Jarosław Szczechowicz
"Psychologia zeznań", Zbigniew
Marten, Warszawa 2012 : [recenzja]
Studia Prawnoustrojowe nr 20, 203-2052013
UWM Studia Prawnoustrojowe 20
Zbigniew M arten, Psychologia zeznań, LexisNexis, W arszaw a 2012, ss. 422.
Zasadniczym elem entem procesu cywilnego i karnego je s t postępow anie dowodowe. N iew ątpliw e dowód z zeznań św iadka pozostaje najczęstszym środkiem dowodowym, z jak im spotyka się sąd, prow adząc postępow anie dowodowe. W tym kontekście elem enty wpływające n a ocenę wiarygodności św iadka i jego zeznań m ają istotne znaczenie dla sędziów, prokuratorów , adwokatów i radców praw nych. N ajistotniejszym z tych elem entów je st wie dza psychologiczna, k tó ra może pomóc w prawidłowej ocenie wiarygodności zeznań św iadka. Psychologia zeznań świadków je s t dynam icznie rozw ijającą się dziedziną psychologii sądowej. U stalenie wiarygodności zeznań, w szcze gólności zeznań świadków m ałoletnich, obejmuje cały katalog kryteriów t a kiej oceny, tj. analizę: odpowiedzi św iadka, osobowości, motywacji w ynikają cych z określonych sytuacji i układów, w jak ich znajdował się świadek.
W tej sytuacji recenzow ana m onografia au to rstw a Zbigniewa M arten a je s t cenną pozycją w litera tu rz e przedm iotu. Psychologia zeznań stanow i syntezę aktualnego s ta n u wiedzy psychologicznej n a ww. tem at. A utor p rzed staw ia również w łasne przem yślenia w tym zakresie. Dodatkowo, n a pod sta wie b a d a ń empirycznych, dokonuje weryfikacji m odelu analizy stru k tu raln o - funkcjonalnej.
M onografia sk ład a się z d w u n astu rozdziałów ujętych w czterech czę ściach.
Pierw sza część to w prowadzenie do problem atyki psychologii zeznań. W rozdziale pierwszym w aspekcie historycznym przedstaw iono zastosow a nie psychologii w teorii i praktyce praw a oraz podano różnorodne definicje polskich i zagranicznych przedstaw icieli nau k i pojęcia „psychologia sądowa”. W n a d e r interesujący sposób a u to r prezentuje miejsce psychologii zeznań w system ie wiedzy. Sięgając do źródeł historycznych, przytacza naw et aneg doty i przybliża sylw etki wybitnych przedstaw icieli psychologii.
W rozdziale drugim a u to r zajm uje się prawno-psychologicznymi a sp ek ta mi dochodzenia do praw dy sądowej w praw ie polskim. N astępnie om awia źródła i środki dowodowe, ja k również reguły procesowego odbierania zeznań w procesie karnym . Osobowe źródła dowodowe mogą być bowiem wykorzy styw ane tylko przy zachow aniu określonych praw em wymogów form alnych tow arzyszących p rzesłuchaniu. Podobnie przepisy kodeksu postępow ania
204 R ecen zje
karnego określają w aru n ki form alne dopuszczenia dowodu z opinii biegłego. A utor om aw ia te zagadnienia oraz w skazuje n a znaczenie biegłego psycholo ga w procesie karnym .
W rozdziale trzecim podjęto problem atykę wiarygodności św iadka i jego zeznań nie tylko z perspektyw y psychologii sądowej i praw a, ale również z p u n k tu w idzenia logiki. Słusznie zauważono, że ocena wiarygodności ze zn ań n a sali sądowej wym aga stosow ania zasad logiki, ja k i w ykorzystania doświadczenia życiowego św iadka. Z p u n k tu w idzenia psychologii społecznej oczywiste je s t ujm ow anie czynności odbierania zeznań jako procesu kom uni kacji interpersonalnej. W dalszej części podjęto kw estię wiarygodności psy chologicznej św iadka i jego zeznań w ujęciu atrybucyjnym , po czym w skaza no m etody przesłuchania i dokum entow ania zeznań oraz podkreślono ich w artość dowodową. Szczególną uw agę poświęcono świadkowi m ałoletniem u.
Część druga, zatytułow ana Psychologiczne teorie analizy i oceny wartości zeznań, obejmuje trzy rozdziały. Przedstaw iono tu ta j m .in. model F riedricha A rntzen a oraz model H an sa Szewczyka i E ckharda L ittm an n a. Friedrich A rntzen (1914-2002) to długoletni dyrektor In sty tu tu Psychologii Sądowej w Bochum (RFN), w ybitny specjalista w dziedzinie psychologii, łączący wie dzę teoretyczną z zak resu psychologii sądowej z p ra k ty k ą jako biegły. Z kolei H an s Szewczyk i E ckhard L ittm a n n a to przedstaw iciele wschodnioniemiec- kiej psychologii sądowej, której rozwój w lata ch sześćdziesiątych i siedem dziesiątych XX w ieku był swoistym fenom enem w Europie Wschodniej. N a stęp n ie zaprezentow ano m odele an alizy zeznań św iadków dorosłych, tj. m odel Udo U ndeutscha, model szwedzkiego psychologa i pedagoga Arne T rankella, model G u n th era K ohnkena, ja k również modele wypracowane przez przedstaw icieli innych dziedzin nauki.
Część trzecia poświęcona je s t głównym źródłom błędów w zeznaniach. Po ogólnym zdefiniow aniu kłam stw a, wyodrębniono i poddano analizie k łam stwo in tencjon alne oraz kłam stw o patologiczne i n a tle patologicznym . W kolejnych rozdziałach zajęto się sugestyw nością i podatnością n a sugestię oraz psychologicznymi m echanizm am i w arunkującym i niektóre błędy w ze znaniach świadków. Interesujący je s t rozdział dziesiąty, w którym a u to r za prezentow ał kontrow ersje, jak ie w iążą się z pozyskiw aniem zeznań przy wy k orzy staniu np. skopolam iny czy innych środków, których podanie powoduje p rzełam anie woli osoby, której je zaaplikowano. Zajął się tak że hipnozą i m etodam i wykorzystującym i reakcje fizjologiczne organizm u.
O statn ia, czw arta część m onografii to prezentacja propozycji Zbigniewa M a rte n a w zakresie s tru k tu ra ln e j i funkcjonalnej analizy treści zeznań świadków. P rezen tu je on metodologię i m etodykę analizy s tru k tu ry i funkcji zeznania. N ad er interesujące są przykłady opiniow ania psychologicznego ze zn ań z zastosow aniem m etody analizy strukturalno-funkcjonalnej. Większość przykładów pochodzi z praktyki własnej au tora jako biegłego sądowego. Czyni
R ecen zje 205
to pracę tym bardziej ciekaw ą i wartościową, zwłaszcza że dokonuje on: analizy stru k tu ry zeznania, analizy funkcji zeznania, oceny w arunków spo strzegania, analizy i oceny zdolności do o dtw arzania spostrzeżeń, po czym om aw ia błędy i uchybienia biegłych psychologów.
W ieńczące m onografię „Podsum ow anie i wnioski końcowe” zaw ierają wiele ciekawych i słusznych uwag. J a k zasadnie zauw aża autor, zasadniczym pytaniem metodologicznym w psychologii zeznań św iadka je s t ak tu aln ie kw estia, w jak im k ieru n k u powinny iść b ad an ia podstawowe. Czy w k ie ru n ku b a d a ń eksperym entalnych, czy też w k ieru n k u ekspertyz kom plem entar nych, psychologiczno-pedagogicznych? N a świecie funkcjonuje bowiem wiele instytucji ukierunkow anych n a b ad an ia naukow e, działalność szkoleniową i usługi opiniodawcze dla organów ścigania i w ym iaru sprawiedliwości, n a to m iast w Polsce ograniczone je s t to do Rodzinnych Ośrodków Diagnostyczno- Konsultacyjnych, które nie m ogą sprostać współczesnym oczekiwaniom tych organów.
L ek tu ra recenzowanej książki Zbigniewa M arten a pozwala wyrazić prze konanie, że je s t to pozycja oryginalna, a przedstaw ione w niej modele analizy i oceny zeznań świadków są istotnym i elem entam i dochodzenia do praw dy sądowej, ja k również w yrabiają u czytelnika szersze spojrzenie n a problem aty kę przesłuchania świadka. Można ją polecić nie tylko praw nikom i psycholo gom, ale także osobom interesującym się tem aty k ą postępow ania dowodowego. R easum ując, recenzow ana m onografia stanow i in teresu jącą i pobudzającą do reelekcji publikację, z k tó rą w arto się zapoznać.
