ne go Ślą ska (daw ne go wo je wódz - twa ka to wic kie go czy współ cze śnie ślą skie go) ja ko prak ty ki dys kur syw nej, bę dą cej od po wie dzią na kre owa nie ru chu spo łecz ne go czy in sty tu cji re gio nal nych ma ni fe stu - ją cych ślą skość bądź gór no ślą skość. Do ana liz wy bra ny zo sta ły ruch spo łecz ny Oby - wa tel skie go Ko mi te tu Obro ny Opolsz czy zny, ruch re ali zu ją cy Kon trakt re gio nal ny dla wo je wódz twa ka to wic kie go oraz Ruch Au to no mii Ślą ska. Wszyst kie przy kła dy po ka - zu ją od cię cie się od struk tur pań stwo wych czy wręcz za ne go wa nie pań stwa, sa mo - dziel ność re gio nu, jak kol wiek by on był de fi nio wa ny, moż li wo ści za rzą dza nia re gio - nem i je go roz wo jem oraz po sia da nie od ręb nej toż sa mo ści re gio nal nej i toż sa mo ści re gio nu. Ce lem ar ty ku łu bę dzie przed sta wie nie form ide olo gii gór no ślą skie go re gio - na li zmu utwo rzo ne go pod ko niec XX wie ku.

Głów ne po ję cia: re gion, re gio na lizm, re gio nal ne ru chy spo łecz ne, ide olo gia re gio - nu, Gór ny Śląsk.

Wstęp

Na fa li zmian, ja kie za szły przez ostat nie trzy dzie ści lat w struk tu rach po - li tycz nych i go spo dar czych współ cze sne go świa ta, moż na mó wić o więk szej ro li re gio nów, niż mia ło to miej sce w epo ce pań stwa na ro do we go (Ke - ating 1997). W Pol sce te go ty pu sy tu acja po ja wi ła się do pie ro w po ło wie lat dzie więć dzie sią tych XX wie ku wraz z dys ku sją na te mat in te gra cji eu ro pej - skiej oraz po głę bie niem pro ce sów trans for ma cyj nych (Szom burg red. 2001).

Te ma ty ka re gio nal na w sfe rze pu blicz nej, po li tycz nej i na uko wej wią za ła się z kon cep cją re gio na li zmu, zja wi ska, któ re zwra ca ło uwa gę na po trze by, aspi - ra cje i przede wszyst kim ce chy kul tu ro we, jak toż sa mość re gio nal ną czy toż - sa mość re gio nu (Ja ło wiec ki 2000). W szer szej per spek ty wie od no si ło się

In sty tut So cjo lo gii Uni wer sy tet Opol ski, e -ma il: rge isler@uni.opo le.pl

do od da nia rzą dze nia czy za rzą dza nia re gio nem miesz kań com da ne go te ry to - rium, co wpi sy wa ło się w sze ro ko poj mo wa ne spo łe czeń stwo oby wa tel skie na po zio mie lo kal nym bądź re gio nal nym.

Re gio na lizm to nie tyl ko ruch spo łecz ny, któ ry dą żył do zmia ny ist nie ją - cej sy tu acji czy też pod trzy ma nia toż sa mo ści, ale rów nież ide olo gia, pod kre - śla ją ca ro lę re gio nów w struk tu rach pań stwo wych i w go spo dar ce. Jed nym z re gio nów, w któ rym wy stę pu je fe no men re gio na li zmu, jest hi sto rycz ny Gór ny Śląsk, któ ry w swo jej hi sto rii po dzie lił się na uprze my sło wio ną i zur - ba ni zo wa ną część ka to wic ką, zwa ną da lej Gór nym Ślą skiem, bądź po tocz nie Ślą skiem, oraz na wiej ską/agrar ną i wie lo kul tu ro wą część opol ską, zwa ną Ślą skiem Opol skim. Ce lem ar ty ku łu bę dzie ana li za gór no ślą skie go re gio na - li zmu w obu re gio nach (daw ne go wo je wódz twa ka to wic kie go czy współ cze - śnie ślą skie go) ja ko prak ty ki dys kur syw nej, wy stę pu ją cej wraz z kre owa - niem ru chów spo łecz nych czy in sty tu cji re gio nal nych, ma ni fe stu ją cych ślą skość bądź gór no ślą skość w cza sie trans for ma cji ustro jo wej w Pol sce.

Owe prak ty ki dys kur syw ne by ły two rzo ne przez Oby wa tel skie Ko mi tet Obro ny Opolsz czy zny, ruch ma ją cy na ce lu pod pi sa nie przez re gion wo je - wódz twa ka to wic kie go Kon trak tu re gio nal ne go dla wo je wódz twa ka to wic - kie go oraz Ruch Au to no mii Ślą ska. Każ dy z trzech ana li zo wa nych przy pad - ków do ty czy rów nież kształ to wa nia form spo łe czeń stwa oby wa tel skie go na po zio mie re gio nal nym. No wum ni niej szych ana liz po le ga na wy bo rze me - to dy ba daw czej – ana li zy dys kur su w uję ciu Mi che la Fo ucaul ta oraz wy ko - rzy sta niu je go kon cep cji do ana liz dys kur su, od no szą ce go się do ide olo gii re - gio nal nej. Ar ty kuł skła da się z czte rech czę ści: w pierw szej przed sta wio no aspek ty teo re tycz ne re gio na li zmu, w dru giej zwró co no uwa gę na pod sta wo - we wy da rze nia w hi sto rii Gór ne go Ślą ska w związ ku z ana li za mi re gio na li - zmu, w trze ciej uka za na zo sta ła me to do lo gia ba dań i w ostat niej przed sta - wio no wy ni ki ana liz.

Re gio na lizm – aspek ty teo re tycz ne

Jed nym ze zja wisk wy stę pu ją cych współ cze śnie w świe cie spo łecz nym, a za ra zem bę dą cym przed mio tem re flek sji na uko wej jest re gio na lizm. W li te - ra tu rze przed mio tu z za kre su so cjo lo gii, na uk po li tycz nych i geo gra fii jest on de fi nio wa ny ja ko ide olo gia i/lub ruch spo łecz ny miesz kań ców okre ślo ne go re - gio nu (Ja ło wiec ki 2000; Ke ating 1997). U je go źró deł le ży kon cep cja wzro stu ro li re gio nów kul tu ro wych, co ozna cza, że w miej sce czyn ni ków go spo dar - czych za czę to pod kre ślać ro lę czyn ni ków kul tu ro wych, do któ rych za li czyć moż na od ręb ność war to ści, ję zy ka lub gwa ry czy też zwy cza jów lub oby cza - jów. W nie któ rych przy pad kach w li te ra tu rze przed mio tu pod kre śla się ro lę

in sty tu cji, kre owa nych na pod ło żu kul tu ro wym, któ re przy bie ra ją in ny cha rak - ter w po szcze gól nych ob sza rach o zróż ni co wa niu kul tu ro wym (Ke ating, Lo - ugh lin i De scho uwer red. 2003; Ke ating i Lo ugh lin red. 1997; Put nam 1995).

Dla te go też przyj mu je się, iż po wyż sze za gad nie nia mo gą przy brać po stać nur - tu no we go in sty tu cjo na li zmu, gdzie zwra ca no uwa gę na gę stość in sty tu cjo nal - ną w re gio nach bądź na sto wa rzy sze nio wą eko no mię (Co oke i Mor gan 2000), pod kre śla ją cą ro lę in sty tu cji w kre owa niu re gio nal nej go spo dar ki. Nie moż na za po mi nać w tym przy pad ku rów nież o ba da niach Put na ma (1995) we Wło - szech, któ re pod kre śla ły ro lę trwa nia ele men tów hi sto rycz nych w re gio nach kul tu ro wych. Tym sa mym no wy pa ra dyg mat pod kre śla ro lę toż sa mo ści ja ko cech od ręb nych, wy kre owa nych w hi sto rii.

W ten spo sób zde fi nio wa ny re gio na lizm ja ko ide olo gia i ruch spo łecz ny do ty czą cy re gio nów kul tu ro wych po ja wił się w okre ślo nym kon tek ście spo - łecz nym i cy wi li za cyj nym. Ke ating (1997) pi sał, iż re gio na lizm po ja wił się w re zul ta cie pre sji de mo kra ty za cji i uczest nic twa w mo de lu pań stwa cen tra - li stycz ne go. Otóż od lat sześć dzie sią tych XX wie ku moż na mó wić o zmie - nia ją cym się kon tek ście po li tycz nym i go spo dar czym sy tu acji re gio nów ja ko struk tur pań stwo wych. Kon tekst po li tycz ny wią zał się z kli ma tem, do ty czą - cym zmian mo de lu funk cjo no wa nia pań stwa, przede wszyst kim zwięk sze nia de mo kra ty za cji po przez uczest nic two w pro ce sach de cy zyj nych oraz prze - nie sie nia kom pe ten cji de cy zyj nych na niż sze szcze ble. Dla te go też w li te ra - tu rze przed mio tu pod kre śla się po li tycz ny wy miar re gio na li zmu. W istot ny spo sób wpły wa on na po li ty kę we wnętrz ną pań stwa, re ali zo wa ną przez ak - to rów re gio nal nych, któ rzy do pusz cze ni zo sta li do spra wo wa nia wła dzy na po zio mie lo kal nym i re gio nal nym. Po nad to re gion usy tu owa ny jest w szer szych struk tu rach, co ozna cza, że re gio na lizm sta no wi rów nież si łę po li tycz ną po li ty ki re gio nal nej, re ali zo wa nej przez nie go na ze wnątrz, wzglę dem pań stwa, in nych re gio nów bądź też in nych ak to rów od dzia łu ją - cych na sy tu ację w re gio nie, jak na przy kład kor po ra cji trans na ro do wych.

W ten spo sób de fi nio wa ny re gio na lizm dla Mi che la Bas san da sta no wi wy - nik za gro że nia dla re gio nu pły ną cy ze stro ny struk tur cen tral nych (Bas - sand 1986). Za gro że nia te do ty czyć mo gą cech spo łecz no -go spo dar czych, jak rów nież dzie dzic twa spo łecz no -kul tu ro we go spo łecz no ści re gio nal nej uzna wa nej bądź nie uzna wa nej przez pań stwo. W tym przy pad ku pod kre śla się ne ga tyw ną ro lę pań stwa ja ko struk tu ry do mi nu ją cej i od dzia łu ją cej na re - gion wbrew je go po trze bom i aspi ra cjom. Pod su mo wu jąc do tych cza so we roz wa ża nia moż na stwier dzić, iż re gio na lizm to ruch spo łecz ny opar ty na lo - kal nej lub re gio nal nej kul tu rze, po trze bach i aspi ra cjach miesz kań ców. Od - no si się do po czu cia od ręb no ści kul tu ro wej, szcze gól nie hi sto rii i tra dy cji (Ja ło wiec ki 2000). In na na to miast de fi ni cja trak tu je re gio na lizm ja ko ideę po li tycz ną i ide olo gię, jak rów nież ruch po li tycz ny. Re gio na lizm znaj do wał

się w opo zy cji do pań stwa na ro do we go i cza sem do form li be ral nej de mo - kra cji, szcze gól nie kie dy wy ra ża się w for mie se pa ra ty zmu. Oprócz te go upo li tycz nie nie re gio na li zmu mo że pro wa dzić do kwe stii re gio nal nej, jak au - to no mia, fe de ra lizm bądź na cjo na lizm.

Zmie nia ją cy się kon tekst go spo dar czy to po ja wie nie się glo ba li za cji go - spo dar czej oraz włą cze nie re gio nów w trans na ro do wy stru mień prze pły wów ka pi ta łów, ak to rów, idei i struk tur (Ca stells 1998a, 1998b). Dla te go też wska - zu je się w li te ra tu rze przed mio tu na im pe ra tyw kon ku ren cyj no ści dla re gio - nów, co ozna cza prze nie sie nie my śle nia neo li be ral ne go na po ziom te ry to - rial ny (Bo sch ma 2004). O kon ku ren cyj no ści de cy du ją jed nak tzw. czyn ni ki en do gen ne. Za li cza się do nich, po pierw sze, re gio nal ne in sty tu cje, szcze gól - nie te, któ re im ple men tu ją po li ty kę pro ro zwo jo wą. Mi cha el Ke ating i in ni ba - da cze stu diów re gio nal nych wska zu ją w tym przy pad ku między innymi na agen cje roz wo ju i ich ro lę w kre owa niu kli ma tu dla przed się bior czo ści oraz po ja wie nie się sze ro ko ro zu mia nej gę sto ści in sty tu cjo nal nej (Ke ating 1997; To ma ney i Ward 2000). Po dru gie, do czyn ni ków en do gen nych Ke - ating za li cza re gio nal ne spo łe czeń stwo oby wa tel skie. De fi nio wa ne jest ono w tym przy pad ku ja ko prze strzeń współ pra cy i po dej mo wa nia wspól nych pro - jek tów przez róż nych ak to rów re gio nal nych, nie ko niecz nie z in spi ra cji pań - stwa. War to za zna czyć w tym miej scu, iż po mi ja się w te go ty pu de fi ni cjach ro zu mie nie kon flik to we, jak rów nież li be ral ne spo łe czeń stwa oby wa tel skie go, wy raź nie od wo łu jąc się do re pu bli kań skiej wer sji te go kon cep tu (Pie trzyk - -Re eves 2004; Szac ki red. 1997).

Na to miast To ma ney i Ward (2000), wpro wa dzi li po ję cie no we go re gio - na li zmu, na ozna cze nie zwią za ne go z glo bal ną go spo dar ką im pe ra ty wu kon - ku ren cyj ne go re gio nów, któ re sta no wi dla nich istot ne za gad nie nie zwią za - ne z kul tu rą i toż sa mo ścią. Za czę to pod kre ślać ro lę toż sa mo ści re gio nal nej ja ko czyn ni ka en do gen ne go, któ ry istot nie de cy du je o kon struk cji re gio nów oraz sta no wi czyn nik mo bi li za cji spo łecz nej. W tym przy pad ku na le ży roz - róż nić toż sa mość re gio nal ną miesz kań ców i ukształ to wa ną rów nież hi sto - rycz nie toż sa mość re gio nu. Ta dru ga zo sta je ustruk tu ry zo wa na przez re gion pod czas pro ce sów je go in sty tu cjo na li za cji, kie dy to prak ty ki i dys kur sy od - dzia łu jąc na sie bie kształ tu ją te ry to rium re gio nu, je go sym bo licz ny ob raz i in sty tu cje. Toż sa mość re gio nu jest w tym przy pad ku wy pad ko wą pro duk - cji i re pro duk cji świa do mo ści re gio nal nej oraz wy obra żeń re gio nu wśród miesz kań ców, jak i lu dzi ży ją cych po za nim (Pa asi 1996). Ans si Pa asi za - kła da czte ry eta py poj mo wa nej in sty tu cjo na li za cji. Po pierw sze, jest nim kon sty tu cja kształ tu te ry to rium, po wtó re ukształ to wa nie sym bo licz ne re - gio nu, po trze cie zbu do wa nie in sty tu cji i, po czwar te, usta no wie nie jed - nost ki te ry to rial nej w struk tu rze re gio nal nej i w spo łecz nej świa do mo ści (Pa asi 1996: 33).

Pod su mo wu jąc, re gio na lizm sta no wi przy kład ak tyw no ści in sty tu cjo nal nej w re gio nie, bę dą cej re zul ta tem mo bi li za cji spo łecz nej ak to rów, ale rów nież przy kład ide olo gii opar tej na toż sa mo ści re gio nu.

Re gion Gór ne go Ślą ska

Przed mio tem za in te re so wa nia w ni niej szym ar ty ku le jest re gio na lizm od - no szą cy się do kon cep cji re gio nów kul tu ro wych, war to więc wy brać do ana - liz re gion, któ ry cha rak te ry zu je się „dłu gim trwa niem”. Ta kim nie wąt pli wie jest Gór ny Śląsk, któ ry w swo jej po nad ty siąc let niej hi sto rii przy na le żał do róż - nych po rząd ków praw no -po li tycz nych, cy wi li za cyj nych, go spo dar czych i spo - łecz no -kul tu ro wych – pol skie go, cze skie go, pru skie go lub nie miec kie go.

W ten spo sób ist nie ją ce „dłu gie trwa nie” po zwo li ło na po ja wie nie się so cjo lo - gicz nych ana liz re gio nu po gra ni cza kul tu ro we go (Szra mek 1934; Cha ła siń - ski 1935; Chle bow czyk 1980). Istot nym czyn ni kiem kształ tu ją cym toż sa mość re gio nu by ło nie wąt pli wie zbu do wa nie prze my słu w XIX wie ku w czę ści wschod niej re gio nu, w wy ni ku cze go po wsta je Gór no ślą ski Okręg Prze my sło - wy. Po wtó re, w tym sa mym cza sie do istot nych ele men tów toż sa mo ści na le - ży ak tyw ność sa mo or ga ni za cji oby wa tel skiej. Za li czyć moż na do nich w pierw szej ko lej no ści ru chy spo łecz ne i par tie spo łecz ne, zwią za ne z ide olo - gią na ro do wo ścio wą – pol ską lub nie miec ką w XIX i na po cząt ku XX wie ku, co by ło istot ne w związ ku z dys ku sja mi na te mat toż sa mo ści na ro do wej Gór - no ślą za ków (Kło skow ska 1996). Te go ty pu ak tyw ność sto wa rzy sze nio wa zwią za na z kwe stia mi na ro do wo ścio wy mi za koń czy ła się zor ga ni zo wa nym dzia ła niem zbio ro wym, ja kim by ły Po wsta nia Ślą skie w la tach 1919–1921.

Nie za leż nie od ak tyw no ści po li tycz nej zwra ca ło się uwa gę na umie jęt no ści sto wa rzy sza nia się miesz kań ców Gór ne go Ślą ska w chó ry przy ko ściel ne, klu - by czy tel ni cze czy or ga ni za cje o cha rak te rze na ro do wo ścio wym. Na to miast za mknię ty cha rak ter gór no ślą skich spo łecz no ści lo kal nych, w któ rych kon cen - tro wa ła się pra ca za wo do wa miesz kań ców i ich co dzien ne ży cie, przy czy ni ły się rów nież do róż ne go ty pu form sa mo po mo cy, wy ni ka ją cych z po dzie la nej toż sa mo ści re gio nal nej lub lo kal nej, hi sto rii i wspól ne go za miesz ki wa nia (Bahlc ke 2001; Cza pliń ski, Ka szu ba, Wąs i Że re lik 2002).

Wiek XX przy niósł wy da rze nia, któ re z jed nej stro ny mia ły bar dzo du ży wpływ na cha rak ter re gio na li zmu ślą skie go, z dru giej na sa mo ukształ to wa nie się re gio nu. Pierw szym by ło utwo rze nie w 1922 ro ku, w ra mach pań stwa pol - skie go, wo je wódz twa ślą skie go, któ re po sia da ło wów czas au to no mię i cha rak - te ry zo wa ło się spo rym roz wo jem go spo dar czym. W tym cza sie przyj mu je się, że do szło do ro zej ścia się ście żek roz wo jo wych Gór ne go Ślą ska na je go część uprze my sło wio ną, na le żą cą do pań stwa pol skie go oraz część wiej ską, agrar ną

na le żą cą do pań stwa nie miec kie go (Cza pliń ski, Ka szu ba, Wąs i Że re lik 2002).

Na stęp nym eta pem waż nym dla re gio na li zmu by ły wy da rze nia ma ją ce miej - sce po II woj nie świa to wej (od 1945 do 1948 ro ku). Po pierw sze, oba re gio ny Ślą ska – uprze my sło wio ny -ka to wic ki i opol ski zna la zły się w pań stwie pol - skim. Ten pierw szy na dal po dą żał ścież ką uprze my sło wie nia, szcze gól nie w wer sji so cja li stycz nej pań stwa go spo dar ki nie do bo rów oraz utwo rze nia Gór - no ślą skie go Okrę gu Prze my sło we go ja ko ob sza ru so cja li stycz nej in du stria li za - cji (Gra ba nia 1963). Ten dru gi, od 1950 ro ku ja ko sa mo dziel ne wo je wódz two, po dą żał ścież ką agrar ną ze szcze gól ną ro lą pro ce sów spo łecz no -kul tu ro wych zwią za nych z toż sa mo ścią re gio nal ną i re gio nu miesz kań ców po cho dze nia au - to chto nicz ne go oraz pro ce sa mi mi gra cji do i z re gio nu w okre sie 1950–2004 (Hef f ner i Ra uziń ski 2003). Nie ule ga na to miast wąt pli wo ści, że re gion ten, jak i in ne w Pol sce re al ne go so cja li zmu, nie mo gły w peł ni, ze wzglę du na czyn - ni ki ide olo gicz ne, wy ko rzy stać moż li wo ści kre owa nia spo łe czeń stwa oby wa - tel skie go, jak rów nież ma ni fe sto wa nia swo jej od ręb no ści kul tu ro wej w for mie re gio na li zmu ze wzglę du na ho mo ge nicz ne ten den cje pań stwa. Do pie ro rok 1989 przy niósł wol ność rów nież w wy mia rze po li tycz nym i oby wa tel skim, tym sa mym roz po czy na jąc no wy etap for mo wa nia się re gio na li zmu ja ko ru chu spo łecz ne go oraz ide olo gii.

Me to do lo gia ba dań

Jak wcze śniej wspo mnia no, re gio na lizm mo że sta no wić ide olo gię, jak rów - nież ruch spo łecz ny. W przy pad ku ba dań nad nim ja ko ide olo gii moż li we jest trak to wa nie ja ko prak ty ki dys kur syw nej w poj mo wa niu Mi che la Fo ucaul ta (Fo ucault 2002a, 2002b). Prak ty ka dys kur syw na ozna cza, że wy da rze nia znaj - du ją się w re la cji do ję zy ka. Przy czym nie jest to ana li za ukry tych zna czeń.

Dys kurs w uję ciu Fo ucaul ta de fi nio wa ny jest ja ko ję zyk roz wi ja ją cy się w kon - kret nych wa run kach hi sto rycz nych i ma te rial nych, co ozna cza, że okre ślo ne stwier dze nia mo gą się po ja wić tyl ko w okre ślo nym kon tek ście. W wa run kach tych na stę pu je pro ces, jak mó wi Fo ucault, usta la nia stwier dzeń oraz de fi nio - wa nia obiek tów. Kie dy tyl ko zna cze nia na bie ra ją sta ło ści i ule ga ją sta bi li za - cji, ma miej sce usta la nie praw dy, czy li co mo że zo stać uzna ne za praw dę, a co za fałsz. War to rów nież nad mie nić, iż szcze gól ną ro lę od gry wa ją po wta rzal ne mo ty wy, dzię ki któ rym wie dza zo sta je prze ka za na człon kom spo łe czeń stwa.

Re żim praw dy re gu lu je rów nież kto i co mo że mó wić, w ja kich wa run kach i w ja kich oko licz no ściach. Na uwa gę za słu gu je jesz cze po łą cze nie dys kur su i dys cy pli ny. Dys kurs ma na ce lu zdy scy pli no wa nie spo łe czeń stwa i je go człon ków po przez kształ to wa nie spo so bów mó wie nia o obiek tach (Fo - ucault 1998, 2002).

Przy kła dy gór no ślą skie go re gio na li zmu ja ko prak tyk dys kur syw nych w la tach dzie więć dzie sią tych XX wie ku

W dal szej czę ści ar ty ku łu zo sta nie przed sta wio na ana li za ślą skie go re gio - na li zmu ja ko prak tyk dys kur syw nych re ali zo wa nych w la tach dzie więć dzie sią - tych XX wie ku. Przy czym gór no ślą ski ozna cza w tym przy pad ku hi sto rycz - ne poj mo wa nie re gio nu w je go czę ści opol skiej i ka to wic kiej, jak pod kre śla li teo re ty cy re gio na li zmu – re gio nu kul tu ro we go. Do ana liz wy bra ne zo sta ły:

Oby wa tel ski Ko mi tet Obro ny Opolsz czy zny – OKO OP, Kon trakt re gio nal ny dla wo je wódz twa ka to wic kie go oraz Ruch Au to no mii Ślą ska.

Ruch spo łecz ny Oby wa tel ski Ko mi tet Obro ny Opolsz czy zny¹

Pierw szym ana li zo wa nym przy kła dem re gio na li zmu ja ko prak ty ki dys kur - syw nej był Oby wa tel ski Ko mi tet Obro ny Opolsz czy zny (OKO OP) – ruch spo - łecz ny wy wo ła ny no wym po dzia łem ad mi ni stra cyj nym Pol ski pod ko niec lat dzie więć dzie sią tych XX wie ku. Przez ruch spo łecz ny ro zu mie się na po trze by ni niej sze go tek stu mo bi li za cję spo łecz ną, wy wo ła ną przez okre ślo ny cel. Po - nad to ruch ten za in te re so wa ny jest kon kret nym te ry to rium, ma swo je źró dło w war to ściach, a spo sób dzia ła nia od no si się do po czu cia wspól no ty oby wa te - li (Of fe 1995; To ura ine 1995). Tak ro zu mia ne tzw. no we ru chy spo łecz ne, w od róż nie niu od sta rych ru chów spo łecz nych, dzia ła ją cych w zgo dzie z po - rząd kiem pań stwo wym, ogni sku ją swo je dzia ła nia wo kół kon flik tów struk tu - ral nych.

Po ja wie nie się te go ty pu ru chu spo łecz ne go by ło od po wie dzią na kon tekst po li tycz ny i ad mi ni stra cyj ny w Pol sce w II po ło wie lat dzie więć dzie sią tych.

Na fa li sze ro ko poj mo wa nej trans for ma cji ustro jo wej w Pol sce do szło do dys - ku sji po li tycz nej, na uko wej oraz pu blicz nej na te mat kształ tu ustro jo we go Pol - ski lo kal nej i re gio nal nej (Misz czuk 2003). Wów czas to po ja wi ła się kon cep - cja zmniej sze nia licz by wo je wództw (z do tych cza so wych czter dzie stu dzie wię ciu), co w prak ty ce ozna cza ło li kwi da cję zna czą cej licz by do tych cza - so wych struk tur ad mi ni stra cyj nych. Pro po zy cja zmian ob ję ła rów nież wo je - wódz two opol skie. Fakt ten przy czy nił się do mo bi li za cji spo łecz nej elit re gio - nal nych, a w dal szej ko lej no ści miesz kań ców. W wy ni ku ich dzia ła nia

1 Ni niej sze ana li zy po wsta ły w re zul ta cie re in ter pre ta cji wy ni ków ba dań pro wa dzo nych w ra mach pro jek tu Funk tio na le Kom pa ti bi lität zwi schen re gio na len Pro jekt net zwer ken und in - sti tu tio nel ler Steu erung in al tin du striel len Trans for ma tion sre gio nen: Nie der - und Obe rlau sitz in Ost deutsch land; Obe rschle si sches In du strie ge biet und Opo le in Po len re ali zo wa ne go przez Bran den burg -Ber li ner In sti tut fu er So zial wis sen scha ftli che Stu dien w okre sie sty czeń – gru - dzień 2003. Cy ta ty w po niż szym frag men cie po cho dzą w wy wia dów prze pro wa dzo nych w ra - mach pro jek tu z ak to ra mi ży cia po li tycz ne go, go spo dar cze go i spo łecz ne go w re gio nie oraz z ana li zy do ku men tów.

po ja wi ły się róż ne go ro dza ju ak cje spo łecz ne, bar dziej lub mniej spon ta nicz - ne – od pi sa nia li stów do władz cen tral nych, po przez bie sia dy ślą skie ak ty wi - zu ją ce oby wa te li czy tzw. Łań cuch Na dziei wzdłuż wo je wódz twa opol skie go po zor ga ni zo wa ne ma ni fe sta cje przed Sej mem w War sza wie czy lob bing po - li ty ków (Ja ło wiec ki red. 1998).

Na Oby wa tel ski Ko mi tet Obro ny Opolsz czy zny moż na spoj rzeć przez pry - zmat wy two rze nia przez nie go prak tyk dys kur syw nych. Na uwa gę za słu gu je to, że dys kurs ten roz wi nął się w kon kret nych wa run kach, ja ki mi by ła sze ro ko ro - zu mia na trans for ma cja ustro jo wa Pol ski i zwią za na z tym re for ma te ry to rial nej or ga ni za cji kra ju (Misz czuk 2003; Szom burg 2001). Istot nym na to miast bodź - cem by ła kon cep cja li kwi da cji wo je wódz twa opol skie go. Ana li zu jąc ten dys - kurs war to zwró cić uwa gę na ak to rów, któ rzy go re ali zo wa li, kon tekst, w ja - kim się on od by wał oraz ar gu men ty, ja kich uży wa no i któ re sta ły się re żi mem praw dy. Otóż ak to ra mi kon stru ują cy mi dys kurs sta li się przed sta wi cie le władz wo je wódz kich i sa mo rzą do wych w re gio nie – urzę du wo je wódz kie go, urzę - dów miast i gmin, po li ty cy szcze bla cen tral ne go re pre zen tu ją cy wo je wódz two w Sej mie oraz ce le bry ci. Nie moż na po mi nąć rów nież fak tu, że dys kurs re ali - zo wa ny był rów no le gle na fo rum pu blicz nym przez miesz kań ców, przed któ - ry mi otwar to ła my pra sy re gio nal nej i da no moż li wość wy po wia da nia się w ce - lu pod trzy ma nia je go głów nych mo ty wów.

Ana li zu jąc ten dys kurs war to przyj rzeć się re żi mo wi praw dy, czy li de fi ni - cji po szcze gól nych obiek tów. Po pierw sze zde fi nio wa ny zo stał re gion, czy li wo je wódz two opol skie. W dys kur sie pod kre śla no ar gu men ty, że cha rak te ry zu - je go swo iste go ro dza ju toż sa mość miej sca lub re gio nu, a miesz kań ców toż sa - mość re gio nal na, czy li po czu cie my. Toż sa mość miej sca lub re gio nu ukon sty - tu owa no w opo zy cji do ów cze sne go wo je wódz twa ka to wic kie go, je go zin du stria li zo wa ne go ob sza ru. Tym sa mym pod trzy ma no de fi ni cję Gór ne go Ślą ska ja ko tej czę ści re gio nu, któ ra ma cha rak ter uprze my sło wio ny i od dzie - le nie go od czę ści opol skiej, któ rą na zwa no Ślą skiem Opol skim. Jak się wy - po wie dział je den z ak to rów ru chu: to jest in ny Śląsk niż ten Gór ny Śląsk – ten ka to wic ki i in ny, niż Dol ny Śląsk, czy li Wro cław. In na hi sto ria, to jest wszyst - ko zu peł nie in na spra wa.

Jed nak że je den z głów nych ar gu men tów po ja wił się ze stro ny świa ta na uki.

So cjo log z Uni wer sy te tu Opol skie go, dr Da nu ta Ber liń ska, na pi sa ła ar ty kuł po wo łu jąc się na ba da nia Sta ni sła wa Ossow skie go, w któ rym wy róż ni ła wy - stę po wa nie dwóch grup Ślą za ków, jed nej na Ślą sku Opol skim i dru gą na Gór - nym Ślą sku, w czę ści uprze my sło wio nej. W re zul ta cie, jak pi sa ła wów czas, po wsta ły dwie spo łecz no ści, co zna la zło wy raz po 1950 ro ku, kie dy to po wo - ła no do ży cia wo je wódz two opol skie ze wzglę du na in ne pro ble my spo łecz ne i na ro do wo ścio we zwią za ne z in te gra cją na ro do wą. Od te go cza su pod kre śla się spe cy fi kę re gio nu opol skie go, cha rak te ry zu ją ce go się wie lo kul tu ro wo ścią

ze wzglę du na za miesz ki wa nie jej przez lud ność au to chto nicz ną i lud ność na - pły wo wą – po cho dzą cą z kre sów wschod nich oraz in nych re gio nów Pol ski.

Dla te go też ar gu men ty do ty czą ce toż sa mo ści re gio nu opol skie go prze ciw - sta wia no toż sa mo ści re gio nu ka to wic kie go, zwa ne go Gór nym Ślą skiem. Jak mó wił wów czas je den z sa mo rzą dow ców z Sej mi ku Sa mo rzą do we go: Ka to - wic kie jest pro ble mem nie tyl ko pol skim, ale i eu ro pej skim […] to jest du ży pro blem, że nikt nie chce się spe cjal nie do nie go przy zna wać ani w nim uczest - ni czyć. Ob sza ry pod łą czo ne pod ta ki re gion bę dą mu sia ły ło żyć na re struk tu - ry za cję prze my słu schył ko we go. Dla te go dla Ka to wic ce lem stra te gicz nym jest zwięk sze nie ob sza ru swo jej do mi na cji, bo wte dy ob szar ssa nia pie nię dzy bę - dzie więk szy.

In ną ce chą Ślą ska Opol skie go by ło scha rak te ry zo wa nie go ja ko sa mo dziel - ne go i ta hi sto rycz na ce cha win na, zda niem wie lu ak to rów w re gio nie, zo stać za cho wa na. Ilu stra cją te go mo ty wu mo że być wy po wiedź jed ne go z wi ce pre - zy den tów miast: Ist nie nie Opolsz czy zny ja ko sa mo dziel ne go re gio nu się ga wie lu stu le ci wstecz. By ła księ stwem, re jen cją, a od 1950 ro ku jest wo je wódz - twem. Przez te wszyst kie la ta udo wod ni ła, że ma wy ra zi stą toż sa mość re gio - nal ną, jest sa mo dziel na pod każ dym wzglę dem. Jest miej scem zgod ne go współ - ży cia grup lud no ści, któ rych ro do wód po cho dzi z róż nych czę ści Eu ro py.

Sa mo dziel ność prze ciw sta wia no nie tyl ko in ne mu re gio no wi, któ ry mógł - by po dej mo wać de cy zje w re gio nie opol skim, ale rów nież cen trum pań stwa – umow nie zwa nym „War sza wą”. Jak stwier dził je den z li de rów ru chu: Nie chce my czwar te go po wsta nia ślą skie go, ale też nie za mie rza my bier nie przy - glą dać się, jak war szaw scy mę dr cy kro ją na sze wo je wódz two na pla ster ki.

Ar gu men ty do ty czą ce sa mo dziel no ści re gio nu uzu peł nia no in ny mi, od no - szą cy mi się do lep sze go wy ko rzy sta nia za so bów, co wy ra ził między innymi je - den z re pre zen tan tów śro do wi ska re gio nal ne go opol skie go biz ne su: U nas się le piej pra cu je niż w in nych re gio nach. Je śli nie za cho wa my sa mo dziel no ści, to nie zo sta nie wy ko rzy sta na szan sa na współ pra cę z ka pi ta łem nie miec kim. Wiel - kim uła twie niem jest to, że prak tycz nie nie wy stę pu je u nas ba rie ra ję zy ko wa.

Toż sa mość re gio nu wo je wódz twa opol skie go ja ko re gio nu sa mo dziel ne go w dłu gim trwa niu ko re spon do wa ły z po czu ciem toż sa mo ści re gio nal nej. Jak mó wił je den z sa mo rzą dow ców: my się tu uro dzi li śmy, my tu ży je my, to jest na - sze śro do wi sko i chce my mieć na sze go czło wie ka, któ re go zna my i wy bie rze - my so bie, z któ rym mo że my roz ma wiać, któ ry przy je dzie do nas, bę dzie znał to śro do wi sko.

W dal szej czę ści ana liz przed sta wio ne zo sta ną naj bar dziej po wta rzal ne mo - ty wy po ja wia ją ce się w prak ty ce dys kur syw nej OKO OP. Wska zy wa no na stę - pu ją ce ele men ty: po ten cjał go spo dar czy, po sia da nie stra te gii roz wo ju wo je - wódz twa opol skie go do 2020, zde fi nio wa nie re gio nu ja ko ośrod ka na uko we go oraz fakt, iż wo je wódz two jest człon kiem Ra dy Eu ro py, jak rów nież je go spe -

cy ficz ną toż sa mość re gio nal ną. Mo ty wy te po wta rza ne by ły przez ak to rów z Sej mi ku Sa mo rzą do we go, człon ków NSZZ „So li dar ność” oraz Związ ku Gmin Ślą ska Opol skie go. Po nad to po ja wia ły się ar gu men ty do ty czą ce oba wy przed mar gi na li za cją re gio nu w no wych ra mach ad mi ni stra cyj nych i peł nie niu za ra zem ro li pe ry fe rii oraz wy stę pu ją cy w re gio nie dia log pol sko -nie miec ki.

Wska za ne mo ty wy mia ły, przede wszyst kim, pod kre ślić uni ka to wy cha rak ter re gio nu Ślą ska Opol skie go i prze ciw sta wić go głów nie wo je wódz twu ka to wic - kie mu, z któ rym to re gio nem wo je wódz two opol skie mia ło się po łą czyć i stwo rzyć je den re gion ad mi ni stra cyj ny (Ja ło wiec ki 1998).

Ko lej nym za gad nie niem prak tyk dys kur syw nych są spo so by mó wie nia o obiek tach, czy li mó wie nia o re gio nie. W przy pad ku re gio na li zmu w wer sji Oby wa tel skie go Ko mi te tu Obro ny Opolsz czy zny moż na mó wić o dwo ja kie go ro dza ju spo so bach: zin sty tu cjo na li zo wa nych oraz spon ta nicz nych. Do tych pierw szych za li czyć trze ba wszel kie go ro dza ju oświad cze nia władz sa mo rzą do - wych oraz in sty tu cji re gio nal nych. Na przy kład Mniej szość Nie miec ka by ła zda nia, że li kwi da cja wo je wódz twa jest dys kry mi na cją mniej szo ści na ro do wej.

Prze wod ni czą cy Mniej szo ści Nie miec kiej – Hen ryk Kroll – twier dził w swo ich wy po wie dziach, że li kwi da cja wo je wódz twa do pro wa dzi do ko lej nej emi gra cji z re gio nu i je go mar gi na li za cję. Ro lą pań stwa jest, kon ty nu ował ar gu men ta cję, słu cha nie mniej szo ści na ro do wych, w tym przy pad ku w związ ku z po zo sta wie - niem wo je wódz twa. Do spon ta nicz nych spo so bów kre owa nia dys kur su na le żał udział miesz kań ców. Po pierw sze, udo stęp nio no ła my „No wej Try bu ny Opol - skiej” miesz kań com re gio nu, by mo gli wy po wia dać się na te mat po zo sta wie nia wo je wódz twa opol skie go. Na le ży przy tym pod kre ślić, iż ar gu men ty miesz kań - ców przy bie ra ły cha rak ter bar dzo emo cjo nal ny. Jed na z miesz ka nek pi sa ła:

Uwa żam, że przy łą cze nie opol skie go do ka to wic kie go to zwy czaj ne bar ba rzyń - stwo, gwałt na tej spo łecz no ści, któ ra przez 50 lat po tra fi ła się in te gro wać, wspól nie pra co wać i wy mie niać kul tu ro we do świad cze nia.

Oprócz wy po wie dzi na ła mach pra sy, miesz kań cy re ali zo wa li hap pe nin gi czy zor ga ni zo wa ne ak cje pi sa nia li stów do władz cen tral nych. Przede wszyst - kim mia ło to na ce lu za ma ni fe sto wa nie swo jej od ręb no ści i względ nej nie za - leż no ści, któ ra wy zwa la mo bi li za cję spo łecz ną oraz in te gra cję miesz kań ców re gio nu wo je wódz twa opol skie go. Jak wy po wia dał się je den ze współ za ło ży - cie li ru chu: My śmy się tu taj wszy scy zjed no czy li. Bez wzglę du na to, czy ktoś jest z le wi cy czy z pra wi cy, czu je się Po la kiem czy Niem cem.

In ny na to miast wtó ro wał: Opolsz czy zna to nie Ma da ga skar, nie żą da my se - ce sji ani nie pod le gło ści. Chcie li by śmy jed nak utrzy mać tę swo ją od ręb ność.

Przez 50 lat tak pra co wa li śmy i ukła da li śmy sto sun ki mię dzy ludz kie i mię dzy - są siedz kie, że po win no to wzbu dzać przy chyl ność resz ty kra ju.

Pod su mo wu jąc po wyż sze ana li zy, ruch spo łecz ny OKO OP sta no wił przy - kład ślą skie go re gio na li zmu, opar te go na ide olo gii re gio nal nej ru chu za ini cjo -

wa ne go przez opol skie eli ty, a włą cza ją ce go w nie go po szcze gól nych oby wa - te li, któ rzy ak tyw nie uczest ni czy li w sfe rze pu blicz nej, po tra fi li się zor ga ni zo - wać i skon stru ować dzia ła nia zbio ro we. Był to ruch ma ni fe stu ją cy ja ko re żim praw dy od ręb ność re gio nal ną Ślą ska Opol skie go, wy two rzo ną w per spek ty - wie krót kie go trwa nia, szcze gól nie róż nią cą go od są sied nie go re gio nu, rów - nież hi sto rycz ne go Gór ne go Ślą ska, głów nie od je go zin du stria li zo wa nej czę - ści.

Kon trakt re gio nal ny dla wo je wódz twa ka to wic kie go

Dru gim przy kła dem prak ty ki dys kur syw nej ślą skie go re gio na li zmu jest Kon trakt re gio nal ny dla wo je wódz twa ka to wic kie go. Prak ty ka ta re ali zo wa na by ła głów nie przez eli ty wo je wódz twa ka to wic kie go, do któ rych na le ża ły głów nie oso by spra wu ją ce wła dzę w re gio nie po 1990 ro ku. Do gru py ak to - rów na le ża ły głów nie oso by z opo zy cji de mo kra tycz nej sprzed 1989 ro ku, któ - re na fa li wol no ści i sa mo dziel no ści ukon sty tu owa ły Ko mi te ty Oby wa tel skie i we szły do władz sa mo rzą do wych od 1990 ro ku. Tym sa mym po stu lat sa mo - dziel no ści re gio nal nej zo stał zre ali zo wa ny w prak ty ce. Nie moż na po mi jać w tym przy pad ku ak to rów ze sfe ry biz ne su, szcze gól nie po cho dzą cych z re gio - nu, kreu ją cych co dzien ną przed się bior czość w pierw szych la tach po trans for - ma cji (Ba rań ski red. 1999).

Obok ak to rów waż nym jest okre śle nie kon tek stu prak tyk dys kur syw nych dla po ja wie nia się Kon trak tu re gio nal ne go. W tym przy pad ku by ła to przede wszyst kim sze ro ko ro zu mia na trans for ma cja ustro jo wa w Pol sce, od by wa ją ca się w sfe rze po li tycz nej i go spo dar czej. W wy mia rze re gio nal nym moż na mó - wić o kon tek ście do ty czą cym re struk tu ry za cji go spo dar czej (Bła siak, Na wroc - ki i Szcze pań ski 1995). Otóż w pierw szych la tach po 1990 ro ku na te re nie wo - je wódz twa ka to wic kie go do mi no wa ły przed się bior stwa pań stwo we prze my słu cięż kie go. Re struk tu ry za cja do ty czy ła ich w zna cze niu li kwi da cji bądź pry wa - ty za cji czę ści ma jąt ku przed się biorstw, jak rów nież w związ ku ze zmia na mi nie efek tyw ne go prze my słu cięż kie go. Per spek ty wa li kwi da cji ko palń i hut gór - no ślą skie go prze my słu za gra ża ła re gio no wi i skut ko wa ła po ja wie niem się pro - ble mów spo łecz nych na sze ro ką ska lę, jak bez ro bo cie czy ubó stwo. War to przy tym za uwa żyć, że nie któ re z tych pro ce sów już się po ja wi ły w re gio nie.

Stąd ko niecz ność sa mo dziel no ści, jak rów nież od dol ne go wy ko rzy sta nia po - ten cja łów wy stę pu ją cych w re gio nie.

Prak ty ki dys kur syw ne Kon trak tu re gio nal ne go dla wo je wódz twa ka to wic - kie go zde fi nio wa ły re gion Gór ne go Ślą ska. Zo stał on wy raź nie okre ślo ny ja - ko ob szar uprze my sło wio ny, za wie ra ją cy się w gra ni cach Gór no ślą skie go Okrę gu Prze my sło we go, któ ry ze wzglę du na go spo dar kę nie do bo rów okre su re al ne go so cja li zmu oraz so cja li stycz ną ide olo gię pod da ny zo stał eks plo ata cji.

To wów czas po ja wi ły się ar gu men ty ze świa ta na uki, od no szą ce się do ko lo -

ni za cji re gio nu (Szcze pań ski 1992). Po nad to re gion ten zde fi nio wa no ja ko znaj du ją cy się w trud nej, a na wet dra ma tycz nej, sy tu acji go spo dar czej i spo - łecz nej, a rów nież eko lo gicz nej.

Na uwa gę jed nak za słu gu ją ar gu men ty, pod kre śla ją ce spo so by wyj ścia z trud nej sy tu acji re gio nu. Do ty czy ły one sa mo dziel no ści, czy li po dej mo wa - nia de cy zji przez ak to rów po cho dzą cych z re gio nu. Ar gu men ty te za czę ły ko - re spon do wać z te za mi o współ pra cy ak to rów i bu do wa niu in sty tu cji sprzy ja - ją cych przed się bior czo ści i re struk tu ry za cji go spo dar ki. Tym sa mym by ły zbież ne z ide olo gią Unii Eu ro pej skiej i re la tyw ną sa mo dziel no ścią re gio nów, po wtó re za czę ły być zbież ne z ide olo gią no we go re gio na li zmu obo wią zu ją cą w świe cie pod ko niec XX wie ku.

Dys kurs o au to no mii wy kre owa ny przez Ruch Au to no mii Ślą ska² Trze cim przy kła dem prak tyk dys kur syw nych pod da nych ana li zom w ni niej - szym ar ty ku le jest ten wy kre owa ny przez Ruch Au to no mii Ślą ska (RAŚ). Po - dob nie jak w po przed nich przy pad kach rozpo cząć war to od ak to rów kreu ją cych go. Są ni mi przed sta wi cie le in sty tu cji re gio nal nej, któ ra po wsta ła w 1990 ro ku w Ryb ni ku i sku pia ła w pierw szej ko lej no ści oso by po cho dze nia ślą skie go, pod kre śla ją ce toż sa mość re gio nal ną – gór no ślą ską oraz po li tycz ne po stu la ty au - to no mii re gio nu, od wo łu jąc się przy tym do wo je wódz twa ślą skie go sprzed II woj ny świa to wej ja ko re gio nu au to no micz ne go. W na stęp nych la tach ide olo - gia Ru chu ewo lu uje w stro nę po wo ła nia do ży cia Związ ku Lud no ści Na ro do - wo ści Ślą skiej, któ re go pró by re je stra cji na stę pu ją w 1997 ro ku – no we go sto - wa rzy sze nia od wo łu ją ce go się do kon cep cji na ro du ślą skie go. Pró by po wo ła nia do ży cia tej in sty tu cji wy wo łu ją licz ne kon flik ty po mię dzy tą or ga ni za cją a pań - stwem pol skim, przede wszyst kim zwią za ne z nie uzna niem przez pań stwo na - ro du ślą skie go (Bła siak, Na wroc ki i Szcze pań ski 1995; Bał dys i Ge isler 2004;

Wódz i Wódz 1998, 2001). Nie ule ga wąt pli wo ści, że wy da rze nie to w pierw - szej ko lej no ści mo bi li zu je część człon ków sto wa rzy sze nia do dzia ła nia, a po wtó re wy wo łu je zna czą cą dys ku sję re gio nal ną na te mat prze szło ści i przy - szło ści re gio nu. Dal sza ewo lu cja Ru chu kie ru je się w stro nę po wro tu czę ści je - go człon ków ze Związ ku Lud no ści Na ro do wo ści Ślą skiej do RAŚ, by z ko lei na po cząt ku XXI wie ku te go ty pu in sty tu cja re gio nal na ode szła od swo ich pier - wot nych za mie rzeń i za ło żeń ra dy kal nych dzia łań zbio ro wych na rzecz mo bi -

2Ni niej sza ana li za jest re zul ta tem re in ter pre ta cji wy ni ków ba dań prze pro wa dzo nych wspól - nie z Pa try cją Bał dys nad Ru chem Au to no mii Ślą ska w la tach 2000–2007. Dla po trzeb ba - dań prze pro wa dzo no wy wia dy z li de ra mi Ru chu oraz do ko na no ana li zy do ku men tów (Bał dys i Ge isler 2004, 2008).

li za cji spo łecz nej elek to ra tu po przez tzw. pra cę u pod staw, czy li or ga ni zo wa - nie róż ne go ro dza ju ak cji spo łecz nych czy też re ali za cję pro jek tów zwią za nych z dzie dzic twem hi sto rycz nym Gór ne go Ślą ska. Po dwu dzie stu la tach moż na stwier dzić, że RAŚ dzia ła ją cy w wo je wódz twie ślą skim i opol skim jest przy - kła dem nie tyl ko ru chu spo łecz ne go, ale i par tii re gio nal nej, za an ga żo wa ny w pro jek ty re gio nal ne ma ją ce na ce lu kul ty wo wa nie tra dy cji i toż sa mo ści re gio - nal nej, ale i ak tyw nie uczest ni czą cy w wy bo rach, jak i spra wo wa niu wła dzy przez nie któ rych człon ków w sa mo rzą dach gór no ślą skich miast i wsi (Bła siak, Na wroc ki i Szcze pań ski 1995; Bał dys i Ge isler 2008).

Ide olo gia au to no mii i or ga ni za cja re pre zen tu ją ca część Gór no ślą za ków po - ja wi ła się w szcze gól nym kon tek ście. Po dob nie jak w przy pad ku Kon trak tu re gio nal ne go dla wo je wódz twa ka to wic kie go, pod kre śla się trud no ści eko no - micz ne re gio nu, szcze gól nie wy ni ka ją ce z jego eks plo ata cji w okre sie re al ne - go so cja li zmu. Kon tekst w pierw szej ko lej no ści do ty czy pro ble mów go spo - dar czych, zwią za nych z re struk tu ry za cją prze my słu cięż kie go. Pa na ceum na te go ty pu pro ble my ma ją być roz wią za nia po li tycz ne, do ty czą ce au to no mii.

Kon tekst po ja wie nia się te go ty pu dys kur su do ty czy rów nież sa mej spo łecz no - ści ślą skiej czy gór no ślą skiej i jej po ło że nia w struk tu rze spo łecz nej. War to nad mie nić, iż spo łecz ność ta na nie któ rych ob sza rach hi sto rycz nych sta no wi ła gru pę do mi nu ją cą pod wzglę dem kul tu ro wym, wy ko rzy stu jąc gwa rę, tra dy cje czy oby cza je, ale by ła za ra zem pod po rząd ko wa na po li tycz nie i pań stwo wo, szcze gól nie w okre sie re al ne go so cja li zmu, gdzie pod kre śla no ho mo ge ni za cję kul tu ro wą i za kaz ma ni fe sto wa nia ślą sko ści oraz od da la no oso by po cho dze nia ślą skie go od udzia łu w struk tu rach rzą dze nia. Wią za ło się to z ide olo gią pań - stwa so cja li stycz ne go oraz z bra kiem moż li wo ści peł ne go roz wo ju spo łe czeń - stwa oby wa tel skie go w płasz czyź nie re gio nal nej.

Dla te go też ak to rzy re gio nal ni, funk cjo nu jąc w kon tek ście wol no ści sło wa i sto wa rzy sza nia się po 1989 ro ku, roz po czę li de fi nio wać na no wo obiek ty w sfe rze pu blicz nej. Pierw szym był re gion Gór ne go Ślą ska. De fi nio wa ny jest on ja ko ob szar re gio nu hi sto rycz ne go, któ ry ukon sty tu ował się w hi sto rii i któ - ry wcho dzi w skład w więk szo ści wo je wódz twa ślą skie go. Pro to ty pem re gio - nu ad mi ni stra cyj ne go dla Gór ne go Ślą ska jest wo je wódz two ślą skie z okre su mię dzy woj nia (1922–1939) znaj du ją ce się w struk tu rach praw nopań stwo wych Pol ski. Z ty tu łu po sia da nia przez daw ne wo je wódz two ślą skie au to no mii, po - ja wił się ar gu ment, wśród człon ków Ru chu Au to no mii Ślą ska, do ty czą cy au - to no mii re gio nu w ra mach pań stwa pol skie go pod ko niec XX i na po cząt ku XXI wie ku. Ar gu men ta cja te go ty pu de fi niu je przy szłość Gór ne go Ślą ska po - przez je go hi sto rię oraz współ cze sny kli mat struk tur eu ro pej skich, po ja wia ją się przy kła dy fe de ra li zmu bądź au to no micz nych re gio nów w Unii Eu ro pej - skiej. Po nad to ar gu men ta cja ta sprzy ja kli ma to wi prze ka za nia kom pe ten cji na jak naj niż sze szcze ble ze struk tur pań stwo wych. Tym sa mym pań stwo zde -

fi nio wa ne zo sta ło ja ko prze szko da w mo bi li za cji spo łecz nej i bu do wa niu od - dol ne go spo łe czeń stwa oby wa tel skie go. Jak stwier dził je den z li de rów Ru chu:

Mak sy mal na de cen tra li za cja, na ty le na ile po zwo li na to ja kaś efek tyw ność.

Czy li moż na my śleć o ta kiej fe de ra cji. Na do brą spra wę ame ry kań skie sta ny też są fe de ra cją, bo ma ją par la men ty, sze ro kie upraw nie nia hrabstw w za kre - sie sta no wie nia pra wa miej sco we go itd. Po li cja wła sna, to jest mo del, któ ry się u nas cie szy naj więk szym za in te re so wa niem, naj więk szym po par ciem. Rzecz ja sna optu je my za przy wró ce niem Skar bu Ślą skie go, au to no mia fi skal na jest dla nas nie od łącz nym ele men tem tej au to no mii, któ rą po stu lu je my, to nie jest oczy wi ste, gdyż więk szość tych re gio nów au to no micz nych nie ma au to no mii fi skal nej w Eu ro pie, na to miast wia do mo, że te re la cje fi nan so we w ra mach pań stwa pol skie go wy glą da ją po dej rza nie i na wet usta wo wy za pis, że my ma - my do stać z po wro tem ty le, a ty le po dat ku od pro wa dzi li śmy, nie gwa ran tu je, że do sta nie my. Le piej te po dat ki sa me mu zbie rać i od pro wa dzać ty le, ile okre - śla ja kiś współ czyn nik, praw da, czy to mo że być nie we dług współ czyn ni ka, to mo że być na wet sta ła kwo ta. Moż na opra co wać ka ta log po trzeb pań stwa, któ re po win ny być re ali zo wa ne na po zio mie cen tral nym i pa ry te to wo, ja ki i ile re gio ny po win ny wno sić do bu dże tu cen tral ne go, że by te funk cje pań stwa utrzy mać.

Gór ny Śląsk zo stał zde fi nio wa ny ja ko re gion hi sto rycz ny, czy li ukon sty tu - owa ny w hi sto rii, co ozna cza, że w to ku dzie jów wy kre ował spe cy ficz ne ce - chy. Sta no wią one w dal szej ko lej no ści ele men ty de fi nio wa nia re gio nu.

Po pierw sze wska zu je się na ce chy zwią za ne z róż no rod no ścią na ro do wo ścio - wą – pol ską, nie miec ką i cze ską. Ele men ty te go dys kur su są kre owa ne pod czas dzia łań Ru chu, np. Dni Dzie dzic twa Gór no ślą skie go. Wraz z róż no rod no ścią istot nym ele men tem de fi niu ją cym Gór ny Śląsk jest toż sa mość re gio nu i toż - sa mość re gio nal na je go miesz kań ców. Toż sa mość re gio nu jest de fi nio wa na w tym przy pad ku ja ko ob raz re gio nu wie lo kul tu ro we go, a toż sa mość re gio - nal na trak to wa na jest ja ko więź spo łecz na je go miesz kań ców. Przy czym de - fi niu jąc więź spo łecz ną de fi niu je się Gór no ślą za ków nie ty le ja ko oso by po - sia da ją ce ko rze nie i po cho dze nie re gio nal ne, ile ja ko wszyst kich, któ rzy bądź za miesz ku ją bądź są zwią za ni hi sto rycz nie z re gio nem i cha rak te ry zu ją ich ja - kie kol wiek wię zi.

War to zwró cić uwa gę na ar gu men ty zwią za ne z re la cją po mię dzy re gio - nem hi sto rycz ne go Gór ne go Ślą ska i kwe stia mi go spo dar czy mi. Otóż ak to rzy ide olo gii Ru chu pod kre śla ją ro lę mię dzy toż sa mo ścią re gio nal ną a roz wią za - niem pro ble mów re struk tu ry za cyj nych i pro mo wa niem tren dów mo der ni za cyj - nych. Toż sa mość re gio nal na, czy li wię zi, ja kie łą czą miesz kań ców re gio nu Gór ne go Ślą ska, to si ła, któ ra mo że zo stać wy ko rzy sta na między innymi do roz wo ju przed się bior czo ści, przez mo bi li za cję opar tą na wspól no cie toż sa - mo ści. Mo bi li za cja ta win na do pro wa dzić do po ja wie nia się au to no mii i sa mo -

dziel ne go rzą dze nia w re gio nie, gdyż bez te go ty pu umie jęt no ści nie bę dzie moż li we re ali zo wa nie za sad ni czych ce lów re gio nu. Jak za uwa ża li der Ru chu:

Za kła da my, że au to no mia two rzy zde cy do wa nie lep szą i więk szą prze strzeń dla te go roz wo ju, a toż sa mość sprzy ja wy krze sa niu ja kie goś ta kie go im pul su mo - der ni za cyj ne go, praw da, ja kiejś ener gii spo łecz nej. Na praw dę to są dwa nur - ty jak naj bar dziej kom ple men tar ne.

Na osob ną uwa gę za słu gu je de fi nio wa nie Gór ne go Ślą ska w II po ło wie lat dzie więć dzie sią tych, kie dy to część człon ków RAŚ pró bo wa ła utwo rzyć Zwią - zek Lud no ści Na ro do wo ści Ślą skiej. Wów czas to za czę to de fi nio wać Gór ny Śląsk w ka te go riach na cjo na li zmu, a je go miesz kań ców w ka te go riach et nicz - nych. Wy raź nie pod kre śla no wów czas w dys kur sie ar gu men ty do ty czą ce od ręb - no ści kul tu ro wej Ślą za ków od Po la ków w sfe rze oby cza jów, gwa ry (de fi nio wa - nej ja ko od ręb ny ję zyk ślą ski), wzo rów za cho wań czy war to ści. Wów czas to w re gio nie roz go rza ła dys ku sja po li tycz na i na uko wa, do ty czą ca kwe stii na ro - do wo ścio wych Po la ków i Ślą za ków (Ni ja kow ski red. 2004; Szme ja 2000).

Dys ku sja ta zo sta ła za koń czo na wraz z od mo wą re je stra cji Związ ku Lud no ści Na ro do wo ści Ślą skiej oraz po wro tem człon ków tej or ga ni za cji do Ru chu Au - to no mii Ślą ska.

Pod su mo wu jąc, dys kurs wy kre owa ny przez Ruch Au to no mii Ślą ska do ty - czy sy tu acji go spo dar czej i kul tu ro wej re gio nu hi sto rycz ne go. Z jed nej stro ny po wie la ar gu men ty po przed nich ana li zo wa nych przy pad ków – sa mo dziel no ści re gio nu i umie jęt no ści au to no micz ne go za rzą dza nia bez struk tur pań stwo wych czy po mo cy ze wnętrz nej (jak w przy pad ku dys kur sów w czę ści opol skiej), oraz ko lo ni za cji re gio nu i je go eks plo ata cji szcze gól nie przez okres re al ne go so cja li zmu (jak w przy pad ku Kon trak tu Re gio nal ne go). Róż ni ca naj istot niej - sza do ty czy de fi nio wa nia re gio nu – Gór ne go Ślą ska – w spo sób naj bar dziej zbli żo ny do re gio nu hi sto rycz ne go.

Wnio ski

Gór no ślą ski re gio na lizm po ja wił się w wy raź ny spo sób w la tach dzie więć - dzie sią tych XX wie ku ja ko zor ga ni zo wa ne dzia ła nia zbio ro we o cha rak te rze od dol nym, re ali zo wa ne obok pań stwa czy też prze ciw ko nie mu. Przy to czo ne w tek ście przy kła dy dzia łań zo rien to wa nych na pod pi sa nie, a na stęp nie re ali - za cję Kon trak tu re gio nal ne go dla wo je wódz twa ka to wic kie go oraz Oby wa tel - skie go Ko mi te tu Obro ny Opolsz czy zny wska zu ją z ko lei na wy so ki sto pień in sty tu cjo na li za cji tych ru chów spo łecz nych, ja kie po ja wi ły się w wy ni ku mo - bi li za cji ak to rów oraz wy kre owa nie z ko lei wy raź nej toż sa mo ści re gio nu opol - skie go oraz Gór no ślą skie go Okrę gu Prze my sło we go. W obu ana li zo wa nych przy pad kach moż na mó wić przede wszyst kim o ak tyw no ści li de rów, któ rzy

po tra fi li sku pić wo kół sie bie i swo ich dzia łań in nych ak to rów. W każ dym jed - nak z przy pad ków na stę pu je wy raź ne od wo ła nie się do hi sto rii re gio nu Gór - ne go Ślą ska oraz re pro du ko wa nia cech uzna nych za cha rak te ry stycz ne dla te - go re gio nu, jak go spo dar ność, sa mo dziel ność, umie jęt ność po ra dze nia so bie w trud nych sy tu acjach czy wresz cie pra co wi tość. Ce chy te w wy raź ny spo sób okre śla ją toż sa mość re gio nu Gór ne go Ślą ska w je go czę ści opol skiej i prze my - sło wej.

Po rów nu jąc trzy przy pad ki prak tyk dys kur syw nych od by wa ją ce się mniej wię cej w tym sa mym cza sie, a do ty czą ce gór no ślą skie go re gio na li zmu ja ko re gio nu hi sto rycz ne go, moż na zna leźć w nich ce chy wspól ne i róż ni cu ją ce re - gio ny lub re gio na li zmy. Pierw sza róż ni ca do ty czy ak to rów kreu ją cych re gio - na lizm. W przy pad ku Kon trak tu re gio nal ne go dla wo je wódz twa ka to wic kie go by ły ni mi eli ty re gio nal ne – sa mo rzą do we i biz ne so we, w Ru chu Au to no mii Ślą ska – oby wa te le, miesz kań cy re gio nu, szcze gól nie cha rak te ry zu ją cy się na po cząt ku po cho dze niem gór no ślą skim, czy li za miesz ki wa niem od po ko leń ob sza rów miast i wio sek Gór ne go Ślą ska ja ko re gio nu hi sto rycz ne go, na to - miast w sy tu acji OKO OP – eli ty wraz z miesz kań ca mi.

Dru ga róż ni ca, a za ra zem po do bień stwo od no si się do kon tek stu, w któ rym re ali zo wa no prak ty kę dys kur syw ną. W każ dym z przy pad ków moż na mó wić o sze ro ko ro zu mia nej trans for ma cji ustro jo wej, ja ka mia ła miej sce w Pol sce w la tach dzie więć dzie sią tych XX wie ku. Jed nak jej uszcze gó ło wie nie po ka zu - je róż ne aspek ty trans for ma cji przy czy nia ją ce się do po wsta nia dys kur su. Otóż w przy pad ku OKO OP głów ny kon tekst zwią za ny był z moż li wo ścią li kwi da - cji wo je wódz twa opol skie go, wcho dzą cej w skład te ry to rial nej or ga ni za cji kra - ju i re for my ustro jo wej. Nie co od mien ny kon tekst miał miej sce w przy pad ku Kon trak tu Re gio nal ne go, kie dy to po ja wił się on w związ ku z kon cep cja mi re - for my go spo dar czej kra ju, a w szcze gól no ści re gio nu Gór no ślą skie go Okrę gu Prze my sło we go. Po dob ny kon tekst miał miej sce w związ ku w dys kur sem RAŚ, gdzie w po dob ny spo sób od wo ły wa no się do re struk tu ry za cji re gio nu jak rów nież do kon cep cji wol no ści po li tycz nej, czy li moż li wo ści swo bod ne go mo bi li zo wa nia spo łecz no ści w or ga ni za cje i in sty tu cje spo łecz ne o cha rak te - rze re gio nal nym.

Zde cy do wa ne róż ni ce ma ją miej sce w przy pad ku ar gu men tów przed sta wia - nych przez po szcze gól ne ru chy spo łecz ne. Otóż, po pierw sze, w od mien ny spo sób de fi nio wa no re gion: dla OKO OP re gio ne m jest Śląsk Opol ski, czy li część hi sto rycz ne go re gio nu Gór ne go Ślą ska, któ ry w cią gu ostat nich pięć dzie - się ciu lat wy kre ował in ny typ zbio ro wo ści niż ten znaj du ją cy się na ob sza rze zin du stria li zo wa nym i zur ba ni zo wa nym. Ruch Au to no mii Ślą ska de fi niu je re - gion ja ko hi sto rycz ny ob szar Gór ne go Ślą ska, łącz nie z czę ścią opol ską, a w przy pad ku Kon trak tu re gio nal ne go re gion de fi nio wa ny był na spo sób go - spo dar czy, czy li ja ko Gór no ślą ski Okręg Prze my sło wy.

W każ dym jed nak z przy pad ków re gion, jak kol wiek był de fi nio wa ny, jest trak to wa ny ja ko znaj du ją cy się w sy tu acji za gro że nia ze stro ny pań stwa.

OKO OP pod trzy my wał w dys kur sie ar gu men ty do ty czą ce li kwi da cji wo je - wódz twa przez pań stwo, Kon trakt re gio nal ny for mu ło wał ar gu men ty do ty czą - ce upad ku go spo dar cze go re gio nu, a RAŚ pod no sił z ko lei obok ar gu men tów upad ku eko no micz ne go kwe stie zwią za ne z de gra da cją kul tu ro wą, de fi nio wa - ną ja ko brak moż li wo ści kul ty wo wa nia tra dy cji czy oby cza jów.

Po dob nie w każ dym z przy pad ków re gio na lizm ja ko prak ty ka dys kur syw - na pod no sił ar gu men ty opar te na re gio nal nych aspi ra cjach miesz kań ców bądź elit zwią za nych z do brem re gio nu i je go roz wo jem bądź trwa niem i od no sił się do po trzeb sa mo dziel no ści rzą dze nia re gio nem i w re gio nie. W związ ku z tym każ dy z ana li zo wa nych w ar ty ku le re gio na li zmów pod kre ślał kwe stię po li tycz - ną. OKO OP zwią za ną z od dzia ły wa niem na wła dze cen tral ne, pra cu ją ce nad re for mą ustro jo wą i te ry to rial ną kra ju w ce lu za cho wa nia między innymi re gio nal nej ad mi ni stra cji, RAŚ każ do ra zo wo w okre sie ostat nie go dwu dzie - sto le cia uczest ni czył w wy bo rach sa mo rzą do wych w gmi nach hi sto rycz ne go Gór ne go Ślą ska, bar dziej jed nak w czę ści daw ne go wo je wódz twa ka to wic kie - go, na to miast dys kurs Kon trak tu re gio nal ne go wy kre ował wpi sa ny w na zwę ru chu Kon trakt wo je wódz ki pod pi sa ny po mię dzy stro ną rzą do wą a re gio nem.

Każ da z prak tyk dys kur syw nych gór no ślą skie go re gio na li zmu ukon sty tu owa - ła ce le po li tycz ne, któ re w dal szej czę ści by ły re ali zo wa ne przez dzia ła nia ru - chów spo łecz nych, skie ro wa nych głów nie prze ciw ko pań stwu. W każ dym moż na mó wić o wal ce o de fi nio wa ne obiek ty znaj du ją ce się w prze strze ni spo - łecz nej, w tym przy pad ku obiek ta mi ty mi by ły re gio ny i ich ro la i funk cjo no - wa nie w spo łe czeń stwie i pań stwie.

War to rów nież wska zać, że w każ dym ana li zo wa nym przy pad ku gór no ślą - ski re gio na lizm ja ko prak ty ka dys kur syw na przy bie ra cha rak ter re pu bli kań - skie go wy mia ru spo łe czeń stwa oby wa tel skie go. W zna czą cy spo sób ide olo - gicz nie pod kre śla się wy miar wspól no ty re gio nal nej, w wy mia rze ad mi ni stra cyj nym – dla miesz kań ców wo je wódz twa opol skie go – oraz w wy - mia rze re gio nu hi sto rycz ne go (RAŚ) bądź go spo dar cze go (w przy pad ku Gór - no ślą skie go Okrę gu Prze my sło we go). W każ dym wska zu je się na ist nie nie bądź kre owa nie wię zi spo łecz nych po mię dzy zwy kły mi oby wa te la mi, wspól - ną ide olo gię i wspól nie po dzie la ne war to ści i nor my spo łecz ne. Za każ dym rów nież ra zem moż na mó wić o uczest nic twie wspól not w sfe rze pu blicz nej, któ re po le ga na ma ni fe sto wa niu swo jej ide olo gii (po staw, opi nii i emo cji) zwią za nej z re gio nem, jak i je go re la cją do in nych struk tur.

Li te ra tu ra

Bahlc ke, Jo achim. 2001. Śląsk i Ślą za cy. War sza wa: Wy daw nic two Na uko we Scho - lar.

Bał dys, Pa try cja i Ro bert Ge isler. 2004. Ślą ski neo try ba lizm, czy li ład i kon flik ty spo - łecz ne wy wo ła ne je go po ja wie niem się. W: P. Bucz kow ski i P. Mat czak (red.).

Kon flikt nie unik nio ny. Wspól no ty i wła dze lo kal ne wo bec kon flik tów spo wo do wa - nych roz wo jem. Wy da nie dru gie. Po znań: Wy daw nic two Wyż szej Szko ły Ban ko - wej, s. 105–128.

Bał dys, Pa try cja i Ro bert Ge isler. 2008. Ślą ski neo try ba lizm – od kon flik tów do no - wo cze sne go ru chu re gio nal ne go. Ewo lu cja Ru chu Au to no mii Ślą ska i je go ide olo - gii. W: A. Sak son (red.). Ślą za cy, Ka szu bi, Ma zu rzy i War mia cy – mię dzy pol sko - ścią a nie miec ko ścią. Po znań: In sty tut Za chod ni, s. 97–114.

Ba rań ski, Ma rek (red.). 1999. Kon trakt re gio nal ny dla wo je wódz twa ka to wic kie go.

Do ro bek i opi nie. Ka to wi ce: Wy daw nic two Uni wer sy te tu Ślą skie go.

Bas sand, Mi chel. 1986. The So cio -Cul tu ral Di men sion of Self -Re liant De ve lop ment.

W: M. Bas sand, E. A. Brug ger, J. M. Bry den, J. Fried mann i B. Stuc key (red.).

Self -Re liant De ve lop ment in Eu ro pe. The ory, Pro blems, Ac tions. Al der shot: Go - wer, s. 130–145.

Ber liń ska, Da nu ta. 1999. Mniej szość nie miec ka na Ślą sku Opol skim w po szu ki wa niu toż sa mo ści. Opo le: In sty tut Ślą ski.

Bier wia czo nek, Krzysz tof i Ro bert Ge isler. 2003. In sti tu tion und In te rak tion in re gio - na len En twic klung spro jek ten. „Ber li ner -De bat te -IN I TIAL” 6: 48–57.

Bła siak, Woj ciech, To masz Na wroc ki i Ma rek S. Szcze pań ski. 1995. Gór ny Śląsk 2005. Sce na riusz re struk tu ry za cji. Ka to wi ce: To wa rzy stwo Za chę ty Kul - tu ry.

Bo sch ma, Ron. 2004. Com pe ti ti ve ness of Re gions from an Evo lu tio na ry Per spec ti ve.

„Re gio nal Stu dies” Vol. 38, nr 9: 1001–1014.

Ca stells, Ma nu el. 1998a. The In for ma tion Age: Eco no my, So cie ty and Cul tu re. Oxford:

Oxford Uni ver si ty Press.

Ca stells, Ma nu el. 1998b. The Po wer of Iden ti ty. Oxford: Oxford Uni ver si ty Press.

Cha ła siń ski, Jó zef. 1935. An ta go nizm pol sko -nie miec ki w osa dzie fa brycz nej „Ko pal - nia” na Gór nym Ślą sku. War sza wa: Dom Książ ki Pol skiej.

Chle bow czyk, Jó zef. 1980. Ob sza ry po gra ni cza ję zy ko wo -na ro do wo ścio we go we wschod niej Eu ro pie Środ ko wej XVIII – XX wie ku. W: W. Zie liń ski (red.). Z pro - ble mów in te gra cji spo łecz no -po li tycz nej na Gór nym Ślą sku przed II woj ną Świa - to wą. Ka to wi ce: Ślą ski In sty tut Na uko wy, s. 9–34.

Co oke, Phil i Ke vin Mor gan. 2000. The As so cia tio nal Eco no my. Firms, Re gions and In no va tion. Oxford: Oxford Uni ver si ty Press.

Cza pliń ski, Ma rek, Elż bie ta Ka szu ba, Ga brie la Wąs i Ro ści sław Że re lik. 2002. Hi sto - ria Ślą ska. Wro cław: Wy daw nic two Uni wer sy te tu Wro cław skie go.

Fo ucault, Mi chel. 2002b. Po rzą dek dys kur su. Gdańsk: Sło wo/ob raz te ry to ria.

Fo ucault, Mi chel. 1998. Nad zo ro wać i ka rać. Na ro dzi ny wię zie nia. War sza wa: Fun - da cja Ale the ia.

Fo ucault, Mi chel. 1999a. Na ro dzi ny kli ni ki. War sza wa: Wy daw nic two KR.

Fo ucault, Mi chel. 1999b. Po wie dzia ne, na pi sa ne. Sza leń stwo i li te ra tu ra. War sza wa:

Fun da cja Ale the ia.

Fo ucault, Mi chel. 2000. Fi lo zo fia. Hi sto ria. Po li ty ka. Wy bór pism. War sza wa -Wro - cław: WN PWN.

Fo ucault, Mi chel. 2002. Ja, Piotr Ri viére, sko rom już za szlach to wał mo ją mat kę, mo - ją sio strę i bra ta mo je go… Przy pa dek mat ko bój cy z XIX wie ku. Gdańsk: Sło wo/ob - raz te ry to ria.

Ge isler, Ro bert i Jo an na Wró blew ska -Jach na. 2005. Ślą ski re gio na lizm. Ob li cza współ cze sne go ro man ty zmu po li tycz ne go. „Prze gląd Za chod ni. Pol ska -Niem cy -Eu - ro pa” 3 (316): 51– 68.

Ge isler, Ro bert, Bo rys Cym brow ski i Ma rek S. Szcze pań ski. 2005. Die Lo gik in sti tu - tio nel ler Ak ti vitäten im Obe rschle si schen In du strie ge biet und in der Wo je wod - schaft Opo le. W: R. Re is sig i M. Tho mas (red.). Neue Chan cen für al te Re gio nen?

Fal l be si pie le aus Po len und Ost deutsch land. Münster–Ham burg–Ber lin–Lon don:

LIT Ver lag, s. 209–250.

Go rze lak, Grze gorz. 1993. Re gio na lizm i re gio na li za cja w Pol sce na tle eu ro pej skim.

W: G. Go rze lak i B. Ja ło wiec ki (red.). Czy Pol ska bę dzie kra jem re gio nal nym?

War sza wa: UW.

Gra ba nia, Ma rek. 1963. Re gio ny prze my sło we wo je wódz twa ka to wic kie go. Ka to wi ce:

Wydawnictwo „Śląsk”.

Hef f ner, Kry stian i Ro bert Ra uziń ski. 2003. Re gion mi gra cyj ny – wy bra ne aspek ty de - mo gra ficz ne, spo łecz ne i go spo dar cze na przy kła dzie Ślą ska Opol skie go. Stu dia i mo no gra fie. Vol. 152. Opo le: Po li tech ni ka Opol ska.

Ja ło wiec ki, Boh dan. 2000. Re gio na lizm. W: En cy klo pe dia so cjo lo gii. T. III. War sza - wa: Ofi cy na Na uko wa, s. 282–285.

Ja ło wiec ki, Sta ni sław (red.). 1998. Bia ła Księ ga Obro ny Wo je wódz twa Opol skie go A.D. 1998. Opo le: In sty tut Ślą ski w Opo lu.

Ke ating, Mi cha el. 1985. Sta te and Re gio nal Na tio na lism. Ter ri to rial Po li tics and the Eu - ro pe an Sta te. New York–Lon don–To ron to–Syd ney–To kyo: Ha rva ster -Whe at she art.

Ke ating, Mi cha el. 1997, The Po li ti cal Eco no my of Re gio na lism. W: M. Ke ating i J. Lo ugh lin (red.). The Po li ti cal Eco no my of Re gio na lism. Lon don–Por t land:

Frank Cass, s. 17–40.

Ke ating, Mi cha el i John Lo ugh lin (red.). 1997. The Po li ti cal Eco no my of Re gio na lism.

Lon don – Por t land: Frank Cass.

Ke ating, Mi cha el, John Lo ugh lin i Chris De scho uwer (red.). 2003. Cul tu re, In sti tu tions and Eco no mic De ve lop ment. A Stu dy of Eight Eu ro pe an Re gions. Chel ten ham.

UK–Nor thamp ton, MA, USA: Edward El gar.

Kło skow ska, An to ni na. 1996. Kul tu ry na ro do we u ko rze ni. War sza wa: WN PWN.

Misz czuk, An drzej. 2003. Re gio na li za cja ad mi ni stra cyj na III Rzecz po spo li tej. Kon - cep cje teo re tycz ne a rze czy wi stość. Lu blin: Wy daw nic two Uni wer sy te tu im. M.

Cu rie -Skło dow skiej.

Ni ja kow ski, Lech (red.). 2004. Nad cią ga ją Ślą za cy. Czy ist nie je na ro do wość ślą ska?

War sza wa: Wy daw nic two Na uko we Scho lar.

Of fe, Claus. 1995. No we ru chy spo łecz ne: prze kra cza ne gra nic po li ty ki in sty tu cjo nal - nej. W: J. Szczu pa czyń ski (red.). Wła dza i spo łe czeń stwo. T. I. War sza wa: Wy daw - nic two Na uko we Scho lar, s. 226–233.

Pa asi, Ans si. 1996. Ter ri to ries, Bo un da ries and Con scio usness. The Chan ging Geo - gra phies of the Fi nish -Rus sia Bor der. Chi che ster–New York–Bris ba ne–To ron to–

Sin ga po re: John Wi ley&Sons.

Pie trzyk -Re eves, Do ro ta. 2004. Idea spo łe czeń stwa oby wa tel skie go. Współ cze sna de - ba ta i jej źró dła. Wro cław: Uni wer sy tet Wro cław ski.

Put nam, Ro bert. 1995. De mo kra cja w dzia ła niu. Tra dy cje oby wa tel skie we współ cze - snych Wło szech. War sza wa–Kra ków: Fun da cja im. S. Ba to re go, Wy daw nic two Znak.

Szac ki, Je rzy (red.). 1997. Ani ksią żę, ani ku piec: Oby wa tel. Wy bór tek stów i wstęp J. Szac ki. War sza wa–Kra ków: Fun da cja im. S. Ba to re go, Wy daw nic two Znak.

Szcze pań ski, Ma rek S. 1992. Po ku sy no wo cze sno ści. Ka to wi ce–Ty chy: Wy daw nic - two AMP.

Szom burg, Jan (red.). 2001. Po li ty ka re gio nal na pań stwa po śród uwi kłań in sty tu cjo - nal no -re gu la cyj nych. Gdańsk: In sty tut Ba dań nad Go spo dar ką Ryn ko wą.

Szme ja, Ma ria. 2000. Niem cy? Po la cy? Ślą za cy? Ro dzi mi miesz kań cy Opolsz czy zny w świe tle ana liz so cjo lo gicz nych. Kra ków: Uni ver si tas.

Szra mek, Emil. 1934. Śląsk ja ko pro blem so cjo lo gicz ny. Ka to wi ce: Rocz ni ki To wa rzy - stwa Przy ja ciół Na uk na Gór nym Ślą sku.

To ma ney, John i Na il Ward. 2000. En gland and the „New Re gio na lism”. „Re gio nal Stu dies” Vol. 34, nr 5: 471–478.

To ura ine, Ala in. 1995. Wpro wa dze nie do ana li zy ru chów spo łecz nych. W: J. Szczu pa - czyń ski (red.). Wła dza i spo łe czeń stwo. T. I. War sza wa: Wy daw nic two Na uko we Scho lar, s. 212–225.

Wódz, Ja cek. 2001. Pro spek tyw na de fi ni cja re gio nu w od nie sie niu do no wych pol skich wo je wództw: szkic so cjo po li tycz ny. W: M. S. Szcze pań ski (red.). Ja ki re gion? Ja - ka Pol ska? Ja ka Eu ro pa? Ka to wi ce: Wy daw nic two Uni wer sy te tu Ślą skie go, s. 149–160.

Wódz, Ja cek. 2002. Po li tycz ny cha rak ter de mo kra cji lo kal nej. „Re gio ny Pol ski”1 (4):

5–43.

Wódz, Ka zi mie ra i Ja cek Wódz. 1998. Dy na mi ka od twa rza nia się świa do mo ści re gio - nal nej w Pol sce a idea pań stwa uni tar ne go. Sprzecz ność re al na czy po zor na. W:

P. Bucz kow ski, K. Bon dy ra i P. Śli wa (red.). Ja ka Eu ro pa? Re gio na li za cja a in te - gra cja. Po znań: Wy daw nic two Wyż szej Szko ły Ban ko wej w Po zna niu, s. 183–

198.

Wódz, Ka zi mie ra i Ja cek Wódz. 2001. No we ty py re pre zen ta cji spo łecz nej i po li tycz - nej w pol skich spo łecz no ściach lo kal nych i re gio nal nych. „Re gio ny Pol ski” 2 (3):

27–44.

Upper Silesian Regionalism as the Discourse Practice

Summary

Regional issues are becoming one of the most important in sociological thinking. In sociological literature regionalism or New regionalism are indicated as phenomena related to ideology, social movements or regional tradition. The subject of the paper is analysis of Upper Silesian regionalism in two regions: Opole and Upper Silesia (former Katowice and nowadays Silesian Voivodship) as discourse practice responding to creation of social movement or regional institution manifested Silesianness or Upper Silesianness. Social movement called Civic Committee of Opole Defense, social movement realized Regional Contract for Katowickie Voivodship and Movement for Silesian Autonomy were chosen as subject of analysis. All three cases show cutting off from state structures, negation of the state, independence of the region, possibilities of managing the region and its development, regional identity and identity of the region.

The aim of the article will be to presentthe forms Upper Silesian ideology of regionalism created at the end of twentieth century.

Key words: region, regionalism, regional social movements, ideology of the region, Upper Silesia.