Studia z dziejów Szydłowca

(1)

Krzysztof Dumała

Studia z dziejów Szydłowca

Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 4, 177-260

(2)

K R Z Y S Z T O F D U M A Ł A

STUDIA Z DZIEJÓW SZYDŁOWCA

W S T Ę P

P raca niniejsza jest próbą ukazania w ybranych fragm entów h isto rii m ia sta i zm iennych losów jego mieszkańców. Szczególną uw agę skupiono na tym okresie dziejów Szydłowca, któ ry p rzypadł na epokę poprzedzającą rozbiory Polski. Był to okres in teresu jący w historii Szydłowca, znajdującego się w spe cyficznej sytuacji jako m iasto pryw atne, będące ośrodkiem niew ielkich dóbr możnowładczych. Na jego rozwój w dużym stopniu w płynęła eksploatacja okolicznych ru d żelaza i bogatych złóż piaskowca.

P racę uzupełnia arty k u ł o k u ltu rze i obyczajach mieszczan szydłowiec- kich, opublikow any w II tom ie „Rocznika M uzeum Św iętokrzyskiego”. Roz dział om aw iający przeobrażenia u k ład u przestrzennego Szydłowca opracow a ny został w P racow ni H istorii U rbanistyki M iędzyuczelnianego Z akładu P od staw ow ych P roblem ów A rch itek tu ry , U rbanistyk i i B udow nictw a przy M i nisterstw ie Szkolnictw a Wyższego, kierow anej przez prof, dra W acława Ostrowskiego.

S kładam w yrazy głębokiej wdzięczności Profesorow i D oktorow i S ta n i sław ow i H erbstow i i P rofesorow i D oktorow i W acławowi O strow skiem u za Ich cenne w skazówki, z których korzystałem w toku pracy. D ziękuję rów nież serdecznie Doktor T eresie Z arębskiej i D oktorow i K rzysztofow i Paw łow skie m u za w nikliw e uw agi, k tóre były mi w ielce pom ocne w rozw iązyw aniu w ielu problem ów urbanistyczno-historycznych.

*

P raca została w dużej m ierze o p arta na rękopiśm iennych źródłach histo rycznych, dotychczas nieznacznie tylko w yzyskanych, oraz na źródłach d ru kowanych. Dzielą się one na kilka grup.

1. Księgi m iejskie Szydłowca (ławnicze i w ójtow skie oraz radzieckie), ob ej m ujące la ta 1579—1619, 1628—1650, 1748—1754, 1788—1795, 1799—1808. Spośród w szystkich w yzyskanych w tej pracy źródeł rękopiśm iennych księ gi te m ają najw iększe znaczenie.

2. A kta K om isji Rządow ej S p raw W ew nętrznych z la t 1816— 1866.

3. D okum enty pergam inow e i papierow e, w ystaw ione przez k ancelarię k ró lew ską i kancelarię w łaścicieli Szydłowca w czasie od XV do XVIII wieku.

(3)

178 K r z y s z t o f D u m a ł a

4. Źródła rękopiśm ienne różnego typu, zachowane w archiw um szydłow iec- kiego kościoła parafialnego, zw iązane z jego działalnością gospodarczą i r e ligijną. O ryginały ich sięgają pierw szej połowy XVII w. Inform acje za okres w cześniejszy zaw arte są w odpisach i streszczeniach pochodzących z czasów późniejszych. Oprócz dokum entów kościelnych w zbiorach a rc h i w um znajd ują się rów nież rach u n k i i inne m ateriały źródłowe, dotyczące gospodarki prow adzonej w dobrach szydłowieckich. Większość ich pocho dzi z XVIII w., najstarsze — z la t czterdziestych XVII w. (Archiwum p a rafialn e w Szydłowcu zostało mi udostępnione dzięki uprzejm ości m iejs cowego proboszcza, księdza S tanisław a Skurskiego, k tórem u składam s e r deczne podziękowanie.)

5. Inne źródła rękopiśm ienne. (R ejestry poborowe z A rchiw um S k arbu K o ronnego, fragm enty M etryki K oronnej, częściowo w yzyskane ak ta Rządu G ubernialnego Radom skiego z W AP Kielce OT Radom, k arto tek a do słow nika historyczno-geograficznego woj. sandom ierskiego doby Sejm u C zte

roletniego i inne.)

6. Dawne przekazy kartograficzne i ikonograficzne. 7. Źródła drukow ane.

P ry w atn e miasto, jakim był Szydłowiec, nie mogło przekazać ty lu źródeł, co m iasta królew skie. Szczególnie dotkliw ym jest b rak lustracji.

Dotychczasowa lite ra tu ra poświęcona Szydłowcowi ogranicza się na ogół do artykułów , głównie z dziedziny histo rii sztuki. W ażniejsze prace w ym ie niam w porządku chronologicznym. Z arys h isto rii m iasta, opracow any przez

B. Chlebowskiego, mieści się w m onum entalnym S ł o w n i k u g e o g r a f i c z n y m

K r ó l e s t w a P o l s k i e g o i i n n y c h k r a j ó w s ł o w i a ń s k i c h , t. XII, W arszaw a 1892.

J. Kieszkowski ( K a n c l e r z K r z y s z t o f S z y d ł o w i e c k i . Z d z i e j ó w k u l t u r y i s z t u k i

Z y g m u n t ó w s k i c h c z a s ó w , t. I—II, P oznań 1912) przedstaw ia głównie d ziałal ność polityczną i k u ltu ra ln ą Szydłowieckich, zwłaszcza K rzysztofa Szydło- wieckiego. Podaje rów nież dość dużo wiadom ości o najw cześniejszym o kresie historii Szydłowca. Szczególnie cenne jest opracow anie ks. J. W iśniewskiego

D e k a n a t K o n e c k i ([w:] M o n u m e n t a H i s t o r i c a D i o e c e s i s S a n d o m i r i e n s i s , t. IV, Radom 1913), w którym au to r p u b lik u je szereg dokum entów , dziś już zagi nionych. M onografia ta poświęcona jest przede w szystkim histo rii szydłowiec- kiego kościoła. Trzy powyższe pozycje w odniesieniu do historii Szydłowca są obecnie przestarzałe. Z opracow ań pow ojennych w yróżniają się: J. Z. Ło

zińskiego S z y d ł o w i e c ([w:] K a t a l o g z a b y t k ó w s z t u k i w P o l s c e , t. III, W o j e 

w ó d z t w o k i e l e c k i e, z. 10, P o w i a t r a d o m s k i , W arszaw a 1961), Z. K lorygi S z y  d ł o w i e c ([w:] S t u d i a g e o g r a f i c z n e n a d a k t y w i z a c j ą m a ł y c h m i a s t , W arszaw a 1957; k rótka rozpraw a, poświęcona geografii ekonomicznej m iasta i jego za

plecza), A. B artczakow ej i M. Kozińskiej S z y d ł o w i e c . S t u d i u m h i s t o r y c z n o -

u r b a n i s t y c z n e d o p l a n u z a g o s p o d a r o w a n i a p r z e s t r z e n n e g o m i a s t a (maszynopis,

P racow nie K onserw acji Zabytków , W arszaw a 1958) oraz W. P ug et Z a m e k

w S z y d ł o w c u . S t u d i u m h i s t o r y c z n e d l a c e l ó w k o n s e r w a t o r s k i c h (maszynopis łaskaw ie mi udostępniony przez A utorkę, której w yrażam gorące podzię kowanie).

*

Szydłowiec, pow iatow e m iasto w w ojew ództw ie kieleckim , liczące obec nie blisko 6 000 mieszkańców, leży pod 20°51' długości geograficznej w schod niej i 51°14' szerokości północnej. Położony jest na północnych k rańcach Gór

(4)

S t u d i a z d z i e j ó w S z y d ł o w c a ₁₇₉ Г у с . l. S z y d ło w ie c z ok olicą u sc hy łk u la t d w u d z ie st y c h X IX w. Wycinek M ap y K w a te rm is tr zo w st w a W oj sk a P o ls k ie g o . S k a la or y g in a łu 1 : 12 6 000

(5)

Św iętokrzyskich, ściślej zaś u podnóża W zgórz i Pagórów R egionu K onec kiego, na wysokości 213—228 m n. p. m., przy szosie w arszaw sko-krakow skiej pom iędzy Radom iem a Kielcam i, a m ianow icie w odległości 28 km od Radom ia i 44 km od Kielc. Na południe i południow y zachód od Szydłowca ciągnie się w ielki kom pleks lasów, k tóre pok ry w ają znaczną część Wzgórz K onec kich. G łów na część m iasta rozciąga się w k ie ru n k u północ — południe, na k ra wędzi płaskow yżu łagodnie opadającego w dolinę rzeki Korzeniówki, dopływu Szabasów ki i Radom ki. Niski przeciw legły lew y brzeg doliny jest terenem zalewowym i m ało zabudowanym .

We wczesnym średniow ieczu okolice późniejszego m iasta Szydłowca n a leżały do potężnego rodu m ałopolskiego Odrowążów. Pierw sza źródłow a w ia domość o w si Szydłowcu pochodzi z czasów K azim ierza Wielkiego. M onarcha ten przeniósł wieś z praw a polskiego na niem ieckie (średzkie) *. N ajpraw dopo dobniej pierw szym i Odrowążami, używ ającym i nazw iska „Szydłow iecki”, byli bracia Ja k u b i Sławko. W pierw szych latach XV \y. w m iejscu daw nej osady targow ej lokow ali oni m iasto na p raw ie średzkim .

Przyw ilejem K azim ierza Jagiellończyka z 1470 r. Szydłowiec w raz z k il koma w s ia m i2 został przeniesiony na praw o m a g d e b u rsk ie 3.

Miasto, położone na niezbyt urodzajnych glebach, w śród dużych lasów, z dala od najw ażniejszych szlaków handlow ych, nie mogło swego rozw oju zawdzięczać ani rolnictw u, ani korzyściom płynącym z obsługi w ielkiego ru chu handlowego. Czynnikiem sprzyjającym rozwojowi Szydłowca była eks ploatacja okolicznych ru d żelaza oraz łatw o dostępnych bogatych złóż pias kowca dogodnego do o b ró b k i4.

Do rozkw itu m iasta przyczyniła się rów nież błyskotliw a k arie ra i k ró t k o trw ała św ietność rodu Szydłowieckich, przypadająca na dru gą połowę w ie k u XV i pierw sze 30 la t w ieku XVI. S tanisław Szydłowiecki (syn Jakuba, jednego z założycieli m iasta) był kasztelanem żarnow skim i radom skim oraz m arszałkiem dw oru królew skiego (zm. 1493 r . ) 5. Syn jego, Jak u b (zm. 1589 r.), piastow ał urząd kasztelana sandom ierskiego i podskarbiego w ielkiego koron nego; drugi syn, M ikołaj, był rów nież kasztelanem sandom ierskim i p od sk ar

1 P o czą tk i S zy d ło w ca zostaną szczeg ó ło w o om ów ion e na d alszych stronicach. 2 Stara W ieś (S c h y d l o w i e c z villa m ), W ola K orzeniow a (S c h id l o v ie c z k a vola,

alias K o r z e ń ) , D yn ów , P ręd ocin , G rabow a i G rabow ska W ola. B y ły to w sie n ie ob jęte p rzy w ilejem K azim ierza W ielk iego, który w y m ie n ia ł C h lew isk a, S m agów , S k ło b y , T opolę, R ad zim ik ów , M ost, D ąbrow ę, D ziurów , K o li- szow ę.

3 A G A D , dok. perg. 2915. P raw o m agd eb u rsk ie b yło bardziej atrak cyjn e dla lu d n o ści n iż p rzestarzałe w ó w cza s p raw o średzkie. (S zczególn ie korzystną in n o w a cją b yło praw o k ob iet do d zied ziczen ia m ajątku). D latego też w ie le m ia st w tej części k raju p rzyjęło p raw o m a gd eb u rsk ie w o w ych latach. * K. D um ała P r z y c z y n e k do d z i e j ó w k a m i e n i a r s t w a w S z y d ł o w c u , „Studia

z d ziejó w rzem iosła i p rzem y słu ”, t. IV, W rocław — W arszaw a — K raków 1964, s. 5J—54.

5 Ś m ierć S ła w k a i Jakuba S zy d ło w ieck ich n a stą p iła w krótk im o d stęp ie czasu, pom ięd zy 1433 a 1436 r. W 1433 r. bracia w y sta w ili d ok u m en t dla kościoła w S zy d ło w cu , n a to m ia st w 1436 r. k ról W ła d y sła w III, n ad ając m iastu do roczny jarm ark, czy n ił to na prośbę braci: Piotra, S ta n isła w a i M ikołaja

(6)

S t u d i a z d z i e j ó w S z y d ł o w c a ₁₈₁

bim w ielkim koronnym oraz kasztelanem radom skim . Po bezpotom nej śm ierci M ikołaja (luty 1532 r.) dobra szydłowieckie stały się własnością b ra ta zm ar łego, K rzysztofa, kanclerza w ielkiego koronnego, w ojew ody i k a sz te la n i k ra kowskiego, kasztelana sandom ierskiego.

Ze śm iercią kanclerza (30 XII 1532 r.) w ygasł potężny ród Szydłowieckich, ród bardzo silnie zw iązany z Szydłowcem, k tó ry był jego kolebką, a stał się siedzibą i pozostaw ał nią przez sto trzydzieści lat.

W raz z m ałżeństw em córki K rzysztofa Szydłowieckiego, Elżbiety, z M iko łajem R adziw iłłem C zarnym (12 II 1548), późniejszym kanclerzem w ielkim litew skim i w ojew odą w ileńskim , Szydłowiec przeszedł na własność rów nie potężnego rodu, jak S zydłow ieccy6. M iasto przestało jednak być główną re zydencją pańską. Siedzibą R adziw iłłów był Nieśwież; w Szydłowcu byw ali oni co najw yżej raz na kilka l a t 7. D obra szydłowieckie, zw ane od 1553 r. h rabstw em 8, składały się z m iasta, dwóch folw arków , szydłowieckiego i s k a r żyskiego, oraz z kilk u n astu wsi leżących przew ażnie na północ od Szydłow ca 9. Klucz szydłow iecki był jedną z bardzo licznych posiadłości radziw iłłow - skich, rozrzuconych po różnych ziemiach Rzeczypospolitej. Z tego też po w odu panow ie na N ieświeżu i Ołyce nie przy kład ali zbyt w iele uw agi do go spodarki prow adzonej w niew ielkim kluczu szydłowieckim. Zw ierzchnią w ła dzę w hrab stw ie spraw ow ali m ianow ani przez R adziw iłłów nam iestnicy, zwani także starostam i szydłowieckim i, którzy byli zarazem głów nym i ad m in istra to ram i pańskiego folw arku.

K olejnym właścicielem Szydłowca był syn Czarnego i Elżbiety Szydłc- w ieckiej, Mikołaj K rzysztof Radziwiłł, zw any Sierotką, m arszałek w ielki

li-S zy d ło w ieck ich . (Z b ió r d o k u m e n t ó w m a ło p o ls k ic h , w yd . li-S. K uraś, cz. II, W rocław — W arszaw a — K rak ów 1963, nry 451, 490). P iotr b y ł duch ow n ym , M ikołaj — p od starościm i burgrabią k rak ow sk im (zm. ok. 1476 r.). D o k u  m en t z 1470 r. jako w ła śc ic ie li S zy d ło w ca w y m ien ia już ty lk o S ta n isła w a i M ikołaja (A G A D , dok. perg. 2915).

6 W w y n ik u u k ładu fa m ilijn eg o z 1536 r. w ła śc ic ie lk ą dw óch trzecich m a ję t n ości sz y d ło w ie c k ic h została najm łod sza córka K rzysztofa S zy d ło w ieck ieg o , E lżb ieta. P ozo sta łą część S zy d ło w ca otrzym ała druga córka kanclerza, K ry styn a, żona Janusza, k sięcia na Z iem b icy i O leśn icy, z tym zastrzeżen iem , że zostan ie z n iej spłacona. W 1547 r. E lżbieta S zy d ło w ieck a w y k u p iła od k się  cia Jan u sza brak u jącą jej część dóbr szy d ło w ieck ich . (J. K ieszk o w sk i, op.

cit., s. 306— 309).

7 Są np. w ia d o m o ści ty lk o o sześciu k rótk otrw ałych pobytach M ikołaja R a d ziw iłła C zarnego w S zyd łow cu : 6 X 1548, 9 X I — 12 X I 1548. 5 X II 1548, 15 X 1553, jak iś czas w 1563 r. i 20 III 1564 (J. J a sn o w sk i M ik o ła j R a d z i w i ł ł C z a r n y , W arszaw a 1939, s. 405— 408).

8 M ikołaj R adzi w ił C zarny u zy sk a ł w 1553 r. ty tu ł hrabiego na S zy d ło w cu od F erd yn an d a I, k róla A u stro-W ęgier, p óźn iejszego cesarza rzy m .-n iem . (J. J a sn o w sk i, op. cit., s. 110).

9 W 1828 r. h rab stw o szy d ło w ieck ie o b ejm ow ało poza S zy d ło w cem n a stęp u  jące w sie: S zy d ło w iec-P o d za m cze, Starą W ieś, R yb ian k ę, D ługosz, J a n - k o w ice, W ysoką, Z d ziechów , S zy d łó w ek , S ad ek , S k arżysk o K siążęce, P o sa j- dów , S zczep an ów , K am ionną, M alicę, C zorów, P ogorzałe, M ajdów , C iecho- sto w ice, H utę, M roczków , O lszyn y, M łyn i O rońsko (KRSW , 2975).

(7)

182 Krzysztof Dumała R y c . 2. P la n g ru n tó w mias ta S z y d ło w c a z 18 15 r. — n a js ta r sz y zn a n y p la n m ia st a . L it er y C , D , E , F , G o z n a c z a ją teren y n a le ż ą c e do d w o ru (obszar z a k r o p k o w a n y ). O r y g in a ł: W A P K ie lc e , O T R a d o m , Z b . k a r t. 4 /3 1 6

(8)

S t u d i a z d z i e j ó w S z y d ł o w c a 183

tewski, w ojew cda trocki i w ileński (zm. 1616)10. Po śm ierci M ikołaja K rzysz tofa m iasto przeszło w posiadanie jego syna, A lbrychta W ładysław a R adzi wiłła, kasztelana trockiego i w ileńskiego (zm. 1636 r.). K olejnym i dziedzicam i Szydłowca byli: Z ygm unt Karol, syn M ikołaja Krzysztofa, krajczy i podcza szy W ielkiego K sięstw a Litewskiego, w ojew oda nowogrodzki (zm. 1642 r.); A leksander Ludw ik, syn M ikołaja K rzysztofa, m arszałek w ielki litew ski, w o jewoda brzeski litew ski i połocki (zm. 1654 r.); M ichał Kazim ierz, syn A lek sandra Ludw ika, kasztelan i w ojew oda w ileński, podkanclerzy litew ski, h e t man polny litew ski (zm. 1680 r.); Dom inik M ikołaj, b ra t M ichała K azim ierza, kanclerz w ielki litew ski (zm. 1697 r.); M ichał Antoni, syn Dom inika M ikołaja, krajczy litew ski (zm. 1721 r.); Leon Michał, syn M ichała Antoniego, straż n ik pieczęci litew skiej (zm. 1751 r.); M ikołaj, syn Leona M ichała, pułkow nik w ojsk litew skich, staro sta radoszkow ski (zm. 1795 r.); M aciej Radziwiłł, b ra t M iko łaja, podkom orzy litew ski, kasztelan w ileński (zm. 1800 r.).

Od m om entu lokow ania aż do czasów ostatniej w ojny Szydłowiec nie uległ pow ażniejszym zniszczeniom w o je n n y m xl. Równie groźne, jak sk u tk i

10 M ikołaj K rzy szto f od w czesn eg o d zieciń stw a b y ł p raw n ym w ła śc ic ie le m dóbr szy d ło w ieck ich , które nadała m u jego m atka, E lżb ieta z S z y d ło w ie c  kich. D arow izn a została p otw ierd zon a d ok u m en tem Z ygm u n ta A u g u sta

z 1557 r. (A G A D , dok. perg. 7726).

11 S z y d ło w ie c u n ik n ą ł zn iszczeń na p rzełom ie X V i X V I w ., m im o iż tr z y k r o t n ie, w 1498, w 1500 i w 1502 r., w pob liżu m iasta p rzecią g a ły czam b u ły ta - ta rsk o -tu reck ie. W 1498 r. sp alili T urcy w S an d om ierzu jedną basztę, za b ierając jeń ców . R adom ia n ie od w a ży li się atak ow ać, rozp u ścili ty lk o w o  koło łu p ieżcze zagony. Z byt późno zebrane p osp olite ru szen ie szla ch eck ie, po darem n ym p ościgu , zostało koło S an d om ierza rozpuszczone p rzez Jan a O lbrachta. W ojsko, w ra ca ją c do d om ów , n ie gorzej od T atarów złu p iło i sp a  liło w ie le w si w ok olicach S an d om ierza i O patow a. W e w rześn iu 1500 r. d otarli T atarzy do S andom ierza, O patow a i P arczew a. D w a lata p óźn iej T atarzy przy w sp ó łu d zia le W ołoch ów sp lą d ro w a li i sp a lili m. in. Z a w ich o st, W ielki O patów , K u n ó w i Ł agów Ś w ięto k rzy sk i. (A. W alaw en d er K r o n i k a k l ę s k e l e m e n t a r n y c h w Polsce i o k o li c y w latach 1450— 1586, cz. II, L w ó w 1935, s. 29— 33). F akt, iż m iasto n a leża ło do fo rtu n y p otężn ych R a d ziw iłłó w , p oparty dość liczn ą zap ew n e załogą p ań sk iego zam ku, od straszał od S z y  dłow ca w a ta żk ó w w sz e lk ie g o au toram en tu . Np. w 1622 r. m iasto p r zy czy  n iło się do zorgan izow an ia w y p r a w y „na zn iesien ie ch orągw i M szalsk iego i M oczarsk iego”, tzn. oddziału L iso w c z y k ó w p u stoszących w ow ym czasie o k o liczn e teren y. (A c t a scabinalia, consularia e t a d v o c a ti a li a o p p id i S z y d ł o  w i e c 1614— 1650, B ib lio tek a C zartoryskich, K raków , rkps 3907, s. 371). M ia sto znalazło się w n ieb ezp ieczeń stw ie tak że w czasach p o w sta n ia k o śc iu sz  k o w sk ieg o . K sięg i m ie jsk ie in form u ją o w yd arzen iach , które m ia ły m ie jsc e w S zy d ło w cu 11 czerw ca 1794 r.: „ob yw atele, o d eb raw szy znaczną k lęsk ą p rzez przech od zący obóz w o jsk a ro sy jsk ieg o , n ie d osyć na tym , że na k il k a d ziesią t ty s ię c y [złp], tak przez w y sie c z e n ie jako i w y tr a to w a n ie zbóż róż n y ch w polach i sp rzętach zn iszczen i zostaliśm y, jako zru jn ow an iem k a n c e  larii, zabraniem różn ych pap ierów , p od p arciem ak t m iejsk ich ... Przed k tó r y  m i [w ojsk am i] i z ży ciem uchodzić m u sieliśm y ...” (A k t a r a d z ie c k ie m i a s t a

S z y d ł o w c a 1788— 1795, A G A D , K s i ę g i m i e j s k i e , rkps 2989, k. 88, 166).

N a d alszych stron ach om ów ion e będą sk u tk i, jak ie m ia ły dla S zy d ło w ca w o jn y z p o ło w y X V II w . i obie w o jn y św ia to w e.

(9)

184 K r z y s z t o f D u m a ła

Ryc. 3. P lan pom iarow y gru n tów dóbr sz y d ło w ie c k ic h (fragm ent) z 1826 r. R ysow ał J. Z aw adzki. O ryginał: W A P K ielce, OT R adom , Zb. kart. 4/318

(10)

S t u d i a z d z i e j ó w S z y d ł o w c a ₁₈₅

Ryc. 4. Plan p o m ia ro w y m iasta S zy d ło w ca , bru lion (fragm ent). R y so w a ł J. Za w ad zk i. O ryginał: W A P K ielce, OT R adom , Zb. kart. 4/317

(11)

działań w ojennych, były częste pożary, a ty ch d rew n iane m iasto nie mogło uniknąć. Wiadomo, że w 1630 r. w ybuchł pożar, od którego spłonęła część m iasta 12. Nigdy nie dotknęła jedn ak Szydłowca żadna z tych k atastro faln y ch pożóg, plag m iast polskich, które obracały w zgliszcza całe m iasta.

Rozwój Szydłowca był w ielokrotnie w strzy m y w any przez szalejące w k r a ju do końca XVIII w. zarazy, k tóre co kilka lub kilkanaście lat czyniły znaczne spustoszenia, zwłaszcza w śród ludności m iejskiej. Głównym jed nak ham ulcem rozw oju Szydłow ca była ówczesna sytuacja społeczno-ekonom iczna kraju . M iasta m niejsze w w yniku krótkow zrocznej i egoistycznej p olityk i szlachty poczęły upadać, począwszy od schyłku XVI w. U padek ten ogrom nie pogłę biła m artw ota ekonomiczna k raju , będąca w ynikiem szwedzkiego „potopu” i późniejszych częstych wojen.

Po trzecim rozbiorze P olski Szydłowiec znalazł się w granicach zaboru austriackiego, w 1809 r. wszedł w skład K sięstw a W arszawskiego, n astępnie K rólestw a Polskiego (1815)13.

Ożywienie gospodarcze te re n u Zagłębia Staropolskiego w yrw ało Szydło wiec z ekonomicznego bezw ładu, trw ającego sto la t z górą. D ecydujące zaś znaczenie dla ponownego ożyw ienia m iasta m iało w ybudow anie w czw artym dziesięcioleciu X IX w. szosy, łączącej uprzem ysłow ione rejon y Zagłębia z R a domiem. Szosa ta prow adziła przez Szydłowiec.

Tymczasem m iasto zmieniło właścicieli, przechodząc od R adziw iłłów na w łasność księżnej Anny z Zam oyskich S apieżyny (1802) 14. Ta z kolei sp rze dała w roku 1828 Szydłowiec w raz z okolicznym i dobram i rządow i K rólestw a Polskiego 15.

Nowa form acja społeczno-ekonom iczna, kapitalizm , zapoczątkow ana na ziem iach K rólestw a uw łaszczeniem chłopów, przyczyniła się do znacznie szyb szego, choć nierów nom iernego w zrostu m iast. Pom yślnie ro zw ijający się Szy dłowiec uniknął u tra ty praw m iejskich w 1869 r., k tó ra to degradacja dotknęła

12 A c ta scabinalia..., s. 539.

18 W czasach R zeczyp osp olitej S zy d ło w iec leża ł na teren ie p o w ia tu ra d o m sk ie go w w o je w ó d z tw ie san d om iersk im . P o III rozbiorze P o lsk i m ia sto zn a jd o  w a ło się w g ran icach a d m in istra cy jn y ch d y stry k tu rad om sk iego, p row in cji G alicji Z achodniej; w 1809 r., jako m ia sto p o w ia to w e — w d ep artam en cie radom skim ; od 1816 r. — w ob w od zie opoczyń sk im , w o je w ó d z tw ie san d o m iersk im (którego siedzibą b ył R adom ). W 1837 r. w o je w ó d z tw a zostały p rzem ian ow an e na gubern ie, a w 1842 r. — ob w od y na p o w ia ty . S zy d ło w iec znalazł się w p o w iecie opoczyń sk im gu b ern i rad om sk iej. W w y n ik u n o  w eg o p od ziału a d m in istra cy jn eg o w K r ó le stw ie w 1866 r. m ia sto w eszło w skład p o w ia tu K oń sk ie. Od 14 V III 1919 r. S z y d ło w ie c zn a jd o w a ł się w gran icach p o w ia tu K o ń sk ie w w o je w ó d z tw ie k ieleck im ; od 1 IV 1939 r. — w p o w iecie radom skim tegoż w o jew ó d ztw a .

14 K siężn a A n n a S a p ieży n a n ab yła h rab stw o szy d ło w ie c k ie na p u b liczn ej lic y  tacji od o p iek u n ó w n ie le tn ic h k sią żą t K o n sta n teg o i A n to n in y R a d ziw iłłó w , su k ceso ró w M acieja R ad ziw iłła. (A c t a c i v i t a t i s S c h y d ł o v i c i a e p ro r e g im in e n o b iliu m ac s p e c t a b il iu m Francis ci K o r c z a k et M ichaelis R u t k i e w i c z , p r o - c o nsulum , p u b lic o c o m p a r a t a m a m i A n d r a e B u r k a r d , iu r a ti n o ta rii, c o n cep ta d ie 23 iu lii 1799 anno. A G A D , K s i ę g i m i e j s k i e , rkps 2990, k. 156; KRSW , 2971).

(12)

S tu d i a z d z i e j ó w S z y d ł o w c a ₁₈₇

75% ówczesnych m iast K ongresów ki, m ających poniżej 3 tys. m ieszkańców i posiadających w iele ludności rolniczej. Rozwój m iasta byłby nieporów nanie w iększy i przebiegałby bardziej dynam icznie, gdyby nie fataln e w sku tk ach dla Szydłow ca om inięcie go przez linię kolejową, przeprow adzoną w 1885 r. L inia kolejow a D ąbrow a Górnicza — Kielce — Radom — Dęblin m ijała m iasto od wschodu, w odległości 5 km. Dzięki tej linii, a także d rug iej — prow adzącej z K oluszek do Ostrowca (przeprow adzonej rów nież w 1885 r.) — n astąp ił bardzo szybki rozwój przem ysłow y Skarżyska, leżącego 12 km na południe od Szydłowca. O dtąd S karżysko stało się zwycięskim ryw alem om a w ianego miasta.

Nowe szanse dla Szydłowca zaistniały w Polsce Ludowej. O grom ny roz wój budow nictw a w k ra ju i zw iązane z nim zapotrzebow anie na kam ień b u dow lany spow odow ały w ielką rozbudow ę szydłowieckich kam ieniołom ów. Pom yślnie rów nież rozw ija się w mieście przem ysł garb arsk i i m etalow y. Dobrze się stało, że na mocy uchw ały w ładz państw ow ych z 1 X 1954 r. Szy dłowiec — m iasto o 550-letniej trad y c ji — stało się m iastem pow iatow ym .

I. EWOLUCJA UKŁADU PRZESTRZENNEGO SZYDŁOWCA Szydłowiec nie pow stał w w yniku jednorazow ego zabiegu u rb a n isty cz nego. Rozwój p rzestrzenn y m iasta odbyw ał się stopniowo, postępow ał na ogół w zdłuż głów nych dróg, który ch przebieg w znacznej m ierze kształtow ał szkie let rozplanow ania Szydłowca. Dzisiejszy skom plikow any uk ład przestrzenn y Szydłowca, składający się z szeregu różnorodnych elem entów , stanow i odbicie zarów no w ielu etapów jego rozwoju, jak i-zm ien iających się potrzeb fu n k cjonalnych m iasta.

(13)

Ośrodkiem Szydłowca jest czworoboczny, n iereg u larn y rynek, o p ow ierz chni ok. 6 950 m 2, leżący na wysokości 223—224 m n. p. m. P ośrodku placu wznosi się późnorenesansow y ratusz. Na południe od ry n k u u sytuow any jest gotycki kościół farny, oddzielony wąwozem od plebanii i ogrodu kościelnego. W odległości 205 m na północ od placu znajduje się drugi rynek, o planie zbliżonym do trapezu, m ający ok. 6 700 m 2 pow ierzchni. 235 m dalej w k ie ru n k u północnym leży trzeci rynek. Je st to najw iększy plac w Szydłowcu, ma on ok. 9 400 m 2 pow ierzchni, znajduje się w najw yżej położonej części m iasta (225—228 m n. p. m.). Trzy ryn k i łączy ulica stanow iąca podłużną oś Szydłowca. W schodnią część m iasta przecina biegnąca południkow o szosa w a r szawska. W k ieru n k u zachodnim w ybiega daleko z m iasta ulica, gęsto zabudo w ana dom am i ty p u na poły wiejskiego. To daw na S ta ra Wieś. W zachodniej części Szydłowca, ok. 300 m od środkow ego ry nk u, stoi renesansow y zamek. Potężna jego b ry ła wznosi się na wyspie, utw orzonej w rozlew isku K orze- niówki, na wysokości 216 m n. p. m.

*

W obrębie wyspy, na k tó rej znajd uje się obecnie okazały zamek, znale ziono ostatnio ceram ikę dw unastow ieczną. Dalsze badania archeologiczne do prowadzą, być może, do odkrycia na w yspie śladów niew ielkiego g r o d u 16. P u n k t obronny zlokalizow any został nadzw yczaj trafn ie. W okolicy b ra k in nych n atu raln y ch m iejsc obronnych, dlatego też uległa zasiedleniu w ysepka

leżąca w rozlew iskach rzeczki Korzeniówki. W ybór m iejsca przem aw iałby za wczesną m etry k ą gródka. Zapleczem gospodarczym dom niem anego gródka była S tara Wieś leżąca w bliskim sąsiedztw ie wyspy, nazyw ana zapew ne w ów czas Szydłowcem.

Rozwój gospodarczy północnej M ałopolski został w strzym any na sto blisko lat w w yniku drugiego najazdu tatarskiego w 1259 r., którego sku tkiem była dew astacja i w yludnienie tej części k raju. Zniszczeniu uległy wówczas m. in. sąsiadujący z Szydłowcem Wąchock, Skaryszew , Iłża, a przez kilkadziesiąt lat w dokum entach tego regionu spotyka się liczne w zm ianki o nie odbudow anych osadach i o b ra k u m ieszkańców 17. W czasie najazdu, być może, uległ zniszcze niu um ocniony p u n k t na wyspie. U cierpiała zapew ne i wieś.

P raw dopodobnie w pierw szej połowie XIV w., pół k ilom etra na wschód od S tarej Wsi, pow stała niew ielka osada targow a przy zbiegu lokalnych dróg, na dogodnym do zasiedlenia terenie położonym na w zniesieniu praw ego b rz e gu Korzeniówki. Można przypuszczać, iż nową osadę trak to w an o jako u zup eł nienie istniejącej już wsi, określono ją bow iem tą sam ą nazw ą — Szydłowiec. W spólna nazw a dla dwóch organizm ów osadniczych w ystęp uje jeszcze w

do-16 W. P u g et, op. cit. W obec fra g m en ta ry czn o ści p rzyp ad k ow ych zn alezisk i prow izoryczn ego, b yć m oże, ich d atow an ia, a tak że braku prac w y k o p a  lisk o w y ch na w y sp ie, przyp u szczen ia co do g en ezy S zy d ło w ca z k o n ieczn o ści m ają charak ter ty m cza so w y .

17 T. L alik S t u d i u m h is to r y c z n o - u r b a n i s ty c z n e ... I ł ż y i W ą ch ocka. P ra co w n ie K on serw acji Z ab ytk ów , W arszaw a; K. G órski R ó d O d r o w ą ż ó w w w i e k a c h średn ic h , „R ocznik P o lsk ieg o T o w a rzy stw a H erald yczn ego w e L w o w ie ”, t. V III, R. 1926— 1927, K rak ów 1928, s. 77.

(14)

S tu d i a z d z i e j ó w S z y d ł o w c a _Ш

R yc. 6. Z am ek. W idok od p ołu d n ia sprzed roku 1940

kum entach z 1433 r., 1470 г., u Długosza i w przekazie z 1519 r.18, dopiero w dokum encie z 1525 r. daw na wieś Szydłowiec nazw ana jest po raz pierw szy S tarą Wsią 19. Założenie nowego Szydłowca należy wiązać z powolnym oży w ieniem gospodarczym zniszczonego regionu i w tórną kolonizacją.

K azim ierz W ielki m iał przenieść Szydłowiec w raz z kilkom a innym i w sia mi z praw a polskiego „in ius theutonicum, quod vulgaliter srzedzkie dictur” 20. Je st to pierw sza źródłow a wiadomość o istnieniu Szydłowca. Wsie te należały do Jakuba, M ikołaja i P io tra z Chlewisk, z rodu Odrowążów.

W północnej M ałopolsce znajdow ało się kilka skupisk dóbr rodu

Odro-18 S. K uraś, op. cit., cz. II, nr 451; A G A D , dok. perg. 2915; J. D łu gosz L ib e r b e n e fi c io r u m dioece sis C ra co vien s is, t. II, K raków 1863, s. 524; M a tricu la ru m R eg n i P o lo n ia e s u m m a r i a , cz. IV, t. II, w yd . T. W ierzbow ski, W arszaw a 1912, nr 12227.

19 M atric ularum ... s u m m a ria , cz. IV, t. II, nr 14130.

20 J. K ieszk o w sk i (op. cit., s. 8) p o w o łu ją c się na H e r b y r y c e r s t w a pols k ieg o zebrane i w y d a n e r. p. 1584 przez B. P ap rock iego (w yd. K. J. T u row sk i, K rak ów 1858, s. 516). P rzen iesien ie na p raw o śred zk ie m iało d otyczyć także C h lew isk , S m agow a, S k łob ów , T opoli, R ad zim ik ow a, M ostu, D ąbrow y, D ziu - row a i K o liszo w y .

(15)

190 K r z y s z t o f D u m a la

Rye. 7. Z am ek. W idok od p o łu d n io w eg o w sch od u

wążów, którzy już w zaraniu XII w ieku zaliczani byli do najpotężniejszych rodów m agnackich P o ls k i21. W w yniku rodzinnych działów, najpraw dopodob niej pod koniec XIV w., Szydłowiec przypadł bocznej linii O drow ążów chle wiskich, którzy odtąd poczęli się m ienić dziedzicam i na S zy d ło w cu 22. N aj praw dopodobniej pierw szym i O drow ążam i, którzy używ ali nazw iska „Szy- dłow iecki”, byli bracia Jak u b i Sław ko 23.

1 stycznia 1401 r. erygow ali oni i uposażyli w Szydłowcu kościół p a ra fialny Św. Zygm unta 24. Nowo utw orzona niew ielka parafia najpraw do po dob niej została w ydzielona z p arafii chlew iskiej. Kościół otrzym ał cztery łany ziemi, dwie karczm y (tabernae), staw rybny, łąkę i las. T ereny te znajdow ały się między dw iem a drogam i „z których jedna prow adzi do S karżyska, a druga

21 Dobra O drow ążów z gałęzi m a ło p o lsk iej w śred n io w ieczu o b ejm o w a ły k ilk a kluczy: k lu cz p ran d ociń sk i nad S ren ia w ą , na p ółnoc klu cze: szczek ock i i sp row sk i, koło C hęcin k lu cz ręb ieszy ń sk i, n a stęp n ie klu cze: k o n eck i, b ia- łaczow sk i, p etry k o sk i nad D rzew icą, od row ąsk i na d ziale w o d n y m Czarnej i D rzew icy, pod K ielca m i k lu cz ch m ieln ick i i p iek o szo w sk i, w r e sz c ie k lu cz ch lew isk i i szy d ło w ieck i. P o zo sta łe dobra O drow ążów m a ło p o lsk ich b yły rozproszone. (K. G órski, op. cit., s. 20).

22 „H aeredes de S z y d ło w ie c ” (K o d e k s d y p l o m a t y c z n y k a t e d r y k r a k o w s k i e j Sw . W a c ła w a , cz. II, K rak ów 1883, s. 248, dok. z 1401 r.). S z y d ło w ie c c y p o siad ali z w y m ien io n y ch uprzednio w si, oprócz S zyd łow ca: D ziu rów (nad K am ienną) i K o liszo w ę (na zachód od K ońskich), C h lew iccy zaś: C h lew isk a, Sk łob y, S m a g ó w i D ąb row ę (nad K am ienną). R ad zim ik ow a i M ostu n ie zi d en ty fik o w a n o . (K. G órski, op. cit., s. 41).

23 P aprocki w y m ien ia A n d rzeja O buło, „de S z y d lo w ie c z ”, d zied zica Gór, k a sz telan a sa n d om iersk iego w 1362 r. (op. cit., s. 507). D ok u m en t ten je st jed n a k  że fa lsy fik a te m , gdyż A ndrzej, k a sztela n w iślic k i, jest w y m ie n io n y w 1342 r., n ie b y ł zaś k a sztela n em sa n d o m iersk im w r. 1362. (K. G órski, op. cit., s. 41). 24 K D K K , cz. II, s. 248.

(16)

S tu d i a z d z i e j ó w S z y d ł o w c a 191

R yc. 8. Z am ek. W idok od stron y m iasta

wiedzie na W olę” (K orzeniow ą)25. Targow y c h a rak ter Szydłowca p o tw ier dzony jest faktem istnienia w osadzie karczem, z których dw ie dano kościo łowi. Nie były to, jak się w ydaje, karczm y sensu stricto, lecz domy m iesz kalne, któ ry ch właściciele m ieli praw o produkow ania i sprzedaży tru n k ó w 2e. W roku 1413 bracia odkupili od siostry swej, M ałgorzaty (żony P io tra z T uł- kowic), dziedziczną część Szydłowca 27.

W dokum encie z 1427 r. Szydłowiec nazyw any jest już oppidum 28. M iasto pow stało jednakże kilkanaście lat w cześniej. P ierw si Szydłowieccy fcez w ą t pienia sta ra li się uśw ietnić swą, nie posiadającą przecież trady cji, siedzibę

25 Ibid.

26 w 1 4 3 3 r k o śció ł Sw . Z ygm u n ta otrzym ał od S zy d ło w ieck ich 5 karczem , p onadto w ła śc ic ie le in n y ch 10 karczem m ieli p łacić k o ścio ło w i po 1 groszu roczn ie (S. K uraś, op. cit., cz. II, nr 451). D ługosz, op isu jąc w y żej w y m ie  n io n e u p osażen ie k o ścio ła szy d ło w ieck ieg o , n ie u żyw a zw rotu „ ta b e r n a ”, lecz „ d o m u s ”. (J. D ługosz, op. cit., t. II, s. 524).

, 27 S. K uraś, op. cit., cz. I, nr 302.

28 S. K uraś, op. cit., cz. II, nr 388. W d aw n ej literaturze dokum ent z 1427 r. u w a ża n y b ył za p rzy w ilej lo k a cy jn y . (F. M. S ob ieszczań sk i W y c i e c z k a a r  ch eologiczn a w n ie k t ó r e s t r o n y G u b e r n i R a d o m s k i e j, W arszaw a 1852, s. 25; J. K ieszk o w sk i, op. cit., s. 7; J. W iśn iew sk i, op. cit., s. 270; K. G órski, op. cit., s. 43; i inni. R ów n ież w e d łu g m iejscow ej trad ycji lokacja S zyd łow ca n a stą p iła w 1427 r. (Zob. O pisanie h is to ry c z n e oraz t o p o g r a f i c z n o - s t a t y s t y c z - ne m i a s t a d z i e d z ic z n e g o S z y d ł o w c a , w w o j. s a n d o m ie r s k im , o b w o d z i e o p o  c z y ń s k i m , poło żonego. Sporządzone przez S k oru ch ow sk iego, burm istrza tego m ia sta , w 1820 roku. A G A D , KRSW , nr 2165). P ogląd ten jest błęd n y. D o k u m en t z 1427 r. nie jest p rzy w ilejem lok acyjn ym , S zy d ło w iec n a zy w a n y je s t w n im „ oppid um ", a jego m ieszk ań cy — „ o p pidan i”. P rzy w ilej n ie

(17)

podniesieniem jej do rangi m iasta. S tatu s m iasta przynosił jego w łaścicielom także doraźne w alory m aterialne. Dążenie Szydłowieckich do założenia m iasta w iąże się zapew ne ściśle z erekcją kościoła parafialn ego oraz tłum aczy zakup brak u jącej im części Szydłowca.

Miasto założone zostało w lesistej, słabo zaludnionej okolicy. N ajbliższe ośrodki m iejskie znajdow ały się w odległości 20 do 50 km; były to: Skrzynno, Radom , Iłża, Skaryszew , Bodzentyn, Opoczno i Kielce.

Przez Szydłowiec nie przechodził jeszcze w tym czasie żaden z w ażnych ówczesnych szlaków handlow ych. Drogi zbiegające się w mieście m iały na ogół znaczenie lokalne. W iększą rolę odgryw ał jed yn ie szlak w iodący z Opocz na i S krzynna do Iłży 28. W Szydłowcu od drogi tej szło odgałęzienie ku po łudniow i, w stronę klasztoru wąchockiego i Bodzentyna. W k ieru n k u północ no-w schodnim w ybiegał z m iasta gościniec do Radomia.

Z nadaniem Szydłowcowi rangi m iasta zbiegły się lokacje m iejskie po bliskiego Jastrzęb ia (ok. 1421 r.), założonego w odległości 7 km od Szydłowca przy drodze radom skiej, i W ierzbicy (przed 1414 r.?), k tó ra pow stała w odle głości 16 km, w m iejscu daw nej osady targow ej na ważnym szlaku R adom — Kielce — K raków . W 1430 r. praw a m iejskie uzyskał Gowarczów, leżący na zachód od Szydłowca w odległości ponad 30 km, a w 1454 r. — W ąchock, położony w odległości 20 km w k ieru n k u południowym .

P ierw otny układ Szydłowca jest dobrze czytelny na planie pom iarow ym z 1826 r.30 (ryc. 3, 4). A naliza tego planu, p o parta w cześniejszym i przekazam i źródłow ym i, pozw ala odtw orzyć zarów no pierw otne rozplanow anie m iasta, jak i etapy dalszego jego przestrzennego rozwoju. M iasto składało się w po

w sp om in a ani o w ó jc ie (zasadźcy), ani o w o ln iźn ie. F ragm ent d o k u m en tu m ów i o w y rep ero w a n iu „ tr a c to r i u m ”, k tóre m u siało b yć w cześn iej zbudo w a n e i przed 1427 r. zniszczone. P raw d op od ob n ie b ezpośrednią przyczyn ą w y sta w ie n ia p rzy w ileju b yło rozszerzen ie obszaru m ia sta p rzsz dodanie jego m ieszk ań com n o w y ch teren ów . W d ok u m en cie tym w ła śc ic ie le S z y  dłow ca p ow tó rzy li — co b yło rzeczą dość często sp otyk an ą — nad an ia i p o  sta n o w ien ia w cze śn ie jsz e , m o d y fik u ją c je bądź u zu p ełn iając. O m aw ian y p rzy w ilej m ógł być tak że p ierw szy m d ok u m en tem , w y sta w io n y m przez w ła śc ic ie li dla S zy d ło w ca , co tłu m a czy ło b y w ielo stro n n o ść treści p rzy w ileju . P o lsk i przekład tego d okum entu, d ok on an y w język u zbliżonym do sta r o  p olsk iego, zn ajd u je się w szy d ło w ieck iej k sięd ze m iejsk iej z końca X V III w. (A cta civ itatis..., s. 161— 163). P rzek ład ten p u b lik u ję w an ek sie.

29 Z naczen ie tego szlak u ogrom nie w zro sło w dru giej p o ło w ie X V w ., odkąd sta ł się częścią m a g istra li w io d ą cej z T orunia lub z P ozn an ia przez Ł ęczycę, Opoczno, S zy d ło w iec, Iłżę, O patów , S an d om ierz do P rzem yśla. W e w c z e s nym śred n io w ieczu droga ta na od cin k u Opoczno — O p atów w io d ła przez d olin ę K a m ien n ej, m ija ją c o k o lice S zy d ło w ca od stron y p o łu d n io w ej. (S. W eym an Cła i d ro g i h a n d lo w e w P o lsce p i a s t o w s k i e j . P ozn ań 1938, m apa; D rogi w P olsce około 1500 r., G łó w n y U rząd P la n o w a n ia P rz e str z e n 

nego, B iuro P lan u K rajow ego, opr. S. H erb st i W. T rzebiński).

30 J. Z aw ad zk i B ro u illo n p o m i a r u s z c z e g ó ło w e g o g r u n t ó w m i e j s k i c h i d u c h o w  nych. 25 X I 1826 r. Oryg. W A P K ielce, OT R adom , D ział K artografii, sygn. 4/317 oraz J. Z aw ad zk i P lan g r u n t ó w d ó b r S z y d ł o w i e c , 1826 r. (czystorys). Oryg. W A P K ielce, OT R adom , D ział K artografii, sygn . 4/318, n eg . PK Z

(18)

R yc. 9. K o śció ł p a ra fia ln y S w . Z y g - Ryc. 10. K ościół p arafialn y. W idok od

m unta. W idok od p ółn ocn ego w sch od u . p o łu d n io w eg o w schodu.

M al. K. S tro n czy ń sk i W i d o k i z a b y t k ó w s t a r o ż y t n o ś c i w K r ó l e s t w i e P olskim ... w l. 1844 i 1846 ze b r a n e . A tla s II — gu b ern ia radom ska. O ryginał: G ab in et R ycin

B ibl. UW

czątkach XV w ieku z ry n k u , otoczonego czterem a blokam i działek, oraz piątego bloku, przylegającego do te re n u kościoła, usytuow anego wzdłuż południow ej stro ny drogi wiodącej do Wąchocka. R ynek założono najpew niej w m iejscu daw nego placu targow ego osady, k tó ry z grubsza w yregulow ano, na skrzyżo w aniu lokalnych dróg i ich przebieg w pew nym stopniu określił kształt placu. W idoczne jest to zwłaszcza w północno-zachodnim narożniku rynku, przez k tó ry w ybiegała droga do S k rzy n n a i Opoczna. Na zapleczu płytkiego bloku po łu d niowego, składającego się zapew ne z 4 działek, znajdow ał się d rew n ian y kościół parafialny , usytuow any n a niew ielkiej wyniosłości opadającej w k ieru n k u po łudniow ym i zachodnim. Kościół od bloku przyrynkow ego oddzielony był za ułkiem 31. Południow ą granicę m iasta stanow ił wąwóz dzisiejszej ulicy Z a- kościelnej, któ ry m w średniow ieczu praw dopodobnie pły nął strum y k, w y m ieniony w dokum encie z 1433 r.32 Zachodnią granicę stanow iła rzeczka Ko- rzeniów ka, północna zaś jest tru d n a do ustalenia, być może była nią obecna

ulica 1 M aja (w jej zachodniej części). Blok leżący przy wschodniej pierzei

rynkow ej, nie ograniczony żadnym i przeszkodam i terenow ym i, posiadał n a j głębsze działki, m ające około 160 m długości. W ielką głębokość p arcel po w odow ały ogrody, czyli działki przyzagrodow e, przy tyk ające do zabudow ań g o spodarczych33. W łasnością kościoła była południow a część m iasta, obram o w ana drogą idącą do Woli K orzeniow ej i drogą do S k a rż y s k a 34 (ryc. 46).

31 Zob. dok. z 1433 r. (S. K uraś, op. cit., cz. II, nr 451).

32 Ibid.

33 Zob. dok. z 1427 r. (S. K uraś, op. cit., cz. II, nr 388).

34 Zob. dok. z 1401 r. (K DK K , cz. II, s. 248) i dok. z r. 1433 (S. K uraś, op. cit., cz. II, nr 451).

(19)

R yc. 11. K o śció ł p a ra fia ln y . W idok od p oiu an ia sprzed r. 1912

P ierw si Szydłowieccy praw dopodobnie zajm owali dw a oddzielnie stojące dwory, mimo iż nigdy nie przeprow adzili podziału ani m iasta, ani okolicz nych dóbr, k tórym i przypuszczalnie zarządzał jeden z braci — Sławko, bo wiem drugi — Jakub, będąc dw orzaninem biskupa krakow skiego ss, nie mógł

(20)

S t u d i a z d z i e j ó w S z y d ł o w c a ₁₉₅

R yc. 12. K o śció ł p a r a fia l

n y. W idok od p ołu d n ia

(n iep ra w id ło w o n a r y so w a 

n e proporcje k o ścio ła

i d zw o n n icy oraz b łęd n ie

p rzed sta w io n e szczegóły).

R eprod. z „T ygod n ik a I lu  str o w a n e g o ”, 1862

być zbyt częstym gościem w Szydłowcu. D rew niane najpew niej dw ory Szy dłowieckich wznosiły się, jak się w ydaje, jeden na w spom nianej już w yspie 3e, d ru g i w m iejscu późniejszego kościoła Św. Ducha, k tó ry w początkach XVI w ieku ówczesny pan m iasta w ystaw ił „in loco curiae paternae” 37.

Około połowy XV w. na w yspie wzniesiony został m urow any budynek m ieszkalny, którego gotyckie m u ry odkryto w północnej części zamku, oraz wolno stojąca wieża bram na (istniejąca do d z iś)38. Wieżę z budynkiem obron nym łączył zapew ne m ur lub w ał ziem ny z palisadą, k tó ry otaczał zbliżony do k w ad ratu dziedziniec. Inicjato ram i budow y nowej siedziby byli Stanisław w zględnie M ikołaj Szydłowieccy, którzy nazyw ani są dziedzicam i Szydłowca

w dokum entach z 1436 i 1470 r.39

W ostatnim dw udziestoleciu XV w. Szydłowieccy rozpoczęli budow ę no wego, m urow anego ze złomów piaskow ca kościoła parafialnego, któ ry D łu

36 N a teren ie w y sp y (pod b u d y n k iem g otyck im z p o ło w y X V w .) od k ryty zo stał w 3 m iejsca ch k a m ien n y m ur, rob iący w ra żen ie obw od ow ego, p row izo ryczn ie d a to w a n y na X IV w . (W. P u g et, op. cit.). B y ć m oże je s t to fra g m en t obronnego dw oru jed n ego z p ierw szy ch S zy d ło w ieck ich .

37 L ib e r g en eseo s il lu s tris ja m i l i a e S ch id lo vicie, M D X X X I, w yd . J. K iesz k ow sk i, op. cit., s. 769 n.

38 W. P u get, op. cit.

(21)

gosz znalazł jeszcze d re w n ia n y m 40. Budow ę kontynuow ał syn S tanisław a, Jakub, i on też doprow adził ją praw ie do k o ń c a 41.

Po śm ierci S tanisław a (1493 r.) Szydłow iec odziedziczył syn jego, M iko łaj (ur. około 1480 r . ) 42. Z pow odu m ałoletności M ikołaja i jego kilkuletniego pobytu na dw orze królew icza Z ygm unta w G ło gow ie43 praw dopodobnie za rządzał m iastem do 1505 r. w spom niany już b ra t M ikołaja — Ja k u b (który w ładał Ćmielowem i innym i d o b ra m i44). Począwszy od roku 1505 obserw ujem y żywe zabiegi M ikołaja, czynione w celu podniesienia znaczenia gospodarczego Szydłowca. W ciągu k ilku lat za spraw ą M ikołaja m iasto uzyskało przyw ileje królew skie na dwa nowe ja rm a rk i (1505 r . ) 45, cotygodniowy targ piątkow y (1508 r . ) 46, w reszcie skład żelaza (1512 r . ) 47. Energiczny dziedzic w ykupił także części m iasta, któ ry m i uposażeni byli jego k r e w n i48. N astępstw em tej dzia łalności stała się poważna rozbudow a Szydłowca.

M iastu tru d n o było się rozw inąć w k ie ru n k u zachodnim, gdyż z tej strony n a tu ra ln ą jego granicę stanow iła rzeka i podm okłe łąki; od południa z n a j dow ały się tere n y będące własnością kościoła, zaś dogodny do zabudow y teren, leżący na wschód od rynku, był zajęty przez blok o zasiedlonych, bardzo głębokich działkach. Duża głębokość zagospodarow anych od daw na parcel w strzym ała na przeciąg 400 la t rozwój m iasta w k ieru n k u w schodnim , a do dziś u tru d n ia przebicie przez działki ulicy rów noległej do rynku, dzięki k tórej mógłby nastąpić podział w schodniego bloku na płytsze bloki, bardziej ekonomiczne. T ereny najdogodniejsze do zasiedlenia znajdow ały się na pół noc od m iasta lokacyjnego; położone były na sk ra ju płaskowyżu, wzdłuż szlaku prow adzącego do S krzynna i Radom ia.

Rozwój m iasta w tym k ieru n k u był procesem ciągłym. Po zajęciu w szyst kich działek w blokach przyrynkow ych, przybyw ający do m iasta w XV w. now i osadnicy zajm ow ali parcele, k tó re stopniow o w ytyczano na zapleczu bloku północnego oraz po obu stronach dzisiejszej ulicy Radom skiej.

W okresie działalności M ikołaja Szydłowieckiego założony został nowy rynek, który nanizano na drogę w iodącą od stro ny cen trum m iasta w k ie ru n k u S krzynna i Radom ia.

G ranicą nowej części m iasta stał się stru m y k płynący w m iejscu

dzisiej-40 J. D łu gosz, op. cit., t. II, s. 524.

41 J. K ieszk o w sk i, op. cit., s. 15; K a t a l o g z a b y t k ó w ..., s. 42. 42 J. K ieszk o w sk i, op. cit., s. 16.

43 Ibid., s. 67. 44 Ibid., s. 16.

43 M a tric ularum ... s u m m a r i a , cz. III, n r 2463; A G A D , dok. perg. 2925, za w iera  jący p o tw ierd zen ie p rzy w ileju A lek sa n d ra . P ierw szy jarm ark n ad ał S zy  d ło w co w i W ła d y sła w III w 1436 r. (S. K uraś, op. cit., cz. II, nr 490). 46 M a tric ularum ... s u m m a r i a , cz. IV, t. I, nr 225. O czy w iście targ w S zyd łow cu

istn ia ł zn acznie w cześn iej. W yn ik ało to z fu n k cji m ia sta jako ośrodka rynku lok aln ego. P r z y w ile j Z ygm u n ta I za tw ierd za ł stan istn ieją cy , w zg lęd n ie na d aw ał drugi targ w tygod n iu .

47 Ibid., cz. IV, t. I, nr 1569; A G A D , dok. perg. 2916.

48 Ibid., cz. IV, t. II, nr 9655 (r. 1510), nr 10597 (r. 1515), nr 14129 (r. 1525), nr 14130 (r. 1525); J. K ieszk o w sk i, op. cit., s. 21; A . B o n ieck i i A. R eisk i H e r b a r z p pls ki, t. X IV , W arszaw a 1912, s. 221; S. U ru sk i R odzin a, H er b a r z

(22)

Studia z dziejów Szydłowca 197 R y c. 13 . P la n p r ze b ie g u tr a k tu w a r s z a w s k o -k r a k o w s k ie g o w obrębie S z y d ło w c a , 18 41 r. R y so w a ł G o r a le w s k i. O r y g in a ł: A G A D , K R SW 2 97 6

(23)

szej ulicy Zam kowej, widoczny jeszcze na plan ie z 1841 r.49 (ryc. 13). Założenie nowej dzielnicy nastąpiło przed rokiem 1529, w tedy bowiem M ikołaj e r y gował kościół szpitalny Św. Ducha 50. Tego ro dzaju kościoły zazwyczaj w zno szono poza m iastem , przy drogach w ylotow ych. Nową dzielnicę nazyw ano Skałką lub R ynkiem S k ałeczn y m 61.

Również zasługą M ikołaja była w ielka rozbudow a zam ku szydłow iec kiego. Zam ek na w yspie w raz z połową m iasta, począwszy zapew ne od o stat niego ćwierćwiecza XV stulecia, stanow ił w iano A nny Szydłow ieckiej, żony A braham a Leżeńskiego, która praw dopodobnie była siostrą S tanisław a, ojca M ikołaja 52. Dopiero w 1514 r. w zględnie w 1517 r. M ikołaj odkupił od m ało letnich dzieci nieżyjącej już A nny Szydłow ieckiej: Jana, K atarzy ny i A nny Leżeńskich „medietatem oppidi Schidlovyecz, пес non turrim ibidem mu- ratam cum curia” 53 (sform ułow anie powyższe sugeruje, że w chw ili tra n s a k  cji wieża bram na — gdyż o niej tu niew ątpliw ie mowa — była w ciąż jeszcze obiektem wolno stojącym ; w pobliżu znajdow ał się dwór).

L ata te należy uw ażać za początek rozbudow y zamku, k tórej dokonano,

być może, w edług planów F ranciszka della L ora tw órcy w aw elskiego dzie

dzińca krużgankow ego. P rzed przystąpieniem do budow y powiększono za pew ne obszar w yspy oraz rozszerzono praw dopodobnie i pogłębiono otacza jący j^ staw. W p anegiryku z 1531 roku czytam y, iż M ikołaj Szydłow iecki „wzniósł zamek od fundam entów ” 55. W rzeczywistości zaś zasługą M ikołaja

49 P la n s y t u a c y j n y ulic b r u k o w a n y c h k i e r u n k i e m t r a k t u k r a k o w s k i e g o , p r z e z m i a s t o S z y d ł o w i e c id ą c y c h , w y k a z u j ą c y p o t r z e b y usu nięcia 4 z a b u d o w a ń ś c ie ś n ia j ą c y c h p r z e ja z d . Z djął i n a r y so w a ł inż. por. G oralew sk i. 1841 r.,

K RSW , nr 2976.

50 T ek st ak tu erek cy jn eg o k o ścio ła szp ita ln eg o S w . D ucha i szp ita la p u b lik u je J. W iśn iew sk i (op. cit., s. 518 n.).

61 R e g e s t r ksią g w ó j t o w s k i c h s z y d ł o w i e c k i c h n u m e r o tr o jg a z r o k u 1629 do a k t z lat 1583 — 1619, A G AD, K s i ę g i m i e j s k i e , rkps 2984, r. 1607, s. 26 n. A c ta scabinalia..., r. 1638, s. 194 n.

52 Zob. J. K ieszk o w sk i, op. cit., tab lica g en ea lo g iczn a S zy d ło w ieck ich ; M a t r i c u  larum... s u m m a r i a , cz. IV, t. II, nry: 10597, 14129, 14130; A. B o n ie c k i i A.

R eiski, op. cit., s. 221, S. U ruski, op. cit., s. 22.

i3 „Et vil li s v i d e l i c e t S ta r o w i e s z , s o r te s in villis S k a r z y c z k o e t P o g o r z a l e ”. (A G A D , M e t r y k a K o ro n n a , t. 39, p. 341, r. 1525). A. B on ieck i i A. R eisk i p o

dają, iż tran sak cja ta m iała m iejsce w 1514 r., a została p o tw ierd zo n a w r. 1518 i 1525 (op. cit., s. 221). Z 1515 r. pochodzi zapis w M etryce K oronnej, in fo rm u ją cy , że A braham L eżeń sk i zob ow iązał się w ob ec M ik ołaja S z y d ło  w ie c k ie g o pod za b ezp ieczen iem 3 000 flo ren ó w , że w ciągu 2 la t (p ocząw szy od dnia 24 czerw ca) „osobiście d op row ad zi do ak t ziem sk ich ra d o m sk ich ” sw o je d zieci (Jana, A n n ę i K atarzynę), „aby z części dóbr o jc z y sty c h i m a  cierzy sty ch , k tóre w S zy d ło w cu p osiad ają, tem u M ik ołajow i u s tą p iły ” [zre zy g n o w a ły na rzecz M ikołaja] (M a t r i c u l a r u m ... s u m m a ria , cz. IV, t. II, nr 10597).

54 J. K ieszk o w sk i, op. cit., s. 68.

55 M ikołaj „ A p u d o p p i d u m hoc s u u m p a t e r n u m S c h i d l o w y e c z a r c e m hanc ex f u n d a m e n t i s u s q u e la t e r ę cocto p la n e se ta n t a q u e fa m ilia d i g n a m e d if i- ca vit, q u ip p e o m n i q u a q u e e x t i m e e t in t i m e lu c u l e n ta m e t a m e n a m , s iq u i- d e m cubicula, po rticu s, v a lu e p i c t u r a r u m con cin n ita s a tq u e o m n i a s i m u l in ea m i r i f i r e r e s p l e n d e r e ”. (L ib e r geneseos..., s. 767).

(24)

Ryc. 14. P ły ta nagrobna M ikołaja S zy d ło w ieck ieg o w y k o n a n a po r. 1532. S zy d ło w iec, k o śció ł p a ra fia ln y

była budow a wschodniego skrzydła zam ku (czyli głównej części budynku), rozbudow a już istniejącego skrzydła północnego, w trak cie k tórej budynek gotycki został przebudow any, w ydłużony i dostosow any do skrzydła w schod niego, oraz w zniesienie co najm niej dwóch kondygnacji skrzydła zachodniego, któ re dobudow ano do w spom nianej wieży b ra m n e j56. Od stron y południow ej zaprojektow ano jedynie niezbyt w ysoki m ur paraw anow y, dzięki czemu po mieszczenia zamku, których okna w ychodziły na dziedziniec, uzyskały bardzo korzystne oświetlenie.

Zapew ne w raz z budow ą renesansow ej rezydencji, zgodnie z upodoba niam i epoki, założono zwierzyniec. Pow stał on na trzech połaciach teren u: na północo-zachód od zam ku — m iędzy zabudow aniam i gospodarczym i P od zamcza a drogą do Chlewisk, na południo-zachód od w yspy — m iędzy drogą do S ta rej Wsi a Podzamczem, oraz na wschód od zam ku — na praw ym brze gu rzeki, na obszarze między staw em a nowo zakładaną częścią m iasta — S kałką (ryc. 15).

Za założeniem zw ierzyńca w ty m w łaśnie czasie przem aw ia fakt, iż dział ki bloku leżącego przy zachodniej pierzei nowego rynku, a graniczącego z t e renem zw ierzyńca, są praw ie trzy k ro tn ie płytsze od działek w bloku leżą cym po przeciw nej stronie placu. W ydaje się zatem , że założenie zw ierzyńca poprzedzało lub odbyw ało się rów nolegle z w ytyczeniem nowej części m iasta 57. W reprezen tacy jn ej w schodniej części zam ku została zrealizow ana loggia w idokow a 58 (jedna z pierw szych w kraju), zwrócona w stronę założenia

ogro-56 W. P u get, op. cit.

57 N a leży raczej w y k lu c z y ć m o żliw o ść p óźn iejszego założenia zw ierzyń ca na teren ie części d zia łek m ieszcza ń sk ich b lok u zachodniego, gdyż operacja taka n ie w ą tp liw ie zn alazłab y ech o w k sięg a ch m iejsk ich .

(25)

2 0 0 Krzysztof Dumala R y c . 15 . P la n g ru n tó w fo lw a r k u P o d z a m c z e w ed łu g pomiaru z r. 1 8 2 6 . R y so w a ł A . K u le sz a w r. 18 58 n a p o d st a w ie p la n u p o m ia r o w e g o J. Z a w a d z k ie g o z r, 18 2 6 . O r y g in a ł: W A P K ie lc e , OT R a d o m , Z b . k a r t. 4 /3 2 9

(26)

S t u d i a z d z i e j ó w S z y d ł o w c a ₂₀₁

R yc. 16. W idok z placu K arola Ś w ie r c z e w sk ie g o (głów n ego rynku) na zam ek

(27)

202 K r z y s z t o f D u m a l a

dowego, za którym rozpościerała się budow ana wówczas now a dzielnica m iasta 5®. T rudno stw ierdzić, czy intencją budow niczych zam ku było św iadom e pow iązanie widokowe rezydencji z miastem . Loggii nie można było usytuow ać w pozbawionym słońca skrzydle północnym ani w skrzydle zachodnim , od dalonym tylko o 60 m od zabudow ań folw arcznych Podzamcza. Na u sy tu o w a nie loggii w skrzydle wschodnim w płynął także atra k cy jn y n iew ątp liw ie widok malowniczego zw ierzyńca, k tó ry od strony w schodniej przylegał szerokim pasem do staw u otaczającego zamek. Przypuszczalnie znacznie m niejszą u w a gę zw racano na niezbyt in teresujący w idok drew n ian ych zabudow ań gospo darczych tyłów m iasta.

Zakończenie budow y zam ku nastąpiło około 1526 r.60 Trzy la ta później Mikołaj w ystaw ił ak t erekcyjny kościoła szpitalnego Św. Ducha i szpitala dla ubogich, których budynki wzniesiono w m iejscu niepotrzebnego już, daw nego dw oru Szydłowieckich 61.

P rzyjęliśm y, że budow a zam ku postępow ała rów nolegle z pow staw aniem nowej dzielnicy — Skałki. Byłoby rzeczą in teresu jącą stw ierdzenie, czy w jej rozplanow aniu b rali udział włoscy architekci, zatru dn ien i n iew ątpliw ie przy wznoszeniu renesansow ego zamku. N iestety nie odnaleziono dotąd żadnych przekazów pisem nych dotyczących prow adzonych robót. W tej sy tu acji należy zdać się niem al w yłącznie na analizę dziew iętnastow iecznych planów pom ia row ych m iasta (ryc. 3, 4, 13, 15).

Interesujący nas plac ma na nich kształt n iereg ularn ego czworoboku, zbli żonego do trapezu. W ybiega zeń osiem ulic, z których pięć jest niew ielkim i uliczkam i o funkcjach gospodarczych. Ulice nie są poprow adzone prostopadle do naroży placu, a zatem nie ma on cech planow o wytyczonego ry n k u ś re d niowiecznego. Z w raca uw agę sposób w prow adzenia na plac głów nej ulicy, wiodącej od centrum m iasta. Ulica ta, biegnąc skośnie do dłuższych boków rynku, przecina jego południow ą pierzeję, dzieląc ją na nierów ne części. P o łudniow o-w schodni narożnik placu jest zam knięty, pierw otnie n ajp raw d o p o dobniej analogicznie ukształtow any był rów nież narożnik południow o-za chodni (ryc. 47). Owo, hipotetyczne co praw da, zam knięcie dw u narożników placu, przy jednoczesnym w prow adzeniu m iędzy nim i jednej głów nej ulicy, stanow iłoby rozw iązanie nie spotykane w polskiej u rb an isty ce średniow iecznej. Ryzykowne jednak byłoby doszukiw anie się w nim kom pozycji re n e sa n so w e j62.

Część m iasta zw ana S kałką uległa, jak można przypuszczać, pew nym przekształceniom w drugiej połowie XVII w., w zw iązku z założeniem dziel nicy żydow skiej (o czym niżej). Nie wiadomo, czy i w jakim stopniu zm iany te objęły rów nież om aw iany rynek.

59 W ed łu g op in ii dr T eresy Z arębskiej w y b u d o w a n ie lo g g ii od stron y m iasta b yło w yrazem jed n ego z p ierw szy ch w P o lsc e św ia d o m eg o p o w ią za n ia w i d ok ow ego rezy d en cji z m iastem .

80 J. K ieszk o w sk i, op. cit., s. 70. K a t a l o g z a b y t k ó w ..., s. 48. 61 L i b e r geneseos..., s. 769. J. W iśn iew sk i, op. cit., s. 518 n.

62 Por. S. H erb st Z a m o ść, W arszaw a 1954, s. 15; S. H erb st U w a g i n a d r e n e s a n  s o w y m r o z p l a n o w a n i e m G ło g o w a , „ B iu lety n H isto rii S z tu k i”, R. X V I, 1954, s. 11— 14; M. B en k o D a w n e o ś r o d k i m i e j s k i e p o ł u d n i o w e g o M a z o w s z a p r a  w o b r z e ż n e g o , „O chrona Z a b y tk ó w ”, 1956, s. 205— 234; M. B en k o S e n d o m i e r z

m i a s t o n ie znane, „M iasto”, 1951, nr 12, s. 18— 22; W. T rzeb iń sk i P o ls k i e r e  n e s a n s o w e z a ło że n ia u r b a n i s ty c z n e — s t a n i p r o b l e m a t y k a badań, „K w a rta l nik A rch itek tu ry i U rb an istyk i, 1958, s. 313— 327.

(28)

S tu d i a z d z i e j ó w S z y d ł o w c a 203

Ryc. 18. R atusz. W idok od p ółn ocy. F ragm en t p lanu m ia sta z r. 1820. R y so w a ł S. BadowsKi.

O ryginał: A G A D , K RSW , 2972

Ryc. 19. K ościół p a ra fia ln y . W idok od p ółn ocy. F ra g m en t planu m ia 

sta z 1820 r.

R yc. 20. K o śció ł Św . D ucha i Św .

A nny (d aw n y k o śció ł szp italn y).

W idok od p ółn ocy. F ra g m en t planu m ia sta z 1820 r. S ch em a ty czn e r y  su n k i ratu sza i d w óch k o śc io łó w są n a jsta r sz y m i zn a n y m i w id o k a m i o b iek tó w a rch itek to n icz n y c h w