A N N A L E S D E L A S O C I E T E G E O L O G I Q U E D E P O L O G N E Tom (Volume) XXXVII — 1967 Z eszyt (Fascicule) 2 K raków 1967
W ILH ELM KRACH
MATERIAŁY DO ZNAJOMOŚCI MIOCENU POLSKI.
CZĘŚĆ III *
(Tabl. VI, VIII)
M ateriaux pour la connaissance du M iocene de Pologne. I ll- e m e partie **
(PI. VI, V I I )
T r e ś ć . W k op aln i p ia sk ó w w S w in ia r a c h z esta w io n o p rofil to rton u i zebrano bogatą fa u n ę p rzegrzebków . Z a o b serw o w a n o szerok i zakres zm ie n n o śc i in d y w i
d u a ln ej w obrębie g a tu n k ó w C h l a m y s s c is s a i Ch. lilii. P od an o u w a g i o s y s te m a tyce, filo g e n e z ie i z m ien n o ści ty ch g atu n k ów , ok reślon o charakter b io n o m ic z n y b a se n u w po ziom ie n a d lito ta m n io w y m .
O pisano próbki i fa u n ę tortoń sk ą z w ie r c e ń i o d k r y w ek z o k o lic y G a rtatow ic i S ta w ia n P iń c z o w sk ich zeb ran e przez dra E. P a n o w a.
W dwóch poniższych notatkach podaję krótkie informacje z zakresu stratygrafii i fauny utworów mioceńskich z południowego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. W pierwszej notatce dotyczącej profilu i fauny ze zna
nego punktu w Swiniarach koło Baranowa Sandomierskiego chodziło głów nie o opis w yjątkow o pięknie zachowanych pektenów z piasków nadlitotam niowych, w drugiej zestawiam w yniki przebadanych części zbiorów dra E. P a n o w a przechowywanych w Pracowni G eol.-Straty- graficznej PAN w Krakowie, a pochodzących z różnych punktów regionu świętokrzyskiego. Chodzi tu głównie o faunę z nieznanych lub m ało zna
nych punktów, nawiązujących do w cześniej znanych w ystępow ań m io- cenu. Ogłoszenie w yników będzie zarazem przypom nieniem zasług Dra E. P a n o w a położonych w ogóle dla geologii Polski, a szczególnie w dzie
le gromadzenia wartościowych zbiorów paleontologicznych.
U Z U P E Ł N IE N IE PR O F IL U TO RTO N U I F A U N A PR ZEG RZEBK Ó W Z P IA S K Ó W I IŁÓW TO R T O Ń SK IC H W SW IN IA R A C H
Pierw sze wiadomości o geologii utworów mioceńskich w Swiniarach podał K. K o w a l e w s k i (1929). Ponadto w Przewodniku 38 Zjazdu Geol. PTG na r. 1965, a także w Przeglądzie Geologicznym z tego samego roku ukazały się artykuły S. P a w ł o w s k i e g o dotyczące różnych za
gadnień, m. in. strony faunistycznej piasków ze Swiniar.
* P ie rw sza część u k azała s ię w R oczn ik u P T G t. 25, 1955, druga w to m ie 30 1960 r.
** I -ie r e p artie p aru t dans R ocznik, 1955, vol. 25, I I -e m e p a rtie paru’t dans R o c z nik, I960, vol. 30.
Od w ielu lat odwiedzam kopalnię piasków w Świniarach w celu eksploa
tacji fauny, która poza kilkoma gatunkami m asowym i jest na ogół skąpa.
Piaski, których miąższość podaje P a w ł o w s k i (1965 b) na 22 m, są poziomo uw arstw ione z płytow ym i konkrecjami piaskowców do 1 m grubymi. Tworzą one pozorne ławice, lecz w rzeczy samej są przerywane przez piaski.
Fauna rozmieszczona jest kapryśnie, niejednokrotnie ostrygi tworzą naturalne ławice, ponadto nader rzadko natrafia się na soczewkowate war
stewki przepełnione cienkoskorupowym i, kruchym i skorupkami prze- grzebków. Dość częste są również skupienia rurek robaków oraz jeżowców o nader kruchych pancerzach, zachowanych ze sterczącym i kolcam i w na
turalnej pozycji jak za życia.
W edług K. K o w a l s k i e g o (1929) w piaskach występują:
Ostre a cochlear P o l i . , Lucina borealis L., Cardita scalaris S o w ., Glyci- meris Rudolphi M e n., Cardium cf. baranowense H i 1 b., Pecten scissus H i l b . , P. scissus var. maior F r i e d b . , P. resurrectus H i l b . , P. Koheni F u c h s. Po uzupełnieniu i w now szym ujęciu system atycznym fauna przedstawia się jak poniżej:
Lista nr 1 (la listę no 1) Chlamys scissa scissa (F a v r e)
Chlamys scissa wulkae (H i 1 b.) Chlamys scissa resurrecta (H i 1 b.) Chlamys scissa richthofeni (H i 1 b.)
Pycnodonta cochlear navicularis ( B r o c c . ) Pycnodonta leopolitana N i e d ź w .
Cardium baranowense H i l b . Cardium holubicense F r i e d b . Venus ąp.
Natica helicina B r o c c . Turbo sp. (operculum)
Echinometra miocaenica L o r i o 1 Serpula vermicularis L.
Vermilia multicostata scabra (Ł o m n.) Z listy K. K o w a l e w s k i e g o dochodzą ponadto:
Phacoides borealis (L.) Cardita scalaris S o w.
G lycimeris menardi rudolphi M e n.
Chlamys koheni (F u c h s)
Piaski przechodzą w stropie w piaskowce wapniste przepełnione mało zróżnicowaną fauną:
C hlam ys lilii (P u s c h) Modiola subhoem esi H i l b . Modiola hoernesi R e u s s Ervilia pusilla P h i 1.
Cardium praeobsoletum Ł o m n.
Chlamys scissa w olfi (H i 1 b.) Chlamys scissa kneri (H i 1 b.)
K owalewski podaje ponadto: Ervilia trigonula S o k , i P ecten N eumayri H i l b . , co jest widocznie pomyłką, gdyż gatunku ostatniego nie znalazłem, E. trigonula zaś w ystępuje w sarmacie.
Wyższe w arstw y stanowią iły szarożółte, margliste, z soczewkami kon- krecji i buł, ciem nych, bitumicznych wapieni i margli, przepełnionych
skorupami pektenów (do 1,5 m grubości). Według S. P a w ł o w s k i e g o (1965 b) istotna grubość tych warstw dochodzi do 3,5 m. W spągowych warstwach do częstych należą:
Chlamys neumayri (H i 1 b.), Chlamys galiciana (F a v r e).
W warstwach stropowych iły przepełnione są skorupkami:
Chlamys neum ayri (H i 1 b.), Chlamys posthuma (H i lb.).
K. K o w a l e w s k i wymienia z tych warstw Chlamys lillijormis który obecnie uważam tylko za wariant Ch. scissa, a S. P a w ł o w s k i dodaje Chlamys elini Z h i z h . , który jednak zapewne tu nie występuje, gdyż jest w łaściw y dla osadów głębszej facji.
Ponad warstwam i pektenow ym i leżą iły z cienkim i przewarstwieniam i wapieni płytkowych. N ależy tu dodać szczegół zauważony przez S. P a w ł o w s k i e g o , w ystępowania cienkich przewarstwień tufitów.
W wapieniach masowo w ystępuje:
Syn dosm ya reflexa E i c h w., Hydrobia punctum E i c h w.
Kow alewski znajduje nadto:
Syndesm ya alba var. scythica S o k., Cardium sp., Spirorbis spiralis E i c h w.
Stratygrafia tego profilu od pierw szego ustalenia jej przez K. K o- w a l e w s k i e g o (1929) nie nastręcza wątpliwości. Dolne piaski należą do poziomu nadlitotamniowego, stropowe piaskowce do poziomu erwi- liowego. Wyżej przypada luka stratygraficzna na poziom gipsowy, wobec tego w arstw y pektenowe reprezentują poziom dolny górnego tortonu (kajzerwaldzki), przykryty warstwam i syndosm yowym i dolnego Sarmatu.
Iłów krakowieckich, o których wspomina K. K o w a l e w s k i w obrębie kopalni piasków, nie stwierdziłem.
W a r u n k i e k o l o g i c z n e f a u n y p i a s k ó w ś w i n i a r s k i c h Ograniczony obszar występowania piasków, ich stosunek do innych regionów, a także charakter litofacjalny składają się na przybliżony obraz warunków bionomicznych ówczesnego zbiornika. Piaski św iniar, jak to słusznie stwierdza S. P a w ł o w s k i (1965 a), ku północy i zachodowi przechodzą w m ułowce i margle piaszczyste (Rejon Solca, Grzybowa).
Zajmują znaczny obszar niecki Rytwian. Geograficzne położenie piasków na wschodnim odcinku basenu świadczy o istnieniu płytszych obszarów m ieliznowych o słabym ruchu wody, sortującym drobnoziarniste piaski.
Wprawdzie i wśród nich miejscami zaznacza się pewna zmienność sedy
m entacji — przekątne warstwowanie, ale zarówno m ały kąt, jak i jed
nolity typ osadu pozwalają wnosić o bardzo słabych i okresowo działa
jących prądach. Znamienny jest brak w najbliższej okolicy litoralnych odpowiedników omawianego utworu, co również częściowo przemawia za odległym brzegiem. Zgodnie z tym w piaskach n ie spotykam y grubszego detrytu lądowego. Zespół mięczaków i innych ma w ybitnie morski cha
rakter. O głębokości zbiornika można mówić w przybliżeniu, biorąc łącz
nie pod uwagę w szelkie aspekty, jak — paleogeograficzne rozmieszczenie piasków, charakter sedym entacji, ekologię fauny.
W ilastych odpowiednikach piasków świniarskich, zalegających w ba
senie podkarpackim i śląskokrakowskim ogólny charakter fauny utrzy
m uje się w podobnej skali, mianowicie są to głównie przegrzebki o m ie
szanym typie skorup gładkich i żebrowanych (Benczyn, Makoszowy, Im ielin, Kije; K r a c h , 1956, 1962), którym towarzyszy pewna ilość cien- koskorupowych małżów. W kierunku wschodnim, z charakterem m ułko-
wo-piaszczystym zespół ubożeje przy zachowaniu jednak m ieszanego typu (Solec, Grzybów). Wreszcie w piaszczystych facjach Rybnicy ( K o w a l e w s k i , 1950) z uwagi na marglistość i zmianę głębokości wśród pekte- nów gatunki gładkie już się nie zjawiają, a panują żebrowane (scissusowe) w tow arzystwie innych małżów, wreszcie piaski świniarskie można uw a
żać za najuboższe. Pekteny są tu typu żebrowanego, fauna towarzysząca bardzo uboga, a ponadto nader cienkoskorupowa (z w yjątkiem ostryg).
Zróżnicowanie fauny pektenowej piasków jest wyrazem wieku oraz pa- leogeograficznego i litofacjalnego rozwoju basenu. N ie można tu jedna
kowoż pominąć także innego momentu, na który swego czasu zwracałem uwagę ( K r a c h , 1962), mianowicie, że istnieje geograficzne zróżnicowanie fauny w arstw nadlitotam niowych w miocenie Polski południowej podyk
towane być może istnieniem progu morskiego, na skutek czego w zachod
nich regionach nie w ystępuje scissusowa grupa przegrzebków, która zdaje się być elem entem nie tylko płytszych wód, ale i regionów wschodnich.
Wracając do zagadnienia głębokości można by spróbować zacieśnić te wartości opierając się na zasięgu głębokościowym dzisiejszych pekte- nów żyjących w Morzu Śródziemnym. Spośród spokrewnionych gatunków z naszym i pod uwagę weźm iem y Chlamys flexuosa P o l i , który według W a l t h e r a (1893) żyje w granicach 1— 109 m, a Ch. tigrinus L. — 18—
73 m. W takiej skali należałoby również wnioskować o głębokości zbior
nika z piaskami Świniar.
Analiza innych czynników jak zasolenie, temperatura i in. są tu nader znamienne. Nieliczne gatunki makrofauny wskazują na pełne zasolenie wody, temperaturę ciepłą. Te warunki b yły wspólne dla w szystkich re
gionów basenu. Oczywiście, że w partiach głębszych basenu w ody przy- denne b yły nieco chłodniejsze i mniej przewietrzane, co można wnosić z obecności pirytu (Makoszowy, Czechowice) i udziału niektórych gatun
ków znoszących duże wahania zarówno temperatury jak i zasolenia.
U w a g i o n i e k t ó r y c h p r z e g r z e b k a c h w t o r t o n i e S w i n i a r
Chlamys scissa scissa (F a v r e)
T abi. VI, fig. 13— 17
1934— 36, C h l a m y s (F l e x o p e c t e n ) sc issa ( F a v r e ) , F r i e d b e r g W„ s. 236, tabi, em end.
1957, C h l a m y s scissa ( F a v r e ) , K r a c h W., s. 329
1960, C h l a m y s s cissa ( F a v r e ) , M e z n e r i c s C. I., s. 34, tab. 32, f. 8, tab. 35, f. 1— 6 (cum synon.)
1902, C h l a m y s scissa ( F a v r e ) , W o ź n y E., s. 2.92, tab. 1, f. 2, 3 M a t e r i a ł : k ilk a n a ś c ie okazów .
W y m i a r y : O kaz 1. w y so k o ść — 38 m m , d łu gość — 38 m m , grubość — 4,7 m m, k ą t szczyt. 106°. O kaz 2: w y so k o ść — 37 m m . dłu gość — 36 m m , grubość — 3 m m , k ą t szczyt. 110°.
O p i s : Skorupki o zarysie kolistym, słabo wypukłe, Symetryczne. Na prawych są silne zaokrąglone lub nieco czworoboczne w przekroju żebra promieniste o nieco węższych odstępach.Mają one skłonność do rozwidla
nia przy brzegu dolnym i do rozpadania na wiązki drobniejszych żeberek.
W niektórych odstępach pojawiają się żeberka drugorzędne. Na lew ych skorupkach odstępy między żebrami są znacznie szersze z częstszym i że
berkami drugorzędnymi. Przy silniejszym rozszczepieniu są takie okazy trudne do odróżnienia od ssp. wulkae. Duża zmienność prowadzi z jednej strony do ssp. richihofeni (okazy płaskie o słabych niskich żebrach i w ą
skich odstępach), z drugiej — do ssp. wulkae (okazy o w ydatniejszym roz
szczepieniu żeber głównych i obecności drugorzędnych).
U w a g i : Określanie Ch. scissa nastręcza pew ne trudności, które są spowodowane dużą zmiennością osobniczą. Trudność polega także na kon
frontacji okazów z dość słabym i rysunkami oryginałów u H i l b e r a (1882), przedstawiających rzeźbę na odlewach a nie na skorupkach.
W y s t ę p o w a n i e : Lwów, Podole (warstwy baranowskie do kajzer- waldzkich), dolina Eufratu w windobonie, w B elgii w piętrze anversien, w tortonie Węgier, Styrii, Siedmiogrodu (wapień litotam niowy). Facje plaiszczysto-wapniste.
Chlamys scissa wulkae (H i 1 b.)
T abl. VI, fig. 10— 12, 18, 19
1957, C h l a m y s scissa ( F a v r e ) var. w u l k a e ( H i Ib .), K r a c h W., s. 331, 'tab. 45, f. 5—'7, 9, 11, tab. 46, f. 1, tab. 49, f. 3 (cum synon.)
I960, C h l a m y s scis sa w u l k a e (H i 1 b.), M e z n e r i c s C. I., s. 34, tab. 35, f. 7, 9 M a t e r i a ł : k ilk a n a ś c ie okazów .
W y m i a r y : w y s o k o ś ć — 40 m m , długość — 39 m m , grubość — 3,5 m m .
O p i s: Forma wyraźnie związana przejściem z Ch. scissa scissa, gdyż ilość i układ żeber pozostaje tem sam. Różnica polega na dalej idącym rozdwojeniu głównych żeber na prawych skorupach, sięgającym zazw y
czaj wysoko w stronę szczytu. Rozdwojone gałęzie z kolei rozszczepione są na wiązki drobniejszych żeberek. W ystępują żeberka drugorzędne.
U w a g i : Opisane przeze mnie okazy z Gliwic Starych (1957J różnią się nieco i zbliżają więcej do ssp. wolfi i kneri. Być może, iż przyczyna leży tu w innej facji i wyższej pozycji stratygraficznej.
W y s t ę p o w a n i e : Nadlitotam niowe w arstw y dolnego tortonu U krainy Zach. i Polski — częste w obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich.
W o ź n y (1962) notuje tę formę z Nagnajowa (koło Baranowa Sando
mierskiego). W lubelskim jest pospolitą formą w iłach i marglach nad- litotam niowych. Na G. Śląsku w ystępuje w iłach górnego tortonu. Poza Polską w windobonie doliny Eufratu, w piętrze anwersien B elgii i tor
tonie Węgier.
Chlamys scissa resurrecta (H i 1 b.)
Tabl. V I, fig. 20, 21, tabl. VII, fig. 8--11
1882 — P e c t e n (P s e u d a m u s s i u m ) r e s u r r e c t u m H i 1 b e r V., s. 29, tab. 3, f. 18 1960 — C h l a m y s scissa r e s u r r e c t a (H i 1 b.), M e z n e r i c s C. I., s. 34, tab. 35, f. 12
(cum synon.)
M a t e r i a ł : K ilk a n a śc ie okazów .
W y m i a r y : O kaz 1., w y s o k o ś ć — 35 m m , d łu gość — 35 m m , grubość — 3,5 m m , k ą t szczyt. 106°.
O kaz 2., w y s o k o ś ć — 43 m m , d łu gość — 45 m m , grubość — 16 m m , k ą t szczyt. 107°.
O p i s : Skorupki słabo wypukłe, pozornie gładkie. P rzy bocznym ośw ietleniu ujawniają 8 szerokich płaskich żeber, ponadto powierzchnia pokryta jest mikroskopowo drobnymi prom ienistym i prążkami. Uszka podobne jak u innych gatunków czy podgatunków tej grupy. Przy brzegu
dolnym ukazują się często drobne żeberka ujęte w wiązki. Fakt ten w ska
zuje na ścisły związek tego podgatunku z innym i grupy Ch. scissa.
U w a g i : Już F r i e d b e r g (1934) mimo skąpego materiału wyrażał pogląd, że należałoby uważać Ch. resurrecta za odmianę Ch. scissa, Obser
wując zmienność tej form y upew niłem się co do niemożności utrzymania odrębnego gatunku. W m ateriale moim można wyróżnić dwie grupy oka
zów: jedna — okazów małych, o słabo wypukłych skorupach, szerokich żebrach, stykających się ze sobą, druga — okazów większych silniej w y pukłych o słabych, lecz licznych żebrach, układem przypom inających ssp.
wulkae. Okazy o dość wydatnych żebrach stanowią przejście do sbsp.
richthofeni.
W y s t ę p o w a n i e : okolice Lwowa, rejon lubelski — piaski, margle nadlitotam niowe, torton Węgier.
Chlamys scissa richthofeni ( Hi l b . )
Tabi. VII, fig. 1— 7
1957 — C h l a m y s scissa (Favre) var. r ic h t h o f e n i ( Hi l b . ) , K r a c h W., s. 330, tab. 45, f. 1— 4 (cum synon.)
1962 — C h l a m y s scissa (Favre) var. r ic h t h o f e n i (H i 1 b.), W o ź n y E., s. 292, tab. I, f. 1
M a t e r i a ł : k ilk a d z ie sią t okazów .
W y m i a r y : w y so k o ść — 41 m m , długość — 40 m m , grubość — 5 m m , kąt szczyt.
1 0 0°.
O p i s : Powierzchnia skorup pokryta jest zaokrąglonymi lub czworo
kątnym i żebrami. Odstępy są zmiennej szerokości. Żebra mają skłonność do słabego dzielenia się, a także do rozpadania na wiązki drobniejszych żeberek. Te znamiona wiążą tę formę z Ch. scissa scissa i z Ch. scissa
wulkae. (
U w a g i : W ydzielenie Hilbera opierało się tylko na prawych skoru
pach mających szerokie zaokrąglone żebra. Autor ten nie m ów i o zmien
ności, która moim zdaniem jest szeroka i prowadzi w dwóch kierunkach, z jednej strony do ssp. resurrecta, poprzez okazy o słabych szerokich że
brach, z drugiej strony do Ch. scissa scissa przez grupę okazów m ałych o żebrach przypłaszczonych, oddzielonych dość szerokimi odstępami, że
brach słabo rozwidlonych. Okazy te można też włączyć w szerzej pojęty zakres Ch. scissa s.l. W takim szerszym ujęciu potraktował Q u i t z o w (1921) swój m ateriał z Gliwic Starych.
W y s t ę p o w a n i e : Poziom nadlitotam niowy okolic Lwowa, Staszo
wa, w Gliwicach Starych w tortonie górnym.
Chlamys scissa wolfi (H i 1 b.)
Tabi. VII, fig. 15, 16
1957 — C h l a m y s scis sa ( F a v r e ) var. w o l f i ( H i l b . ) , K r a c h W., s. 333, tab. 46, f. i5, 6, 3 (cum synon.)
M a t e r i a ł : k ilk a n a ś c ie okazów .
W y m i a r y : w y s o k o ś ć — 28 m m , długość — 30 m m, grubość — 4,5 m m , kąt s z c z y to w y 120°.
O p i s : Forma ta odznacza się licznym i prom ienistym i żeberkami na powierzchni, rozwidlonymi na obydwu skorupkach. W odstępach trafiają się rzadko żeberka drugorzędne. Rozwidlenie żeber na prawych skorupach najlepiej widoczne jest na środkowych żebrach, skrajne żebra zaś są po
jedyncze i nierównosilne. Stan zachowania niektórych okazów (wietrzenie) ujawnia, że rozwidlone odgałęzienia dzielą się w dalszym ciągu przy brze
gu dolnym na dalsze 2— 3 żeberka. Na lew ych skorupach żeberka są szerzej rozstawione, a ich rozwidlanie ogranicza się do kilku zaledwie żeber środkowych. W odstępach wtrącone są żeberka drugorzędne. Takie okazy są trudne do odróżnienia od formy kneri.
U w a g a : Friedberg wyraził pogląd (1934), że Ch. w olfi pochodzi od var. w ulkae przez zwiększenie ilości żeber, i że w pew nym stopniu zbliża się on do Ch. lilii, dalej zwraca uwagę na zbieżność faktu w ystępowania jej w górnych piaskach Karaczynowa, podczas gdy var. wulkae jest częsta w dolnych piaskach. W ydaje się, że pogląd Friedberga znajduje potw ier
dzenie w Swiniarach, gdzie ssp. wulkae jest częsta w piaskach, ssp. w olfi zaś w piaskowcach poziomu erwiliowego.
W y s t ę p o w a n i e : Okolice Lwowa (torton pod- i naderwiliowy), w Polsce w poziomie erwiliowym , rzadziej w nadlitotam niowym i lito- tam niowym (?) regionu lubelskiego.
Chlamys scissa kneri (H i 1 b.)
Tabl. V,I, fig. 7— 9, tabl. VII, fig . 12— 14
1957 — C h l a m y s scissa ( H i l b . ) var. k n e r i ( H i l b . ) , K r a c h W., s. 334, tabl. 45, f. 8, 10, 12, 'tabl. 46, f. 4, 7, 9— 11 (cum synon.)
M a t e r i a ł : ’k ilk a n a ście okazów .
W y - m i a . r y : w y so k o ść —: 30 m m , długość — 28 m m , grubość — 4 m m , kąt sz c z y to w y 100°.
O p i s : Podgatunek podobny zasadniczo do ssp. wolfi, od którego różni się jednakowym wykształceniem rzeźby na obydwu skorupach. Okazy ze Świniar odznaczają się silnym rozwidleniem żeber na w iązk i.d rob niejszych. Lewe skorupy tu zaliczone są trudne do oddzielenia od ssp.
wolfi.
U w a g a - F r i e d b e r g (1934) zwraca uwagę na trudność oddzie
lenia tej form y od Ch. wolfi, a to samo mogłem stwierdzić na okazach z Gliwic Starych i Swiniar. Godny uwagi jest fakt podobieństwa w ukła
dzie żeber do młodszej stratygraficznie form y Ch. neumayri, która być może pochodzi od ssp. w olfi lub kneri. Rzadkie cytaty w literaturze geolo
gicznej o w ystępowaniu Ch. neum ayri w tortonie dolnym polegają za
pew ne na błędnym określeniu tego gatunku (zwykle chodzi tu o ssp.
kneri lub wolfi.
W y s t ę p o w a n i e : podgatunek ten w ystępuje wraz z ssp. toolfi dość często w poziom ie erwiliowym (Swiniary), przechodzi też do górnego (Gliwice S.). Koło Lwowa i na Podolu w ystępuje zapewne wraz z Ch. scissa w o lfi w warstwach baranowskich (poniżej litotamniów). Poza Polską po
nadto znany jest w piętrze anversien w Belgii.
C h lam ysi lilii ( P u s c h )
Tabl. VI, fig. 1— 6
1945 — C h l a m y s lilii ( P u s c h ) , G l i b e r t M., s. 73, partim , fig. em end .
1957 — C h l a m y s lilii ( P u s c h ) , K r a c h W., s. 335, tab. 47, f. 11—r-17, tab. 48, f. 1— 4 (cum synon.)
M a t e r i a ł : k ilk a n a ście okazów .
W y m i a r y : w y so k o ść — 27,5 m m , długość — 25,5 m m , grubość — 2,5 m m.
O p i s : Skorupki stosunkowo drobne i cienkie. Prawe mają liczne żeberka, z których środkowe są rozszczepione, przy czym przy dolnym
brzegu rozszczepieniu ulegają też dwie gałęzie. Lew e skorupy m ają że
berka pojedyncze, słabo rozszczepione, ponadto w odstępach drugo- i trze
ciorzędne. Wszystkie żebra są wydatnie karbowane.
U w a g i : Opracowując m ateriał z Gliwic Starych ( K r a c h , 1957) wskazywałem na silne zbliżenie tego gatunku do Ćh. scissa. G 1 i b e r t (1945) na podstawie materiału belgijskiego w yznaczył jeszcze szersze ramy zmienności tego gatunku włączając tu Ch. scissa. W ydaje się słuszniejsze nierozszerzanie zakresiu Ch. lilii czy scissa i utrzymanie odrębności tych gatunków. Jest prawdopodobne, że obydwa gatunki w yodrębniły się z jed
nego pnia, lecz m iały odrębne drogi ewolucji. Niem niej masowo zjawia się Ch. lilii później w czasie niż Ch. scissa, gdyż dopiero w warstwach erwiliowych tortonu dolnego, przy czym zmienność indywidualna pro
wadzi do powstania różnorodnych podgatunków dawniej określanych osobnymi nazwami gatunkowymi.
Ch. lilii różni się zasadniczo od Ch. scissa m niejszym i wymiarami, m niejszym kątem szczytowym , karbowanymi żebrami. Skłonność do roz
szczepiania żeber zbliża go do Ch. scissa ssp. w olfi i ssp. kneri.
W Świniarach gatunek ten można by porozdzielać do niektórych form wyróżnionych w materiale z Gliwic Starych.
E. W o ź n y (1962) opisał z warstw pektenow ych górnego tortonu oko
lic Tarnobrzega form y drobne o dużej ilości żeberek rozszczepionych w ą
ską bruzdką. Są one zbliżone do Ch. neum ayri i prawdopodobnie przedsta
wiają form y młode i skrajne tego gatunku. Pogląd W o ź n e g o o pocho
dzeniu Ch. lilii od Ch. scissa var. wulkae nie może się utrzymać wobec faktu występowania w spólnego obydwu form w tortonie dolnym (poz. lito- tam niowy i nadlitotam niowy).
W y s t ę p o w a n i e : W piaskowcach erwiliowych Swiniar nieczęsty, natomiast w tych warstwach i niższych w rejonie lubelskim w ystępuje masowo. Również często notow any jest w tortonie górnym ( F r i e d b e r g , 1934), w niższych poziomach cytow any jest rzadko (może mylnie?) np.
z w apieni litawskich Węgier, z windobonu doliny Eufratu, w piętrze anver- sien Belgii, naw et z helw etu basenu śródalpejskiego Wiednia (I. C . Me z - n e r i c s , 1960).
Chlamys neum ayri ( Hi l b . )
1934— 36 — C h l a m y s n e u m a y r i H i l b e r , F r i e d b e r g W., s. 246, tab. 45, f. 1— 4 (cum śynon.)
1960 — C h l a m y s n e u m a y r i ( H i l b . ) , M e z n e r i c s C. I., s. 28, tab. 19, f. 1, 2 1962 — C h l a m y s n e u m a y r i (H i 1 b.), W o ź n y E., s. 294, tab. 2, f. 1— 10 1962 — C h l a m y s lilii ( P u s c h ) , W o ź n y E., s. 293, tab. 1, f. 6— 22 M a t e r i a ł : Z ebrany m a so w o w m argla ch n a d e r w ilio w y c h S w in ia r.
W y m i a r y : O kaz 1: w y so k o ść — 31 m m , długość — 28 m m , grubość — 4,5 m m , k ąt szczyt. 104°.
O kaz 2: w y so k o ść — 30 m m , d łu gość — 29 m m , grubość — 4,3 m m , k ą t szczyt. 105°.
O p i s : Okazy okrągławe, nierówno w ypukłe (lewa klapa nieco mniej).
Żebra liczne ponad 50, zwykle rozwidlone poniżej środka, drugorzędne zjawiają się rzadko. Na lew ych skorupkach żebra są pojedyncze, rzadziej rozwidlone, drugorzędne dość częste. Uszka nierówne, prawe z wycięciem , żeberkowane i karbowane jak zresztą na całej skorupie.
U w a g i: Zakres zmienności w przeciwieństwie do tego, co podaje F r i e d b e r g jest bardzo duży. Przejawia się on w kształcie skorup,
z czym wiąże się ilość żeber i kąt szczytow y (90°— 110°). Okazy małe, a młode mają mniejszą ilość żeber. Przypominają one te, które W o ź n y (1962) przedstawił na tablicy 2 pod nazwą Ch. lilii. Mimo dużego m ate
riału zaledwie kilka okazów mogłem zaliczyć do wym ienionego gatunku.
O silnym podobieństwie Ch. neumayri do Ch. lilii i Ch. scissa wolfi w spo
mina F r i e d b e r g , a naw et jest przekonany o pochodzeniu pierwszego z Ch. lilii.
W y s t ę p o w a n i e : Gatunek charakterystyczny dla warstw pekte- nowych górnego tortonu, w ym ieniany jest też przez niektórych geologów z dolnego tortonu (oznaczenie zapewne przeważnie błędne). N otow any jest z okolic Sandomierza (Kamień Łukawski), ze Lwowa i Podola. Z wierceń okolic Tarnobrzega cytu je go E. W o ź n y (1962). Z obszaru wschodnio- śródziemnomorskiego w ym ieniany jest z tortonu Węgier (z facji wapienia litaw skiego i piaszczystego) i Rumunii.
Chlamys posthuma (H i 1 b.)
1934— 36 — C h l a m y s p o s t h u m a H i l b . , W. F r i e d b e r g (1934—36), s. 248, tabl. 41, f. 10, 11 (cum synon.)
1952 — C h l a m y s p o s t h u m a H i l b . , W. K a z a k o w a (1952), s. 235, tabl. 9, f. 10, 11
1962 — C h l a m y s p o s t h u m a H i l b . , E. W o ź n y (1962), s. 295, tab. 2, f. 11, 12, tabl. 3, f. 1— 3
M a t e r i a ł : K ilk a ok azów z m a rg li n a d e r w ilio w y c h S w in iar.
W y m i a r y , w y so k o ść — 18 m m , długość — 16 m m , grubość — 2 m m , k ą t szczyt.
110° (obie skorupy).
O p i s : Powierzchnia skorup pokryta licznym i drobnymi i pojedyn
czym i żeberkami o wąskich odstępach. Na lew ej skorupce są one nieco szerzej rozstawione. W spółśrodkowe prążki powodują powstawanie krat
kowanej powierzchni.
U w a g i : Pochodzenie tego gatunku nie jest znane, niem niej wskazać można na silne zbliżenie do niektórych skrajnych osobników przynależ
nych do Ch. neum ayri i do Ch. galiciana (por. E. W o ź n y , 1962).
W y s t ę p o w a n i e : Znajdowany wraz z Ch. neum ayri w górnym tortonie. W ym ieniany z okolic Lwowa i Podola, okolic Sandomierza (Ka
m ień Łukawski) i z szeregu wierceń na linii Chmielnik— Tarnobrzeg ( W o ź n y , 1962).
Chlamys galiciana (H i 1 b.)
1934— 36 — C h l a m y s (P a l l i o l u m ?) ga lic iana F a v r e, W. F r i e d b e r g , s. 250, tabl. 4?, f. 5, 6 (cum synon.)
1952 — C h l a m y s (P s e u d a m u s s i u m ) ga lician a F a v r e, W. K a z a k o w a , s. 238, tab. 13, f. il— 3
1962 — C h l a m y s ga lic iana (F a v r e), E. W o ź n y , s. 296, tabl. 3, f. 4— 15 M a t e r i a ł : K ilk a n a śc ie ok a zów z m a rgli n a d e r w ilio w y c h Ś w in ia r.
O p i s : Forma drobna, miernie wypukła, o zarysie kolistym , stosunko
w o dużych nierównych uszkach — przednie prawej z w ycięciem jest prążkowane, pozostałe z liniam i przyrostowymi. Powierzchnia pozornie gładka, częściej pokryta licznym i (ponad 50) płaskimi żeberkami.
U w a g i : F r i e d b e r g nie jest pew ny przynależności podrodzajo- w ej, K a z a k o w . a zalicza do podrodzaju Pseudamussium. W o ź n y (1962) opisuje okazy przejściowe do Ch. elini Z h i z h . W ydaje się jednak, iż te gatunki nie są ze sobą spokrewnione; obserwowałem ogromną ilość
okazów z iłów nadgipsowych okolic Grzybowa i Solca, jednak nie udało mi się natrafić na wspomniane formy przejściowe.
W y s t ę p o w a n i e : Gatunek charakterystyczny dla górnego tortonu.
W ymieniany ze Lwowa, okolic Sandomierza (Kamień Łukawski), G ie
bułtowa (kieleckie). Z licznych wierceń na linii Chmielnik— Tarnobrzeg wym ienia go W o ź n y (1962).
U w a g i o g ó l n e o p r z e g r z e b k a c h z e Ś w i n i a r
Obserwacja przegrzebków z tortonu nadgipsowego Gliwic Starych ( K r a c h , 1957) wykazała znaczne zróżnicowanie morfologiczne grupy Chlamys scissa i Lilii. Dotychczas była na ogół znana duża plastyczność i zmienność tych gatunków, utrudniająca ustalanie pozycji system atycz
nej, co spowodowane było istnieniem w ielu form przejściowych w obrębie tego samego horyzontu, a także w ujęciu czasowym. W św ietle nowszych badań w iele gatunków H i 1 b e r a zostało uznanych za odmiany, podga- tunki bądź formy. Do dnia dzisiejszego system atyka tych grup nie jest należycie rozwiązana. Zasadniczych rozwiązań na tej drodze szukali F r i e d b e r g (1932, 1934), R o g e r (1939), K a u t z k y (1928), G 1 i b e r t
(1945). j t
W pracy G l i b e r t a (1945), którą nie dysponowałem w czasie opra
cowywania przegrzebków śląskich, spotykam y się z szeroko zakrojoną czy pojmowaną zmiennością Ch. lilii, do którego autor dołączył jako s y nonim y Ch. scissa i Ch. łamali N y s t. Nie mogąc ustalić granic dla w y mienionych gatunków nazywa je formami. Porównując m ateriały polskie z belgijskim i przedstawionymi przez G l i b e r t a mogę wskazać na odpo- wiedniki-okazy G l i b e r t a : na tablicy 5 f. 1 a, b odpowiadają naszej ssp. richthofeni; fig. 1 c, d — ssp. wulkae; fig. e — (według G l i b e r t a przejście m iędzy Ch. łamali a lilii) stanowi odmianę lilii o jednakowo w y rażonych żebrach; fig. f odpowiada Ch. lilii var. biradiata ( Q u i t z o w ) ; fig. g (forma kneri) odpowiada ssp. lilliformis lub Ch. lilii; fig. h — ssp.
richthofeni lub wulkae.
Rozmiary okazów belgijskich są mniejsze, brak w nich na ogół rzeźby drugorzędnych prom ienistych żeberek tak znamiennych dla naszych w y dzieleń. Mimo że G l i b e r t przytacza pewne w yniki pomiarów biom e
trycznych, sądzę, że te wartości nie mogą rozstrzygać definityw nie kw estii zmienności i odrębności system atycznej omawianych form, gdyż pozo
stawiają na boku okazy z cechami niewym iernym i, poza tym niektóre z nich charakteryzują tylko okazy belgijskie, prowadząc do kilku typów, bynajmniej n ie odpowiadających naszym. Przebieg i zakres zmienności zespołu belgijskiego nie pokrywa się ściśle z inaszym. Ponadto zmienność form belgijskich jest tylko odbiciem nie identycznym , lecz równoległym zakresu zmienności form polskich. Tylko niektóre etapy rozwojowe po
krywają się z sobą. W obliczu tak szeroko pojętej zmienności nie jest dla mnie zrozumiałe utrzym yw anie odrębnych gatunków Ch. w olfi i kneri przez R o g e r a (1939). Autor ten podtrzymał tu widocznie stanowisko F r i e d b e r g a.
Interesująco przedstawiają się próby wyjaśnienia filogenezy i zjawiska eksplozywnego wprost pójawu niektórych nowych form w obrębie grup Ch. scissa i Ch. lilii. R o g e r fakt gwałtownej zmienności w czasie przy
pisuje transgresji i zmienności facji. Opiera się przy tym głównie na opra
cowaniu przegrzebków przez F r i e d b e r g a (1932, 1934), a więc przyj
m uje czynnik geograficzny i dynam iczny (zmiany facji — transgresje, regresje). Na teren dzisiejszej Ukrainy Zachodniej i Polski, gdzie odby
w ały się te zjawiska w tortonie dolnym i górnym, przywędrowały jednak te grupy z obszaru Tetydy, gdyż stamtąd (dolina Eufratu) opisuje R o g e r z windobonu te same gatunki i odmiany pektenów. Połączenia pomiędzy obszarem śródziemnomorskim a Polską i Ukrainą istniały w dolnym tor
tonie poprzez Morawy, Węgry, Rumunię, Bułgarię, w tortonie górnym zaś tylko drogą wschodnią (obszar czarnomorski, Ukraina itd.). Połączenia regionów basenu północnoeuropejskiego (Niemcy północne, Belgia, Ho
landia, Dania) przebiegały drogą okrężną — atlantycką, a nie bezpośrednią poprzez Polskę (F r i e d b . e r g , 1928), stąd też pewne różnice w ewolucji grup Ch. scissa i lilii, które przywędrowały na północ w anversie.i i pod
legały nieco zmienionym etapom zmienności.
Grupa Ch. scissa w yw odzi się z form przedhelweckich, gdyż w h elw e
cie Wiednia w ystępuje już gatunek wiążący albo i zgodny z tortońskimi przedstawicielam i Ch. scissa, mianowicie Ch. schafferi K a u t z k y (1928).
Autor ten w ypowiedział pogląd, że przyczyną zmian w zespole fauny pektenowej w helw ecie b yły <zmiany facji na skutek transgresji. Morze Śródziemne podzielone na poszczególne baseny z m nóstwem wysp w p ły
w ało na w ym ieszanie i w ym ieranie niektórych gatunków, a na zmianę w morfologii rzeźby u innych. Równoczesny pojaw w ielu form w basenach europejskich wiąże się z tra^s^resją. Spowodowała ona katastrofalny zanik gatunków przybrzeżnych, płytko wodnych. W tortonie oddzielenie basenów było większe, zjawiają się form y lokalne, które z przetrwałym i helw ecki- mi tworzą nowe zespoły.
U w ielu gatunków mioceńskich m ożem y obserwować zbieżny z grupą Ch. scissa plan zmienności indywidualnei i analogiczne stadia rozwoiowe.
Tak jest np. w grupie Pecten tigerinus M u l l e r (G 1 i b e r t, 1945, tab. 5 f. 2), czy też w grupie Chlamys islandicus ( M u l l e r ) opisanej przez T. S h i k a m a i N. I k e y a (1964) z pliocenu i plejstocenu pacyficznego.
Sposób rozszczepiania żeber u tych gatunków prowadzi do powstania w y dzieleń silnie przypominających podgatunki w grupie Ch. scissa.
Na temat filogenezy i zmienności grupy scissa i lilii wypowiada się dość ogólnikowo W. F r i e d b e r g (1932, 1934), a ostatnio E. W o ź n y (1962). F r i e d b e r g w yw odzi inp. Ch. neumayri z Ch. lilii, Ch. wolfi z Ch. wulkae, Ch. posthuma z Ch. lilii. W o ź n y pokusił sie o przedsta
w ienie całokształtu tych zagadnień w oparciu o rzeźbę (ilość żeber) jak i o daty występowania czasowego. Nakreślona przezeń droga rozwojowa prowadzi od Ch. scissa do var. wulkae, od którei z kolei ma Dochodzić var. kneri, wolfi i Ch. lilii. Od var. kneri pochodzić ma var. wolfi, a. z tei odmianv — Ch. neu m ayri, który z kolei daie uoczatek Ch. 'posthuma, od tego zaś gatunku wywodzić się ma Ch. galiciana. W obrazie tym autor nie uniknął niekonsekwencji choćby wskazać na pochodzenie var. wolfi (raz od v. wulkae drugi raz od v. kneri) i błędnych poglądów w ynikają
cych z powierzchownego potraktowania zagadnień.
M acierzystymi formami dla Ch. scissa i lilii m usiały być elem enty helw eckie — zapewne wspólne dla obydwu gatunków — Ch. lilii bowiem w ym ieniany jest z helw etu ( M e z n e r i . c s , 1960) a z tortonu Wiednia zapewne odpowiadający Ch. scissa -— Ch. schafferi. Grupa scissa w y stę
puje na Podolu w rzeczywistych warstwach baranowskich Ł o m n i c k i e - g o pod litotamniami, w samych wapieniach litotam niowych i piaskow
cach nadlitotamniowych, gdzie jest pospolita, wreszcie przechodzi do tortonu górnego. Ponieważ równocześnie z tym gatunkiem w ystępuje ssp.
w ulkae i rzadziej wprawdzie ssp. w olfi i kneri, przeto można je potrak
tować jako równorzędne podgatunki Ch. scissa. Częstość pojawu obydwu
podgatunków w poziomie erwiliowym nie świadczy o tym, że w tym cza
sie rozw inęły się one z Ssp. wulkae, lecz o łatwości przystosowania się ich do zmienionych warunków bytowania i prężności rozrodczej. Ssp. wolfi i kneri przeżywają do górnego tortonu tam, gdzie wspomniane warunki zdołały jeszcze przetrwać (Gliwice Stare). Podobnie zachowuje się Ch.
lilii, w ystępujący w całym dolnym tortonie, przy wzmożonym rozkwicie z końcem dolnego tortonu.
Przegrzebki góm otortońskie Ch. neumayri, posthuma, galiciana w y wodzą się od dolnotortońskich, nic też dziwnego, iż w literaturze geolo
gicznej spotykam y rzadkie cytaty tych gatunków (niektóre niew ątpliw ie błędnie określone) silnie jeszcze zbliżonych do form scissusowych (ssp.
w olfi) zapewne m acierzystych dla tych gatunków. Szczegóły drogi ew o- lucyjnej-filogenezy i zmienności osobniczej długo jeszcze będą kryły niepewności, podobnie zresztą jak i kw estia przyczyn pobudzających oma
wiane przegrzebki do intensyw nego rozmnażania i różnicowania. W ięk
szość autorów upatruje te przyczyny w szybkich zmianach facji. Ten czyn
nik należy związać z migracją embrionów z prądem. Prawdopodobnie tym należy tłumaczyć m. in. m asowy a nagły pojaw w warstwach pektenowych górnego tortonu Ch. neum ayri i form towarzyszących.
F A U N A T O R T O N SK A Z O K O LIC PIŃ C ZO W A
Próbki skał i skamieniałości zebrane przez dra E. P a n o w a pocho
dzą ze Stawian Pińczowskich, łomu gipsów w Gartatowicach i z okolicy zarówno z odkrywek, jak i wierceń. M iejscowości te znajdują się w obrę
bie południowego mioceńskiego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich na pół
noc od Pińczowa. Podłoże utworów mioceńskich stanowią margle kredowe.
W Pińczowie i okolicy miocen w ykształcony jest w positaci imargli z florą i margli piaszczystych poziomu podlitotamniowego, wapieni litawskich i litotam niowych. W nieco dalszych okolicach (Busko) nadległym i w arst
wami są margle poziomu nadlitotam niowego oraz w arstw y modiolowo- -erwiliowe, w reszcie iły z gipsami kończące profil dolnego tortonu. U tw o
ry góm otortońskie i sarmat rozwinięte są w okolicach Buska i Staszowa ( K o w a l e w s k i , 1930).
G a r t a t o w i c e
1. Przekop kolejki prowadzącej do kamieniołomu. Dość obfita kolekcja skamieniałości pochodzi z żółtych piasków o nierównym ziarnie. Skorupy w dużej m ierze są otarte. Całość składa się z mięczaków, korali i litotam - niów i czyni wrażenie drugorzędnego złoża. Pierw otne złoże, jak można sądzić ze stanu zachowania i składu fauny, było położone stosunkowo niedaleko. Przem ycie tortonu i skorup miało zapewne m iejsce w plejsto
cenie. Z piasków oznaczono:
Lista nr 2 (la listę no 2)
Turritella bicarinata E i c h w . , 1 okaz Turritella badensis S a c c o, częsty Turritella dertonensis M a y, 3 okazy Turritella erronea C o s s m, 3 okazy
Turritella erronea dertonatior S a c c o, 2 okazy Natica redem pta M i c h t . , 1 okaz
Natica helicw/i B r o c c . , 2 okazy Natięa josephina R i s s o, 3 okazy
Neritina picta F e r . , 1 okaz
S veltia dertovaricosa S a c c o , 3 okazy Terebralia bidentata G r a t . , 15 okazów Pirenella picta mitralis E i c h w . , 5 okazów
Potamides schaueri eichivaldi H o e r n & A u i n g . , 7 okazów Potamides schaueri H i l b . , 13 okazów
Potamides melanop si formis A u i n g . , 13 okazów B ittium deforme E i c h w., ponad 20 okazów Cerithiopsis janusżkiewiczi F r i e d b . ? , 1 okaz Cerithiopsis vignali C o s s m . & P e y r . , 3 okazy Cerithium rubiginosum E i c h w . , 3 okazy
Dorsanum duplicatum S o w . , 4 okazy Dorsanum cerithiiforme Au i i n g . ? 1 okaz Nassa restitutiana F o n t . , 1 okaz
Nassa dujardini D e s h . , 3 okazy Nassa sp. ind., 1 okaz
Ccmius sp. ind., 1 okaz
Chenopus uttingerianus R i s s o , 5 okazów V erm etus intortus L a m., 3 okazy
Vusus virgineus G r a t ? , 3 okazy
Euthria zboroviensis F r i e d b ? , 1 okaz H elix isp., 1 okaz
D entalium sp., 5 okazów
Venus subplicata d’O r b ., 1 okaz Ostrea sp., 3 okazy
Ervilia sp., 3 okazy
Corbula gibba O l i v . , 3 okazy Arca diluvii L a m . , 1 okaz Cardita scalaris S o w . , 1 okaz Pecten sp., ułamki
B ryozoa, ułam ki
Korale (Balanophylia), ułamki
Gatunki tej listy są mieszaniną składającą się przeważnie z elem entów korytnickich pochodzących z iłów pleurotomowych bądź z warstw h ete- rosteginowych i in. (K. K o w a l e w s k i , 1930).
2. Iły m ułkowe szare z licznym i okazami Nucula nucleus L., otolitami i kleszczami raków. Próbki pochodzą prawdopodobnie z łomu gipsów z niżej leżących pod gipsami warstw nadlitotamniowych.
3. Łom gipsu. W m uszlowcu wapnistym spod gipsów zebrano: Chla
m y s lilii ( P u s e h.), Modiola hoernesi R e u s s , Cardium praeobsoletum Ł o m n , Ervilia pusilla P h i 1.
W marglach przylegających do warstw erwiliowych znaleziono: Car
dium rybnicense F r i e d b . , Corbula gibba OL, Cardita scalaris S o w . , Raphitoma sp., Thyasira laevis Z h i z h., Isocardia hoernesi D a l i ? , Cul
tellus papyraceus R e u s s i in. Są to zapewne odpowiedniki w arstw nadlitotam niowych. Podobny typ utworów został opisany z K iiów (W. K r a c h , 1956).
4. W iercenie III. Stąd pochodzą próbki z głębokości:
17.0 m, mułek szary z Poecilasma sp., Amussium denudatum R e u s s i licznym i otwornicami.
15.1 m, ił szarożółty z śladami cienkoskorupowych małżów, Amussium denudatum i fauna otwornicowa robulusowa.
13,4— 6 m, piaskowiec w apnisty zbity z Ervilia pusilla, Cardium praeobso-
letum, Cultellus papyraceus, Chlamys lilii ( P u s c h ) . Jak z po
w yższego wynika otwór przebił iły poziomu nadlitotam niowego z warstwą erwiliową w stropie.
5. W iercenie IV. Próbka pochodząca z głębokości 16,5 m zawiera Nucula nucleus, Amussium denudatum i otwornice.
B o r k i
1. Wiercenie V na SE Gartatowic. W próbkach z głębokości podanej:
20,5 m, w ciemnoszarych iłach znaleziono Nucula nucleus 32,8 m, w iłach m ułkowych — Am ussium denudatum
U twory przebite należą do niższych warstw poziomu nadlitotamniowego.
2. W iercenie VI. Z głębokości 30,5 m, w iłach — A mussium denudatum.
3. W iercenie VII. Próbki od 0— 17 m są iłem pozbawionym fauny.
4. W iercenie VIII (Borków?):
Głębokość 28 m, ił m ułkow y z Am ussium denudatum
„ 29,5 m, w szarych iłach m ułkowych — nieoznaczalne małże.
,, 31— 32 m, ił m ułkowy z Nucula nucleus.
Przebite wierceniami, Borki V—VIII, iły należą do poziomu nadlito
tamniowego.
S t a w i a n y P i ń c z o w s k i e
1. Droga na wschód do Gartatowic, na wzgórzu zaraz za w sią — blok piaskowca wapniistego zwięzłego z Lingula sp., z próżniami po Cardium paucicostatum: S o w (pospolite) i Cardium hians danubiana M a y . Inne szczątki małżów są nieoznaczalne. Utwór ten odpowiada warstwom hetero- steginowym okolic Korytnicy.
2. Strum yk w kierunku połudn.-wschodnim. W marglach i piaskow
cach w apnistych zebrano:
Teredo sp., rury syfonalne Corbula gibba O 1.
Oudaria compressa B r o c c.
Tellina planata L.
Cardium, hians danubiana M a y
Cardium paucicostatum S o w . , częsty Cardium, papillosum P o 1 i
Phacoides columbella L a m . Nucula sp.
Plicatula sp.
Pecten fuchsi F o n t .
Chlamys flava D u b., częsty Ostrea sp.
Solenocurtus antiquatus P u l t . Turritella badensis S a c c o Turritella bicarinata E i c h w .
Litologiczny charakter iskały i skład fauny pozwala porównać próbki z obydwu stanowisk z marglami heterosteginow ym i okolic Korytnicy.
3. Kierunek na południe, wkop kolejki. W marglach — Chlamys latis- sima i Ostrea cochlear. Przynależność stratygraficzna — poziom litotam - niowy.
4. Na północ od stacji kolejowej Włoszczowice. Jasne margle kredo- wate w rowach m elioracyjnych. Fauna zachowana w postaci ośrodek:
Isocardia hoernesi D a l i . Phacoides borealis L a m .
Leda fragilis C h e m n.
A mussium denudatum R e u s s
Margle kredowate przynależą zapewne do poziomu nadlitotamniowego.
5. Rozwidlenie dróg do Lipnika i Marynki. W piaskach i żwirach plejstoceńskich otoczona fauna drugorzędnego złoża:
Pectunculus glycym eris pilosa L.
Corbula gibba O 1.
Cardita subrudista F r i e d b.
Chlamys scabrella elegans A n d r z.
Amussium cristatum B r o n n.
Ostrea cochlear navicularis (B r o c c.) Litotham nium sp.
Fauna ta pochodzi zapewne z rozmycia wapieni litotam niowych lub warstw heterosteginowych.
6. Wzgórze na wschód, kamieniołom, nad strumykiem. W piaskowcach detrytycznych — Potamides pictus mitralis E i c h w.
7. Wzgórze na wschód za gipsownią. W piaskowcu detrytycznym — Cardium, sp. Stanowisika 6 i 7 odsłaniają prawdopodobnie utw ory sar
mackie.
W zestawieniu tabelarycznym (tabela 1) stanowisko stratygraficzne opisanych utworów przedstawia się następująco:
T a b e l a 1 W iek G a rta to w ice i Borki S ta w ia n y P iń c z o w s k ie
Sarm at dolny?
P róbka 6, 7 — p ia sk o w ie c d e try ty c z n y z P i r e n e l la p i e t a m it r a li s , C a r d i u m sp.
T orton
górn y Luka statygraficzna
P oziom g ip so w y k a m ie n io ło m gip só w
•
Poziom e r w ilio w y P rób k a 3, 4 — m u szlo w ie c z C h l a m y s lilii, Modiola, E rvili a , C a r d i u m
dolny
Poziom
nadlitotam n .
P róbka 2, 3, 4, 5 — B orki 1, 2, 4 — Iły z A m u s s i u m d e n u d a t u m
P róbka 4 — m arg le k r e d o w a te z A m u s s i u m d e n u d a t u m
Torton(
P oziom litotam n . (w a r stw y h e ter o - steg in o w e)
P rób k a 3 — m a rg le z C h l a m y s la ti s s i m a
P róbka 5 — fa u n a na drugorz. złożu z A m . c r i s t a t u m
P róbka 1, 2 — m a rg le i p ia sk o w c e w a p n . z P.
f u c h s i i Ch. f l a v a
Poziom p o d lito ta m - n io w y
P róbka 1 — p ia sk i na drugorz. złożu z Tur r. ba -
d e n s is -
Zarówno w Gartatowicach, jak i Stawianach Pińczowskich rozwój osadów m ioceńskich przypada na okres dolny torton-sarmat. Ślady naj
starszych poziomów zachowały się tu jedynie w postaci przem ytych faun na drugorzędnym złożu, w piaskach plejstoceńskich. Z obfitości skorup można wnioskować, że rozm ywany osad usytuowany był w pobliżu. Mar
gie i piaskowce drobnoziarniste z P. fuchsi, Ch. flava zaliczyłem do warstw heterosteginowych, które uważam za dolne ogniwo poziomu litotam nio- wego. Do wyższych warstw należą m argle z Ch. latissima. Poziom nad- litotam niowy rozwinięty jest w facji margli kredowatych bądź iłów z Am ussium denudatum. W kamieniołomie Gartatowic i w kilku w ierce
niach przechodzą one z wolna w poziom erw iliow y przepełniony m ono
tonną fauną. W zakończeniu profilu tortonu w ystępują gipsy, po czym zaznacza się przerwa sedym entacyjna trwająca przez cały górny torton.
Sarmat (?) w ykształcony jest brzeżną facją detrytyczną.
W Y K A Z L IT E R A T U R Y B IB L IO G R A PH IE
F r i e d b e r g W. (1928), S tu d ia nad fo rm a cją m io c e ń sk ą P olsk i. Cz. IV. (Etudes sur l e m io c e n e de la P ologne. P. IV). K o s m o s 53, z. 2— 3. Se r. A. R o z p r a w y , L w ó w . F r i e d b e r g W. (1932), D ie P e ć tin id e n des M iozans von P o le n und ih re s tr a ti-
g ra p h isch e B ed eu tu n g. Buli. inte rn. A c a d . Pol. Ser. B. 2, K rak ów .
F r i e d b e r g W. (1934— 36), M ięczaki m io c e ń sk ie ziem p o lsk ich (M ollusca m io c a e n i- ca P oloniae). Cz. 2 — M ałże. Pol. T o w . Geol., K raków .
G 1 i b e r t M. (1945), F a u n ę m ala c o lo g iq u e du M iocen e de la B e lg iq u e . M e m . M u s e u m Hist . nat. Bel g. nr 103, B ru x elles.
H i 1 b e г V. (18312), N e u e und w e n ig b e k a n n te C o n ch y lien aus dem o stg a lizisc h e n M iozan. A b h . К . K . Geol. A n st ., Bd. 7, H. 7, W ien.
K a u t z k y F. (li&28), D ie b io stra tig ra p h isch e B ed e u tu n g der Pec'tiniden des n ie d e r- o sterreich isch en M iozans. A n n . N a t u r h i s t. M u s e u m W ie n, 42.
K a z a k o v a W. P. — К азакова В. П. (1952), Стратиграфия и ф аун а пластинчато
ж аб ер н ы х моллюсков ©реднемиоценавых отложений ополья. Ш р. М Т Р И , 28.
K o w a l e w s k i К. (1929), S tr a ty g r a fia iłó w k r a k o w ie c k ich w S w in ia r a c h w s to su n k u do p o z o sta ły c h obszarów m io c e n u pd. zbocza Gór Ś w ię to k r z y sk ic h oraz ich a n a lo g ie z u tw o r a m i so lo n o śn y m i W ieliczki. P o s i e d ź , nau k. P a ń s t w . Inst.
Geol. n r 24, W arszaw a.
K o w a l e w s k i K. (1930), S tr a ty g r a fia m io c e n u okolic K o ry tn ic y w p o ró w n a n iu z trzeciorzędem p o zo sta ły ch ob szarów G ór Ś w ię to k r z y sk ic h (S tratigrap h ie du M io cen e des e n v iro n s d e K orytn ica en com p a raiso n a v ec le T e r tia ire des au'tres territoires du M assif de S - t e Croix. S p r a w . In s t. Geol. 6, z. 1, W a rszaw a.
K o w a l e w s k i К. (Ш50), O m io c e n ie ok olic R y b n ic y pod K lim o n to w e m (Le M io c e n e des en v iro n s d e R yb n ica p res d e K lim on tów ). A c t a geol. poi. 1, W arszaw a.
K r a c h W. (1957). P rzegrzeb k i (P ećtin id ae) z m io c e n u G. Ś lą s k a (P e ctin id a e fro m upp er m io c e n e d ep osits of U pper Silesia). A c t a geol. pol. 7, W arszaw a.
K r a c h W . (1956), M a te r ia ły do zn ajo m o ści m io c e n u P o lsk i (M a teria u x p ou r la co n n a issa n ce du M io cen e de P o lo g n e — I -ё г е partie). Rocz. Pol. T o w . Geol. 25, z. 2, K raków .
K r a c h W. (119(6(2), Z arys str a ty g r a fii m io c e n u P o lsk i p o łu d n io w e j (E squisse de la stra tig ra p h ie du m io c e n e de la P o lo g n e m erid io n a le). I b i d e m , 32, K rak ów . M e z n e r i c s С. I. (1960), P e c tin id e s du n e o g e n e de la H u n garie et leu r im p o rtan ce
stratigraph iqu e. M e m . Soc. geol. France. N. Ser. 39, M e m . 92, Paris.
P a w ł o w s k i S. (1965 a), Z arys b u d o w y g eo lo giczn ej okolic C h m ie ln ik a -T a r n o - brzega. P r z e w . 38 Z j a z d u Pol. T o w . Geol., W arszaw a.
P a w ł o w s k i S. (1965 b), K op aln ia p ia sk ó w k w a r c o w y c h w S w in ia ra ch . I b i d e m . R o g e r J. (1939), L e g e n r e C h l a m y s dans les1 fo rm a tio n s n e o g e n e d e l ’Europe. M em.
Soc. geol. Franc e. N. Ser. nr 40, 17, f. 2— 4, Paris.
Q u i t z o w W. (1921), D ie F au n a d es m a rin en M iozans vom A lt-G le iw itz . Jb. P re uss.
Geol. L a n d e s a n s t . Bd. 41, B erlin.
S h i k a m a T., I k e y a N. (1964), On th e v a r ia tio n of C h l a m y s i s la n d ic u s fro m a p art of S e ta n a F orm ation. Sc. R ep. Y o k o h a m a Nat. TJniver. sec. II Biol. Geol. Sc.
n r 1>1.
W a l t h e r J. (1,893), E in le itu n g in die G eo lo g ie als h isto r isc h e W issen sch a ft. Jena.
W o ź n y E. (1962), N iek tóre P e k te n y z m io c e n u p o łu d n io w eg o obrzeżen ia Gór Ś w ię to k rzy sk ich (Som e P e c tin id s form 'the M io cen e of th e S o u th ern p a rt of M ezozoic R ocks su rrou n d in g th e Ś w ię t y K rzyż M ts. Biul. Inst. Geol., <5, W arszaw a.
RESUME;
On a ra m a sse dans la ca rriere d e S w in ia r y u n e riche f a u n e d e P e c t i n i d a e et d re sse le p r o file du T ortonien. En e x a m in a n t le s e sp eces C h l a m y s scis sa e t Ch. lilli on a ob serv e u n e gra n d e v a r ia b ility in d iv id u elle. L ’au teu r p r e sen te ses rem a rq u es sur la system a'tique, la p h ilo g e n e s e et la v a r ia b ility de ces esp eces, et d e fin ie le c a r a ctere b ion om iq u e du b a ssin du n iv e a u a su p r a -L ith o ta m n iu m . O n a decrit les e c h a n tillo n s des roches' et la f a u n e to rto n ie n n e des forages et des a ffle u r e m e n ts des e n v iro n s de G a rta to w ice e t d e S ta w ia n y P iń c z o w sk ie, r a m a sse s par l e feu d o ćteu r E. P a n o w , g eo lo g u e de C racovie.
1. Supplementaires informations sur le profile du Tortonien et la faune de Pectinidae des sables et des argiles a Św iniary (pres de Baranów Sandomierski).
Dans la carriere des sables a Św iniary parait le profile du Tortonien inferieur et superieur qui comprend les couches a supra-Lithotamnium et le niveau a Ervilia, aiosi qu’apres une lacune sedim entaire — les cou
ches de Kajzerwald du Tortonien superieur, et enfin les argiles avec des calcaires a S yn dosm ya de l ’age Sarmatien.
On a ramasse des ces sables une riche faune (liste no 1). Elle contient des Pectinidae decrits dans le texte polonais et preseintes sur les plan
ch es VI et VII. Entre les formes plus communes y paraissent aussi les huitres: Pycnodonla cochlear navicularis (B r o c c.) et P. leopolitana N i e d ź w . , souvent en bancs et les associations d'Echinides regulieres, pourvues des epines (Echinometra miocaenica L o r i o 1.).
Dains les gres calcaires des couches a Ervilia, outre les representants abondants des Modiola e t Ervilia, sont aussi frequentes les sous-especes Chlam ys scissa wolfi (H i 1 b .) et Ch. scissa kneri (H i 1 b.).
Dans les argiles marneuses du Tortonien superieur paraissent de nom - breuseisi Chlamys neum ayri (H i 1 b.) et Ch. galiciana (F a v r e). On peut determiner brievem ent les conditions bionomiques du bassin de la maniere suivante: la profondeur de l’eau n e depasse pas 100 metres, la temperature et la salinite — normales, un grand eloignemenlt du bard, une faible activite des oourants. Les sables passent horizontalement en aleurites dans les gres ,,de Baranów” (horizont a supra-Lithotamnium) de la region des Monts de Sainte- Croix, ou dans les argiles a Am ussium denudatum de
