ANDRZEJ ŁASKARZ Z GOSŁAWIC HERBU GODZIEMBA BISK UP POZNAŃSKI
Jedną z najp ięk n iejszych postaci episkopatu polskiego doby Ja
g ie łły b ył poznański biskup A ndrzej Łaskarz herbu Godziemba W spaniała ta postać m ało jest jednak znana polskiem u sp ołeczeń stw u; fragm en taryczn e przyczynki do jego biografii opierane b yły dotychczas p raw ie w yłączn ie na kilk u szczegółach zaczerp niętych z żyw otów biskupów polskich D ługosza i uzu p ełn ian e n iek ied y w iadom ościam i z jego Historii Polski. P odane przez D ługosza w ia dom ości posiadają dość dużą w artość, gdyż należąc do następnego po Łaskarzu pokolenia m ógł je czerpać z żyw ej jeszcze tradycji, zw łaszcza od Z bigniew a O leśnickiego, który będąc w zażyłych z D ługoszem stosunkach, zaliczał się jed n ocześn ie do bliskich przy
jaciół poznańskiego biskupa. W X IX w iek u p ierw szy zaczyna pisać 0 Łaskarzu Ł ętow sk i w III tom ie K a ta lo g u b is k u p ó w , p r a ła tó w 1 k a n o n ik ó w k ra k o w sk ic h (K raków 1852). N astępnie pisze o nim H eyzm ann w V tom ie S ta r o d a w n y c h p r a w a polskiego p o m n ik ó w (Kraków 1879), potem ks. Jan F ijałek w U staleniu chronologii b i
s k u p ó w w ło c ła w s k ic h (Kraków 1893). W w iek u X X postacią Łaska- rza zajm uje się S. Zachorow ski w pracy Stu d ia z historii praw.z kościelnego i po lskiego (Kraków 1917), n astęp n ie Wł. Abraham w d ziele N a jsta rs ze s t a t u t y archidiecezji p o zn a ń sk ie j (K raków 1920) i K. P iotrow icz w I tom ie P olskiego S ło w n ik a B iograficznego (Kraków 1936). Z prac pow ojen n ych zajm ujących się m iędzy in n y m i Łaskarzem w ym ien ić n ależy J. S aw ick iego S y n o d y diecezji p o zn a ń sk ie j (Poznań 1952), J. L isow sk iego Polonica ex libris obliga- t io n u m e t s o lu tio n u m Cam erae A po sto licae ab A n n o 1373 (Roma 1960), T. S iln ick i w opracow aniu S o b o ry P ow szech n e a Polska (W arszawa 1962) i J. N ow acki w D ziejach A rc h id iec e zji P o z n a ń skiej (Poznań 1959) oraz w II tom ie m onografii A rc h id ie c ez ja P o znańska w granicach h isto ry czn y c h i j e j ustrój (Poznań 1964). B i
skup. Łaskarz jest rów nież u w zg lęd n io n y w pracy zbiorow ej pod redakcją J. K łoczow sk iego Kościół w Polsce. Ś re d n io w ie c z e (Kra-
ków 1966), szczególn ie w artykule J. Szym ańskiego: „B iskupstw a polskie w w iek ach średnich. Organizacja i fu n k cje”.
W ym ienione prace w spom inają o A ndrzeju Łaskarzu tylko m ar
ginesow o. Praca niniejsza jest pierw szą próbą m onografii opartej na w szystk ich d ostępnych w tej ch w ili nauce źródłach. N ie jest tych źródeł w ie le i trudno sądzić, że zostaną w zbogacone przez n ow e odkrycia. M onografia ta ma jednak am bicje stania się przy
czynkiem do h istorii K ościoła w P olsce, a zwłaszcza A rchidiecezji P oznańskiej, która w roku 1968 obchodziła sw oje tysiąclecie. P o św ięcając tę pracę K ościołow i w P olsce autor pragnie rów n ież złożyć serdeczne podziękow anie pracow nikom b ibliotek polskich, a szczególnie B ib liotek i Jagielloń sk iej, B ib liotek i U n iw ersy tetu Poznańskiego i B ib liotek i U n iw ersy tetu W arszaw skiego za udo
stęp n ien ie źródeł i fachow ą pomoc.
I. PR Z E D B IS K U P S T W E M
A ndrzej Łaskarz w yw od zi sw o je pochodzenie z niezam ożnej szlachty w ielk op olsk iej. U rodził się w G osław icach, w p o w iecie k onińskim ł, w roku 1362 2, kiedy na S to licy A postolskiej zasiadał b łogosław ion y U rban VI, a na tron ie polskim K azim ierz W ielki.
B ył syn em Łaskarza, dlatego D ługosz nazyw a go A ndreas L aska- r i 3. K. P iotrow icz sądzi jednak, że ojcem jego b y ł „comes Łaszcz”, w latach 1362— 1368 podłow czy, a z czasem kasztelan k o n iń s k i4.
W ydaje się jednak, że ów kom es Łaszcz n ie b ył ojcem , lecz jed y n ie protoplastą rodu. Imię Łaskarz było dość często u żyw an e w d a w nej Polsce; praw dopodobnie pochodziło od przetłum aczenia ła c iń skiego im ien ia G ratianus 5. W edług Paprockiego m atką A ndrzeja m iała być Dorota. Po m ieczu w yw od ził sw ój ród z G odziem bów , m ających w czerw onym polu sosnę o trzech zielon ych w ierzch oł
kach oraz dw u ob ciętych gałęziach z pięciu korzeniam i. W h ełm ie
1 G o sła w ice, w ie ś w p o w ie c ie k o n iń sk im , gn iazd o starej rod zin y G o sła w sk ich , k tó rzy w w . X V i X V I n a z y w a li się K iełb asam i, herbu N ałęcz; R ubryc. d iecez ji k u ja w sk o -k a łisk ie j z r. 1876, f. 43— 44-. ’
2 A n d rzej Ł askarz, sk ła d a ją c sw o je zezn a n ie w sp ra w ie p o lsk o - k rzyżack iej w r. 1422 m ó w i o sobie, że m a ,,sex a g in ta annorum v e l circ a ” (L i t e s ac r e s g e s t a e in t e r P o lo n e s O r d i n e m ą u e C r u c if e r o r u m , 2 ad fid e m C od icis m em b ran i bibl. D z ia ly n ia n a e a u ctoritates..., P o zn a - n ia e 1855). T en sa m rocznik sw eg o p rzy jścia na św ia t p od aje W ojciech J a strzęb iec w ty c h sa m y ch ok oliczn ościach , dz. c y t. II. 266. Por. J. N o - w a c k i, A r c h i d i e c e z j a P o zn a ń sk a , P ozn ań 1964, t. II s. 80— 81.
3 D ł u g o s z , V it a e e p is c o p o r u m P olo niae, 508; Hist. Pol. 155.
4 P o l s k i S ł o w n i k B io g ra f ic zn y , I, K ra k ó w 1935, s. 103— 106.
5 S ł o w n i k J ę z y k a P o ls k i e g o , w y d . B. L in d e, W arszaw a 1808, t. I s. 1229.
nad koroną znajdow ał się rycerz trzym ający w prawej ręce sosnę a w lew ej s z a b lę 6.
D ługosz pisze o G odziem baeh, iż b y li „sensati”. P rotoplasta rodu b ył kom esem , którego w spom inają różne p rzyw ileje z roku 1104. D ersław a hrabiego G odziem bę w spom ina także katalog p łoc
kich biskupów przy syn ie, biskupie L upusie tym i słow am i: „Lupus primus filiu s com itis D erslai, de domo Godzam ba, custode plocen, tempore B o lesla i C ripsi a P etro archiepiscopo confirm atus, vir fruge tem poratus 1170, m ortuus 1179. Ibidem in P łock sep u ltu s”.
W K ole u fary akta p arafialne w spom inają, że około roku 1460 plebanem b ył tam M ikołaj Godziem ba 7.
Andrzej Łaskarz b ył sp ok rew n ion y z P iotrem W yszem z R ado- lina, w drugim stopniu lin ii bocznej, m atka bow iem jego, Dorota, była rodzoną siostrą Jana M aczudy, ojca Piotra W ysza, pochodzą
cego z rodu L eszcz y có w 8. Stąd po kądzieli w yw od ził się Andrzej Łaskarz z rodu L eszczyców , którzy posiadali herb Bróg, czyli Laski (żółty bróg w czerw onym p o lu )9. B yć m oże nazw isko Łaskarz po
chodzi od herbu rodow ego m atki.
Trudno określić, jaki b ył stan m ajątkow y rodziców A ndrzeja Łaskarza. D ługosz m ów i, że um arł on w zamku rodzinnym w Go
sław icach, który poprzednio rozbudował; w yn ik ałob y z tego, że rodzina jego należała do zam ożniejszych i oprócz G osław ic m ogła posiadać in n e w iosk i jeżeli n ie w sam ym p ow iecie konińskim , to w każdym razie w W ielkopolsce. P otw ierd załb y to szczegół z ok re
su stu d iów Łaskarza w Pradze, gdzie m iał sw ojego fam ulusa, P io tra z O rnety, późniejszego sw ojego przeciw nika. Z rodziny bliższej i dalszej znam y jed yn ie Piotra W ysza z R adolina (brat cioteczny), którego d w ie bratanice w y szły za mąż: jedna, Barbara, za sły n nego rycerza Z aw iszę z Garbowa, herbu Sulim a, druga, im ienia niew iadom ego, za Bartosza W łodkow ica z W ierzchosław ic, rów nież herbu Sulim a 10. Prócz Piotra W ysza, braćm i ciotecznym i Łaskarza
6 B. P a p r o c k i , H e r b y r y c e r s t w a p o ls k ie g o , K ra k ó w 1858, s. 360;
E n c y k lo p e d i a K o ś c ie l n a , X I, 601; E n c y k l o p e d i a P o w s z e c h n a , X V I, 718 i J. P e l c z a r , Z a r y s d z i e j ó w k a z n o d z i e j s t w a w P olsce, K ra k ó w 1917, s. 47 pod ają, że A ndrzej Ł askarz p o ch o d ził z cesa rsk ieg o rodu L a sk a - rysów , k tórych P a le o lo g o w ie w y p ę d z ili z K on sta n ty n o p o la . Ź ródła X V w . nic jed n ak o ta k iej g en ea lo g ii n ie m ó w ią . W id oczn ie sw ój p o g lą d o p ie rają na p rzy p a d k o w y m p o d o b ień stw ie n a zw isk . N a zw isk o Ł ask arz p o ja w ia się dość często na M azow szu. N a zw isk o to n o sił b isk u p p ło ck i F lo rian. k tó ry rzą d ził d iecezją po 1318 r. W roku 1438 k a n o n ik iem g n ie ź nień sk im b ył ró w n ież A ndrzej Ł askarz.
7 P a p r o c k i , dz. c y t., s. 360 i 362.
8 R o zp ra w y A kad. U m iej., W vdz. F il., seria II, t. I, K ra k ó w 1892, s. 365— 372.
9 M o n u m e n ta P olo n ia e H istoric a, L w ó w 1864— 93, t. III s. 371.
10 S. K i j a k , P io t r W y s z , b i s k u p k r a k o w s k i , K ra k ó w 1933, s. 2— 3.
b yli M ateusz i Z ygm unt, bracia Piotra, z których M ateusz był w ojew odą in ow rocław sk im w latach 1400— 1404 u .
O m łodości A ndrzeja Łaskarza n ie w ie le m am y zachow anych w iadom ości. W edług jego w łasn ych słów pierw sze nauki pobierał w B rodnicy. Studia u n iw ersy teck ie odbyw ał w Pradze, gdzie prze
byw ał już w 1379 r . 12. Na arenę naukow ą i polityczną w stępuje w r 1392 jako bakałarz prawa kanonicznego i prepozyt w łocław ski oraz poseł stan ów polskich do W ielkiego M istrza krzyżackiego.
W 1393 roku w id n ieje jego in tytu lacja na w yd ziale jurystów w u n iw ersy tecie praskim . W latach 1402— 1405 przebyw ał w Pad
w ie na studiach, w id oczn ie w celu p ogłęb ien ia w ied zy praw niczej.
Studia w P a d w ie b yły zresztą bardzo popularne wśród Polaków w tym okresie; stu d iow ał tam w sp om n ian y P iotr W ysz, jak i w ielu in n ych przed staw icieli polskiej nauki, skąd jedną z d zielnic Padw y nazyw ano „districtus P o lo n esis” 13. W P ad w ie znalazł się Łaskarz już jako prepozyt k ap itu ły w łocław sk iej. W roku 1404, 25 w rześ
nia, spotyka się tam z rodakiem , P aw łem z B rudzew a, na publicz
nej prom ocji m istrzow skiej na w yd ziale m edycznym 14. P o g łęb iw szy sw oje studia otrzym ał doktorat z dekretów prawa kanonicz
nego 22 lu tego 1405 r o k u 15. Za zgodą Jana z P adw y, przeora klasztoru Św . B enedykta i w ikariusza gen eraln ego S tefan a z Car- rary, ów czesn ego elek ta padew skiego, kanclerza u n iw ersytetu pa
d ew skiego, prom ocji w im ieniu P iotra W ysza i Franciszka Zaba- rellego dokonali M ikołaj z Portogruaro i Prosdocim ius de Comi- tibus z P adw y
W tym okresie P adw a, podobnie jak Rzym, R aw enna, Paw ia, B olonia, sły n ęła z w ysok iego poziom u praw a rzym skiego. Kościół katolicki po od n iesion ym zw y c ięstw ie nad in w estytu rą i sym onią przez sły n n y konkordat k alik styń sk i z roku 1122 zaczął in ten sy w n ie rozw ijać sw oje ustaw odaw stw o. Z ch w ilą pojaw ien ia się de
kretów G racjana k anonistyka stała się n iezw y k le popularną wśród d u chow ieństw a specjalnością, zw łaszcza że prawo było zgodnie z zasadą C ycerona i Celziusza A rs boni et aeąui i zapew niało god
11 C o d e x d i p l o m a t i c u s P olo niae, w y d . L. R z y s z e z e w s k i i A.
M u c z k o w s k i , V a rsa v ia e 1847— 1887, I s. 272 nr 151; II s. 366 nr 345;
D ł u g o s z , H ist. Pol., III 541.
12 P o l s k i S ł o w n i k B io g r a f ic z n y , I s. 103— 106.
13 A. G l o r i a , M o n u m e n t i d e ll a U n i v e r s i t e t a d i P a d o v a , V enezia 1884, II s. 136 nr 66.
14 J. F i j a ł e k, P olon ia a p u d It a le s sch o la stica sa e c u li X V , Cra- co v ia e 1900, s. 5— 6; T. B r z o s t o w s k i , P a w e ł W ł o d k o w i c , W a rsz a w a 1954, s. 48.
15 G l o r i a , dz. cyt., II s. 431.
16 G l o r i a , dz. cyt., II s. 431 nr 2276; F i j a 1 e k, dz. cyt., s. 20, 23, 25; K i j a k , dz. c y t., s. 6.
16. P ozn ań , B a zy lik a A rch ik a ted ra ln a , obraz: Ś w . Marcin, p ęd zla K rzysztofa B o g u szew sk ieg o , 1628 r.
ności i s ta n o w is k a 17. Droga do kariery po otrzym aniu stopnia doktora d ek retów otw arta była n aw et dla ludzi pochodzenia p le- bejskiego. W X IV i X V w iek u d ek retyści dochodzili do n a jw y ż szych stan ow isk kościelnych, a w ielu z nich zasiadało w kolegium kardynalskim , jak np. sły n n y kardynał Franciszek Zabarella.
Z pow yższych przyczyn prawo nabrało pierw szorzędnego znaczenia rów nież i w pierw szym ok resie istn ien ia U n iw ersy tetu J a g iello ń skiego. Jego p rzedstaw iciele m iędzy in n y m i reprezen tow ali Polskę na soborze pow szechnym w K on stan cji w 1414 roku.
W latach 1392— 1414 Andrzej Łaskarz był prepozytem k ap itu ły w łocław skiej 1S. Na okres ten przypada żyw a dyskusja nad reformą prebend k ap itu ln ych i n ależy przypuszczać, że brał w niej istotn y u d z ia ł19. Praw o kościeln e dom agało się, aby godności k ap itu ln e nadaw ane b y ły przede w szystk im kapłanom w yróżniającym się spośród in n ych zdolnościam i i zaletam i ch a ra k teru 20. Podobne kryteria sta w ia ły statu ty k a p itu ln e 21. Trudno byłoby w ykazać, w jakim stop n iu stosow ali się biskupi do tych w ym ogów . Z całą pew nością jednak m ożna stw ierdzić, analizując życie i d ziałalność A ndrzeja Łaskarza, że w chodząc do k ap itu ły w łocław sk iej całko
w icie o w ym kryteriom prawa i zw yczaju odpow iadał. Na doku
m entach K ościoła w łocław sk iego Łaskarz w ystęp u je kilkakrotnie 7 stycznia i 21 grudnia 1393 r., dw u k rotn ie w e w rześn iu 1398 r., raz w styczn iu 1399 r. i 27 k w ietn ia 1412 r . 22
W roku 1397 jest Łaskarz kanclerzem królow ej J a d w ig i23, a w roku 1402 kanonikiem płockim 2‘. Po śm ierci H enryka księcia lignickiego, biskupa kujaw skiego, kapituła w łocław sk a w ybrała Łaskarza biskupem kujaw skim (12 X II 1398 r.), jednakże w ybór ten nie p rzyniósł m u biskupstw a. Z w o li J a g iełły biskupem k u ja w skim został M ikołaj z K urow a jako kandydat papieski. Andrzej 17 W i s s e m b e r g , Die G r o s s e n K i r c h e n V e r s a m l u n g e n d e s X V und X V I J a h r h u n d e r t e s , C onstanz 1845, I s. 378; K. M o r a w s k i , H i storia U n i w e r s y t e t u J a g ie llo ń s k ie g o , K ra k ó w 1900, I s. 128.
18 C o d e x d i p l o m a t i c u s L it h u a n ia e , w y d . R a czy ń sk i S., V r a tisla v ia e 1845, s. 79; L i t e s ac g e s t a e in t e r P o lo n e s O r d i n e m ą u e C r u c if e r o r u m , w y d . I- Z a k r z e w s k i , Z. C e l i c h o w s k i , P o zn a n ia e 1892, II s. 410:
C o d e x e p is to l a r is V i t o l d i M a g n i du c is L it h u a n ia e 1376— 1430, w y d . A. P r o c h a s k a , C racoviae 1882, s. 29 nr 89.
18 S. L i b r o w s k i, K a p i t u ł a k a t e d r a l n a w ł o c ł a w s k a , W arszaw a 1949, s. 46.
20 C. S. C., cc. 123, 403, 404.
21 S ta tu ty k a p itu ły red a k cji bpa Z d zito w ieck ieg o . R kps cc. 89, 40.
22 J. F i j a ł e k, U s ta l e n ie ch ro n o lo g ii b i s k u p ó w w ł o c ł a w s k i c h , K ra ków 1893, s. 81, 89.
23 K o d e k s d y p l o m a t y c z n y M a ł o p o ls k i , w y d . F. P i e k o s i ń s k i , K raków 1876, I s. 118 nr 88; R. M a u r e r , U r z ę d n i c y k a n c e l a r y j n i W ł a d y s ł a w a J a g ie ł ły , W arszaw a 1877, s. 39.
24 A c ta c a p i t u l o r u m C r a c o v ie n s is e t P lo c e n sis s e l e c ta 1438— 1532
’vVyd . B. U l a n o w s k i , A r c h i w u m K o m i s j i H i s t o r y c z n e j , t. V I, K ra ków 1891, s. 158 nr 614.
9 — N a s z a P r z e s z ło ś ć t . X X X
Łaskarz otrzym ał w ów czas jako ek w iw a len t od papieża B oniface
go IX 200 flo ren ó w pensji z dochodów dw u osad w ziem i do
brzyńskiej: S ytn a i W angerska. Ta ostatn ia osada należała do dóbr stołow ych biskupa w łocław sk iego, które w raz z in n ym i posiadłoś
ciam i probostw a, M acikow em i N iem ezem , zrabow ali i zniszczyli K rzyżacy podczas w o jn y 1410 r o k u 25. Dochód p ow yższy został przyznany Ł askarzow i przez papieża na okres dopóki n ie zostanie biskupem . N ajm niej znanym okresem życia przyszłego biskupa są lata 1405— 1420. W iadomo jed yn ie, że 26 stycznia 1405 roku jest kapelanem króla rzym skiego R u p r ech ta 26, a 5 sierpnia 1409 roku kolektorem papieskim w P olsce, z m ianow ania papieża G rzego
rza X I I 27.
D nia 8 w rześn ia 1413 roku w y stęp u je znow u jako dziekan kra
kow ski, k ied y tytu łem an n aty opłaca 300 floren ów do kamery S to licy A postolskiej za p ierw szy r o k 28. O koliczności zw iązane z u zyskaniem przez Łaskarza tej ostatn iej godności w iążą się z kontrow ersja m iędzy Jastrzębcem i rodziną P iotra W ysza. Ów brat cioteczn y Łaskarza został p rzen iesion y przez J agiełłę z bi
skupstw a Krakowskiego na poznańskie. Łaskarz w sta w ia ł się za sw oim k rew n iak iem u J agiełły, starając się w p łyn ąć na cofnięcie decyzji. Jagiełło, będąc tu pod w p ły w em Jastrzębca, d ecyzji nie cofnął. A w ersja do Jastrzębca ze stron y rodziny W ysza przybrała n aw et postać zbrojnego zam achu na jego życie. Praw dopodobnie m ian ow an ie przez Jastrzębca A ndrzeja Łaskarza dziekanem kra
kow skim m iało na celu załagodzenie s y tu a c ji29. Łaskarz jednak nie długo pozostaw ał na tym stan ow isk u . Po śm ierci Piotra Wysza w 1414 roku został w yb ran y przez k ap itu łę poznańską na biskupa poznańskiego, jako kandydat J a g iełły . W ch w ili elek cji b ył bo
w iem , podobnie jak uprzednio P iotr W ysz, protonotariuszem Sto
licy A p o sto lsk ie j30. W ynik elek cji n ie m u siał chyba Łaskarza za
skoczyć, jako że już poprzednio, w 1398 roku został w yb ran y przez k ap itu łę w łocław ską.
II. W Y BÓ R N A B IS K U P A P O Z N A Ń SK IE G O
D nia 9 sierpnia 1412 roku P iotr W ysz został p rzen iesion y bullą papieską antypapieża Jana X X III z K rakow a na biskupstw o po
25 Lites..., II s. 243 i nast.
26 R e g e s ta R u p r e c h t i , w y d . C h m i e l , M on. M ed ii a e v i h ist., XI s. 56 nr 446.
27 W. K ł a p k o w s k i , D zia ła ln o ść k o ś c i e ln a b is k u p a W ojciech a J a s t r z ę b c a , W arszaw a 1932, s. 49.
28 W. A b r a h a m , S p r a w o z d a n i a z p o s z u k i w a ń w a r c h i w a c h i bi
b liotek ach r z y m s k i c h , A rch iw u m K o m isji H isto ry cz n e j, K ra k ó w 1902, t. 9 s. 155; K ł a p k o w s k i , dz. c y t., s. 90.
20 T h e i n e r, Mon. Pol., II s. 4 nr 7.
30 K ł a p k o w s k i , dz. cyt., s. 90.
z n a ń s k i e31. Spraw a tego p rzen iesien ia nie jest zu p ełn ie jasna;
wiadom o jednak że zadecydow ała tu w ola królew ska W ładysław a Jagiełły. Wł. A braham przypuszcza, że przyczyną złych stosunków m iędzy królem i W yszem było zbyt k on cyliarn e stanow isko tego ostatniego na soborze w P izie, co n ie sprzyjało interesom P o ls k i32.
Silnicki n atom iast jest zdania, że głów n ą rolę odegrały tutaj in tr y gi w e w n ę tr z n e 33. P iotr W ysz n ie pozostaw ał zresztą długo na biskupstw ie w Poznaniu. Z achorow aw szy ciężko, zakończył swój zasłużony żyw ot 31 m aja 1414 r o k u 34.
Wybór biskupa w okresie p anow ania J a g ie łły należał do kapi
tuł. To u p raw n ien ie kapituł polskich datuje się od X III w ieku, dokąd prawo w yboru biskupa przypadało panującem u. W Polsce pierw szym z panujących, którzy otrzym ali to praw o, był B olesław Chrobry, a stało się to w raz z otrzym aniem przez n iego od O tto
na III ty tu łu patrycjusza rzym skiego w słyn n ym roku 1000. P o zbaw ienie panujących tego praw a dokonało się za papieża In n o centego III w roku 1207, w czasie pobytu w R zym ie w ygn an ego z P olski przez W ładysław a L askonogiego arcybiskupa g n ieźn ie ń skiego H enryka K ietlicza. W ówczas to In n ocen ty III w y d a ł szereg zarządzeń, nakreślających program reform y organizacji Kościoła w Polsce, a m iędzy in n ym i praw o w oln ego w yboru biskupów przez kapituły. W w iek u XIV , za p anow ania K azim ierza W ielkiego, pojaw iła się znow u tendencja zm ierzająca do uzyskania przez panującego w p ły w u na w ybór biskupów . D łu goletn ia praktyka obsadzania b isk u p stw w okresie p anow ania K azim ierza W ielkiego przy zachow aniu jed y n ie form aln ie praw papieża i kapituł dopro
wadziła do usankcjonow ania praw a królew skiej nom inacji bisk u pów. P rak tyczn ie w ygląd ało to w ten sposób, że król przedstaw iał sw ojego kandydata kapitule za pom ocą tzw . litte rae in stantiales, ta zaś w yb ierała tego kandydata k rólew skiego, który otrzym yw ał dodatkowo prow izję papieską 35.
Skoro tylk o biskupstw o poznańskie zostało opróżnione po śm ierci P iotra W ysza, Jagiełło p rzedstaw ił kap itu le poznańskiej
31 D łu g o sz p od aje, że p a p ież p rzen ió sł P iotra W ysza n a sto lic ę p o znańską 16 IV 1414 r. (Vit. epis c. Pol., s. 506), k ie d y zaś o p isu je ży cie Jastrzębca m ó w i, że m ia ło to m ie jsc e 30 IX 1414 r. (V if. epis c. Pol., 375).
Obie d aty są jed n a k m y ln e. B u lla p a p iesk a p ochodzi z 9 V III 1414 r.
^apisek w m sza le, n a leżą cy m do k a p itu ły g n ie ź n ie ń sk ie j p o tw ierd za tę idi p rzen o sin > o k reśla ją c, że m ia ły on e m ie jsc e m ię d z y 9 i 12 sierp n ia 1414 r.; S m o l k a , A r c h i w a w W i e l k i m K s i ę s t w i e P o z n a ń s k i m i w P r u - siech W s c h o d n ic h i Z ach o d n ich , R o zp ra w y i S p raw ozd an ia z p osied zeń
Wydziału F ilo zo ficzn eg o A U , 1875, IV s. 297.
32 W. A b r a h a m , U d z ia ł P o l s k i w so b o r z e p i z a ń s k i m 1409 r.
3 T. S i l n i c k i , A r c y b i s k u p M i k o ł a j T r ą b a , W arszaw a 1954, s. 90.
K i j a k , dz. c y t., s. 72— 73, p rzyp is 3.
Z. W o j c i e c h o w s k i , P a ń s t w o P o ls k i e w w i e k a c h śred n ich ,
°*nań 1948, s. 55, 173— 175; K o ś c i ó ł w P olsce. Ś r e d n i o w i e c z e , K rak ów 1866, s. 199.
sw oich czterech kandydatów , zapew ne za pomocą ow ych litterae in stantiales, i przybył osobiście do P oznania na elekcję. K andyda
tam i królew sk im i byli: A leksander, książę m a z o w ie c k i36, Dunin ze Skrzynna — proboszcz k o leg ia ty św . Floriana w K rakow ie, podkanclerzy k oronny i protonotariusz a p o sto lsk i37, Andrzej Ła- skarz z G osław ic — dziekan k r a k o w sk i38, i Jan P ella z N iew iesza kanonik k r u sz w ic k i39.
W ydaje się, że A leksander książę m azow iecki p rzew yższał in
nych kan d yd atów jeżeli chodzi o pochodzenie, m ajątek, w yk ształ
cenie i stosunki, jako że stał blisko tronu P ia stó w i Jagiellonów . Biorąc znow u pod u w agę p iastow ane godności na czoło listy w y su w ał się D u n in ze Skrzynna, będąc w ch w ili elek cji kanonikiem gn ieźn ień sk im , krakow skim , kujaw skim , poznańskim i kruszw ic
kim 40. Jako kanclerz w ystęp u je po raz p ierw szy 20 lutego 1413 ro
ku, a 26 lu tego 1414 roku Jan X X III m ian ow ał go protonotariu
szem apostolskim .
K apituła poznańska w ziąw szy pod u w agę w szystk ich czterech k andydatów w ybrała zgodnie i jed n om yśln ie, w ciągu jednej go
dziny, biskupem poznańskim A ndrzeja Łaskarza, widząc w nim, jak pow iada D ługosz, człow ieka o w ielk ich w alorach um ysłu i du
cha, o n iep rzeciętn ym charakterze, praw dziw ego m ęża B o ż e g o 41.
Łaskarz przyjął w ybór n ie „z radością i uśm iechem ”, lecz ze łzami, próbując uprzednio zm ienić w y n ik elek cji i ulegając ostatecznie prośbom króla i p r z y ja c ió ł42.
III. O K R E S RZĄ DÓ W B IS K U P IC H W P O Z N A N IU
Ingres do katedry poznańskiej od b ył Łaskarz dopiero w 1418 roku, po pow rocie z soboru w K onstancji. Aż do czasu w ystępuje jako „elek t” poznański, chociaż Jan X X III już 28 w rześnia 1414 ro
ku zatw ierd ził jego b isk u p s tw o 4S. N ależy przypuszczać, że za
tw ierd zen ie przez papieża M arcina V na ordynariusza diecezji poznańskiej otrzym ał Łaskarz rów nocześnie z nadaniem godności
36 J. K o r y t k o w s k i , P r a ła c i i k a n o n ic y K a t e d r y M e t r o p o li ta l n e j G n i e ź n i e ń s k i e j od r o k u 1000 aż d o d n i n a s z y c h , G n iezn o 1883, I s. 11.
J. N o w a c k i , A r c h i d i e c e z j a P o z n a ń s k a , P ozn ań 1964, II s. 80— 81.
37 K o r y t k o w s k i , dz. c y t., I 235.
38 D ł u g o s z , Hist. Pol., IV 155; V it. epis c. Pol. 508 39 F i j a ł e k, U s ta l e n ie chronologii..., s. 3-53 i 358.
40 Z ty m i ty tu ła m i w y stę p u je D u n in n a p r z y w ile ju J a g ie łły w y d a nym w W iślicy 19 V III 1416 r. d la k a sztela n a siera d zk ieg o M arcin a z K a lin o w ej Z aręby.
41 D ł u g o s z , Hist. Pol. 155; V it. episc. Pol., 508.
42 D ł u g o s z , dz. cyt.
43 D ł u g o s z , Hist. Pol., IV , 200.
p r y m a s o w s k ie j a r c y b is k u p o m g n ie ź n i e ń s k i m n a o s t a t n im s o b o r z e w K o n s t a n c j i; m o g ło to b y ć w s t y c z n iu lu b lu t y m 1418 r o k u 44.
A n d r z e j Łaskarz obejm ow ał olbrzym ią d ie c e z j ę poznańską jako jej czterd ziesty czw arty z rzędu rz ą d c a 45. P ierw otn e gran ice b i
skupstwa poznańskiego pokryw ały się z granicam i P olsk i M iesz
ka I. W m iarę jak za B olesław a Chrobrego p ow staw ały n ow e b i
skupstwa (w rocław skie, krakow skie, gn ieźn ień sk ie, lubuskie, krusz
w ickie, płockie), zm ien iały się też i zm n iejszały granice diecezji poznańskiej. Na podstaw ie K o d e k s u D y p lo m a ty c z n e g o W ie lk o p o lsk i można te granice w p rzybliżeniu określić w w iek u X I I i X I I I . Południow ą granicę od ujścia B aryczy aż do ujścia O brzycy sta
now iła O d ra 46. Ślad granicy połu d n iow o-w sch od n iej spotykam y w roku 1301. Jest to akt rek o g n icy in y K lem ensa, przełożonego domu Sw . W awrzyńca pod K aliszem , w y sta w io n y razem z b en e
dyktynam i, gdzie pisze się. że w ie ś G łogow o, położona w diecezji poznańskiej, podlega jurysdykcji biskupa poznańskiego oraz że posiadając .,curam anima/rum” w tejże diecezji b en ed yk tyn i u w a
żają, iż do n iego należą i jem u są obow iązani oddaw ać z tejże w si przepisową d aninę 47.
G ranice diecezji m ożna rów nież odczytać z następującego faktu, opisanego przez kronikarzy śląskich, na których oparł R itter sw oją h isto r ię 48. H enryk B rodaty (1201— 1238) otrzym ać m iał po sw oim ojcu B o lesła w ie oprócz środkow ego i dolnego Śląska część K rosna i Lubusza oraz ziem ie położone m ięd zy Obrą i Odrą. M iało to sw oje u zasadnienie historyczne: w n u k H enryka, B olesław Ł ysy,
44 C o d e x e p is to l a r is sa ecu li d e c i m i ą u in ti, w yd . A. L e w i c k i , C ra- coviae 1891, II nr 84 i 86. W jed n y m ty lk o d o k u m en cie J an a opata klasztoru C ilea u se n a zw a n y jest Ł a sk a rz „ ełec tu s et co n firm a tu s”. D o
k um ent ten w y s ta w io n y jest w K o n sta n cji 25 VI 1417 r., a zatem już po u stą p ie n iu G rzegorza X II, a przed u stą p ien iem B e n e d y k ta X III (Zbiór d y p l o m ó w k l a s z t o r u m o g i ls k ie g o w m o n o g r a f ii o p a c t w a w e w s i Mogiła, K ra k ó w 1867, s. 103 nr 121).
45 W ed łu g J. J a b c z y ń s k i e g o , R y s h i s t o r y c z n y m i a s t a D o lsk a i jeg o o kolic, P ozn ań 1857. Por.: D ł u g o s z , V it. ep is c. Pol.; S. J.
R z e p n i c k i , V it a e P r a e s u l u m P o lo n i a e M agn i D u c a tu s L it h u a n ia e Res p r a e c i p u a e I l lo r u m t e m p o r i b u s g e a s t a e a d a n n u m M D C C L X erige E cclesia ru m C a t h e d r a r u m ą u a tu o r Libri..., w y d . w P ozn an iu 1762; E. L i- k o w s k i, D ł u g o s z o w y k a ta l o g b i s k u p ó w p o z n a ń s k ic h , „P rzegląd K o ś
c ie ln y ”, 1880, II s. 65 nn., 233 nn.; S. K a r w o w s k i , N a j s t a r s i D ł u g o sz o w i b is k u p i p o z n a ń s c y w o b e c k r y t y k i , P ozn ań 1911; B is k u p i p o z n a ń s c y z X I I i p o c z ą t k u X I I I w i e k u , R oczn. P T P N X X V II 1911; B i s k u p i p o z n a ń - scy z d r u g i e j p o ł o w y X I I I w i e k u , R oczn. P T P N 1912; G. S a p p o k, Die Anfa nge d e s B i s t u m s P o se n u n d die R e ih e s e in e r B isc h ó f e bis 1498.
D eu tsch lan d und der O sten, L eip zig 1937, Bd. 6; N o w a c k i , dz. cyt., t. II s . 41— 127.
40 N o w a c k i , dz. cyt., II s. 7—40.
47 D ok u m en t w y sta w io n y jest w S o lcu , w ob ecn ości k lery k a , sta r o sty k ró lestw a , g w a rd ia n a k a lisk ie g o i lek tora, S ta n isła w a archidiakona.
un iejo w sk ieg o , „ sex ta feria n ate P u rifica tio n em B. M. V .”.
48 R i t t e r , Hist., s. 41, 95.
w yb u d ow ał w X III w iek u zam ek ob ron n y na praw ym brzegu Obrv w m iasteczku K opanicy. W obec tego sy n o w ie Odonicza, P rzem y, sła w i B olesław , pospieszyli w roku 1247 do K opanicy, jako że W ybudow anie przez B olesław a Ł ysego zam ku w tej m iejscow ości Uważali za akt przyw łaszczenia cudzej w łasności. Jeżeli tak się przedstaw ia spraw a granic p olityczn ych pom iędzy Ś ląskiem i W iel
kopolską, to m ożna stw ierdzić, że w roku 1308 granice diecezji poznańskiej sięg a ły do Obry, e w en tu a ln ie do sam ej O d r y 4S.
Zachodnia granica ciągn ęła się od Padłej G óry nad Obrzycą na północ do Ł agow a i K olczyna i do granic ziem i Chincz i K oście- r z y ń sk ie j50. K ied y zaś prepozyturę santocką odłączono od diecezji poznańskiej i przyłączono do d iecezji kam ieńskiej (1270), rzeka Draw a była zachodnią granicą m iędzy tym i d ie c e z ja m i51. P ółnocną granicę sta n o w ił górny b ieg rzeki D raw y aż do jeziora D raw icz- ko, rzeka Izbiczno i górny bieg rzeki C h u d e j52. W schodnia granica ciągnęła się w zdłuż zachodniej gran icy diecezji g n ie ź n ie ń s k ie j53, przy czym n ależy do diecezji poznańskiej w łączyć rów nież ziem ię czerską na M azowszu.
Tak się p rzed staw iały granice d iecezji poznańskiej na początku XIV w iek u i praw dopodobnie podobnie m u siały się przedstaw iać za rządów A ndrzeja Łaskarza skoro n ie spotykam y żadnej w zm ian ki o jak ich k olw iek zm ianach do jego czasów . W chodziłaby w ięc do tej diecezji za czasów Łaskarza część Śląska, w ojew ód ztw o po
znańskie, znaczna część w ojew ód ztw a k aliskiego i raw skiego oraz k sięstw a m azow ieckiego, archidiakonat w arszaw ski, który do ro
ku 1406 nazyw ał się jeszcze czerskim .
Biskup Szym onow icz p od zielił w roku 1298 diecezję poznańską na trzy archidiakonaty: w ięk szy, średni i m niejszy. Podział ten utrzym ał się aż do czasów rozbiorów z pew ną zm ianą nazw: w ię k szy n azyw ano poznańskim , średni śrem skim a m niejszy pszczew skim 54. A rchidiakonat poznański otrzym ał następujące kościoły:
z lew ej stron y W arty — M osinę, Łódź, M odrzę, G ranowo, Drożyn, Słupię, N iepruszow o, K azim ierz, Szam otuły, Obrzycko; z prawej strony W arty — w szy stk ie k ościoły od C iążynia do Drezdenka.
A rchidiakonat średni czyli śrem ski otrzym ał kościoły: K siąż, Śrem , Brodnicę, Borow o, G łuchow o i k ościoły od Obry do Padłej Góry i W ysocka. A rchidiakonat m niejszy czyli pszczew ski otrzym ał koś
cioły: W ronki, Otorowo, W ilczynę, Ceradz, Buk, P taszkow o, Łękę i kościoły m iędzy W artą i Padła Górą aż do granic diecezji w roc-
49 J a b c z y ń s k i, dz. c y t., s. 140.
50 K o d e k s d y p l o m a t y c z n y W i e lk o p o l s k i , nr 437, 770.
51 T am że, nr 959, 1284, 2025.
32 T am że, nr 959, 960, 1457, 2025.
53 -Tamże, nr 959, 1460, 1461, 1552, 1573, 1598.
54 T am że, nr 770.
jawskiej i lubuskiej. Spisu kościołów archidiakonatu czersk ieg o Szym onow icz n ie podaje 55.
A rchidiakonaty b y ły podzielone na dekanaty. Za Łaskarza już ten podział istn iał, gdyż L ib e r B eneficiorum diecezji poznańskiej z roku 1510 dokładnie ten podział w ym ien ia. W tym okresie archi
diakonaty ob ejm ow ały 13 dekanatów : poznański, kostrzyński, pyz- d r a ń sk i, obornicki, stęszew sk i, śrem ski, kościański, now om iejski, w schow ski, grodziski, źbąszyński, w ron ieck i i m iędzyrzecki. L ib e r Benefic iorum n ie m ów i nic o archidiakonacie czerskim .
B iskupstw o poznańskie należało do rzędu bogatszych w Polsce.
P rzyczynili się do tego książęta w ielk op olscy i m azow ieccy: W ła
dysław O donicz, P rzem ysław I, B o lesła w Pobożny, K onrad I i K a
zimierz. W sam ej W ielkopolsce b iskupi poznańscy posiadali 9 k lu - czów: solecki, pszczew ski, bukow ski, w ielich o w sk i, poznański, w in - nogórski, ciążeński, dolski i krobski. Na M azowszu posiadali 6 k lu czy: praw dziński, żarnow iecki, Żbikowski, łaskarzow ski, kozłow ski, sobieński. K ażdy z tych kluczów składał się z k ilku lub k ilk u nastu folw ark ów . Prócz tego do dochodów biskupich dodać n ależy dziesięciny snopow e z różnych dóbr szlacheckich, klasztornych i książęcych.
G łów ną rezydencją biskupów poznańskich był Poznań. Prócz tego pałace biskupie zn ajd ow ały się w W arszaw ie, Buku, D olsku, Krobi, W innogórze, Ciążeniu, P iotrk ow ie i Pszczew ie.
Biskup poznański był, jak in n i biskupi polscy, senatorem R ze
czypospolitej; aż do X VI w iek u zajm ow ał w senacie czw arte m iej
sce (przed biskupem płockim ). Z b iskupstw em poznańskim w ią zały się liczn e przyw ileje, jak praw o bicia w łasnej m onety nadane przez W ładysław a Odonicza w roku 1232 i zw o ln ien ie od ciężarów i służebności oraz w y jęcie ich dóbr spod jurysdykcji sądów c y w iln ych 56. P rzyw ilej bicia m onet p on ow ił w 1314 roku W ładysław Łokietek.
Zadania stojące przed now ym biskupem poznańskim w ch w ili objęcia przez n iego rządów nad diecezją n ie b y ły łatw e. W całym kraju odczuw ało się złe skutki w ielk iej schizm y papieskiej, m im o jej usunięcia z chw ilą w yboru papieża M arcina V w 1418 roku.
Silne w p ły w y h u syck ie b yły jedną z przyczyn nie tylko osłabienia wiary, ale i tarcia m iędzy d u chow ieństw em i w ładzą królew ską i zepsucia w śród kleru, którego m aterializm , karierow iczow stw o, niski poziom in telek tu a ln y , zan ied b yw an ie rezydencji przez b ene- ficjatów , kum ulację b en ificjów i spory o dziesięcinę ze szlachtą grom ił w sp ółczesn y kaznodzieja w ostrych słow ach 57. W zakresie
55 T am że, nr 7CG; N o w a c k i , dz. c y t., t. II s. 17, 18, 19, 21, 349, 479, 487, 489.
58 Hist. C r o m e r i, lib . VIII.
57 A. B r u c k n e r , L it e r a tu r a r e l ig i jn a w P olsce ś r e d n io w ie c z n e j , k a z a n i a i p ieś n i, W arszaw a 1902, s. 87; D a tę tego k azania u sta la B riick -
nadużyw ania w ładzy królew skiej w stosunku do spraw k ościel
nych A ndrzej Łaskarz niejed n ok rotn ie w n o sił skargi do papieża M arcina V 5S. W ew nętrzny stan diecezji w ym agał jednak w ielu p odstaw ow ych zm ian i reorganizacji. W tym celu, objąw szy rządy biskupie po pow rocie z soboru w K onstancji w 1418 roku, now y biskup zw ołu je synod.
H istoria d iecezji poznańskiej n ie o b fitu je w w ielk ą ilość syn o
dów diecezjalnych. Brak jest danych, które by w sk a zy w a ły na odbycie jakiegoś synodu przed w iek iem X V . Od tego czasu synody diecezjalne zaczynają m ieć m iejsce w całej Polsce, zapew ne dzięki u ch w ale; która zapadła na synodzie p row incjonalnym w 1406 roku, głoszącej, że synody p ow in n y się odbyw ać w każdej diecezji co roku. W diecezji poznańskiej pierw szy taki synod m iał m iejsce w ła śn ie za rządów Łaskarza 59.
W edług H eyzm anna synod m iał być zw ołan y w roku 1420, na
tom iast Z achorow ski przyjm uje jako rok odbycia synodu 1423 60.
Biskup Łaskarz przebyw ał w 1423 roku, i to już w dniu 23 k w ie t
nia, na soborze paw ińskim . P on iew aż g le jt papieski był w y sta w io n y dla n iego już 23 marca tegoż roku, w ięc m ógł jechać do P a w ii dopiero w jakiś czas po tej dacie. W styczn iu 1424 roku przebyw ał jeszcze Łaskarz w R zym ie, gdzie zapew ne przedłożył papieżow i sw oją rezygnację z b iskupstw a 61. Data synodu w ypada
łaby w ięc na okres m iędzy sierpniem 1422 roku i końcem marca 1423 roku. Przyjm ując p ew ien n iezbędny czas na prace przygoto
w aw cze, m ożna za Zachorow skim przyjąć pierw sze m iesiące roku 1423 za czas trw ania synodu. M iejscem synodu m iał być w ed łu g H eyzm anna P o z n a ń 62. W ynikiem synodu było u ch w alen ie statu tów , które w 58 artykułach om aw iają najw ażniejsze w życiu d ie
cezji kw estie.
A rtyk u ły statu tów synodalnych m ożna podzielić na dw ie grupy.
P ierw sza z nich zaw iera przepisy i inform acje zarów no teoretycz
ne, jak i praktyczne adresow ane do kleru i m ające mu służyć w pracy duszpasterskiej parafialnej. Druga grupa dotyczy zw y
ner na d ru gie 1 0 -lecie X V w iek u . Por.: R ozp raw y A k a d em ii U m ie ję t
n ości. W ydz. F ilo lo g . S eria II t. I, K ra k ó w 1892, s. 365— 372.
58 A. P r o c h a s k a , W czasach h u s y c k i c h , K rak ów 1897, s. 57.
59 S t a r o d a w n e p r a w a p o ls k ie g o p o m n i k i, w y d . U. H e y z m a n n , K ra k ó w t. IV; Janocia na s i v e c la r o r u m a t ą u e i l lu s tr i u m P olo n ia e au cto - r e m m e c c e n a t u t u m ą u e m e m o r i a e m i s c e l la e , V a rso v ia e 1819, v ol. III ed- S. T. L i n d e ; J. S a w i c k i , S y n o d y d i e c e z j i p o z n a ń s k ie j. Poznań 1952, s. 7— 38.
60 S t a t u t a S y n o d a l i a A n d r a e E p isco p i P o zn a n ie n s is, w y d . U. H e y z m a n n (S t a r o d a w n e p r a w a p o ls k ie g o p o m n i k i , V),' C racoviae 1 8 7 8. S. Z a c h o r o w s k i , S t u d i a z h is to r ii p r a w a k o śc ie ln e g o i p o ls k ie g o , K rak ów 1917, s. 101 i nast.
61 F i j a ł e k, U s ta l e n ie chronologii..., s. 95— 96.
62 S t a t u t a S y n o d a li a A ndrae...
c z a jó w i w ierzeń ludow ych. Z aw iera ona w ykaz w ierzeń i praktyk ludow ych, pogańskich, które w ed łu g u staleń synodu są zabobonam i i mają charakter p o g a ń sk i6S.
N iektóre artyk u ły b yły pod yk tow an e koniecznością życiow ą.
Dotyczy to zw łaszcza artykułu X De novis miraculis, który Z acho
row ski określa jako w yjątk ow y w u staw od aw stw ie syn od aln ym 64.
Zabrania on duchow nym ogłaszania w iern ym pro digia aut m ira - cula im a gines v e l ecclesias ąuascum ąue ap parentia, zanim sam biskup cudu nie zbada. W prow adzenie tego przepisu w iąże się z licznym i egzaltacjam i i m istyfik acjam i zw iązanym i z fa łszy w y m i cudam i, jakie m iały m iejsce zarów no w Europie, jak i w sam ej Polsce. A by zapobiec fa łszy w y m egzaltacjom , biskupi w ydaw ali odpow iednie zarządzenia, jak to m iało m iejsce w w ypadku „cu
du” w W ilsnaku w B randenburgii (1383), czy też w d iecezji kra
kow skiej i w sam ym P o z n a n iu 65. W celu zapobieżenia szerzeniu się sensacji w ydano w ięc artykuł X statu tów syn od aln ych poznań
skich. A rtyk u ł XLI nakazuje rzucić k lą tw ę na d e tra h e n te s conci- lium generale, d a m n ate s facta eius et Hus iustificante s.
A rtyk u ły zostały zredagow ane w form ie zw ięzłych dysp ozycji>
nakazów lub zakazów. Rzadko spotyka się uzasadnienie p ostano
w ienia w sam ej dyspozycji, która często w yn ik a albo z lo gik i, albo z podstaw m oralności chrześcijańskiej, lub poparta jest od p ow ied nim cytatem z listów św. P a w ła (art. X X IV ), z pism H enryka z G andaw y (art. X LIX ), czy też z kanonów (art. LV). Form a dy
spozycji jest kategoryczna, w szy stk ie artyk u ły są oparte na au to
rytecie sam ego biskupa. J ed yn ie w w ypadku art. X X V III przyta
cza się op in ię kardynała H ostiensis. Taki sposób redakcji zw iązan y był ze stanem diecezji i koniecznością natychm iastow ego w p row a
dzenia reform , n ie podlegających d yskusji i nie pozostaw iających punktów niejasnych.
W edług Zachorow skiego sta tu ty poznańskie posiadają trzy źródła: sta tu ty w łocław sk ie, zw ód Trąby i C orpus iuris C a n o n i c i 66.
Duża część statutów w yk azu je uderzające podobieństw o, a m iej
scami naw et literaln ą zgodność ze statutam i w łocław sk im i z 1402 roku 67. Na przykład artykuł IV De concubinis clericorum jest je dynie z n ie w ielk im i zm ianam i odpisany ze statutów w ło cła w -
63 W y ja śn ien ia u B r u c k n e r a w B ib l io t e c e W a r s z a w s k i e j , 1891, t- I s. 247.
64 Z a c h o r o w s k i , dz. c y t., s. 120.
65 J. F i j a ł e k, M i s t r z J a k u b z P a r a d y ż a i U n i w e r s y t e t K r a k o w sk i w o k r e s ie so b o r u b a z y l e j s k i e g o , K ra k ó w 1900, II s. 285; F. S p i r a - S o, Zbiór p r z y k ł a d ó w dla lu d u k a to l ic k i e g o , M ik o łó w -W a rsza w a 1911, s. 584.
66 Z a c h o r o w s k i , dz. c y t., s. 104.
67 S t a t u t a S y n o d a li a d io e c e sis V la d i s l a v i e n s i s e t P o m e r a n i a e , w y d . 2 . C h od yń sk i, V a rso v ia e 1890, s. 1— 9.
s k ic h 68. A rtyk u ł V Quod fia t ex h o rta tio ad p o p u lu m pochodzi rów nież z tego ź r ó d ła 89. Podobny stosu n ek zachodzi np. w w y padku artykułów : X IV De banno n u p tia li, art. X V II De m anu laicali d ecim a non recipiatur, art. X IX De ludis clericorum, art. X X I De residencia clericorum. W statutach poznańskich treść została jednak podana w form ie bardziej przystępnej i prostej.
Jaki zachodzi teraz stosunek statu tów poznańskich do kod yfi
kacji Trąby? O dpow iadające sobie artyk u ły w ygląd ają w zesta
w ien iu następująco:
Statut poznański: K odyfikacja Trąby:
IV De concubinis clericorum De cohabit. cle ricorum et mul. 43 X V N on c o p u le tu r ra p ta De rap to rib u s, ust. cum. ad 22 X X De rebus ecclesiae De rebus eccl. non alien. ust.
i t e m de.
X X I De casibus episcopo re - De clericis non resid.
se rv a tis
X X III De ieiuniis De feris, ust. ut. circa...
U staw odaw ca poznański n ie pow tórzył jednak w całości arty
k u łó w T rąby w prow adzając do nich k onieczne zm iany. Istnieje przy tym duża grupa 11 artykułów poznańskich, które n ie w y stępują w zw odzie Trąby. Są to artykuły: V, IX, X I, XIII, XIV, XVI, XVIII, X IX , X X II, X X IV , LIII, które uzupełniają przepisy Trąby a są zaczerp nięte ze statu tów w łocław skich. To czerpanie ze statu tów w łocław sk ich Zachorow ski tłum aczy faktem , że od 1393 roku Łaskarz b ył proboszczem k ap itu ły w łocław sk iej, a w ięc statu ty te, w y d a n e przez biskupa z K urow a, m u sia ły m u być dobrze znane. Ks. F ijałek w ogóle przypisuje autorstw o statutów w łocław sk ich A n d rzejow i Ł a sk a rz o w i70.
Trzecim źródłem statu tów poznańskich jest Corpus Iuris Ca- nonici. A rtyk u ł I Usuaris m a n ife stis zaczerp nięty jest z k on stytu cji soboru lu gd u ań sk iego z roku 1274 (c. 2 in IV, 5,5). A r ty kuł III D e m u lie rib u s pow stał przez p ołączen ie fragm entów dwu k o n sty tu cji w dekretach Grzegorza IX. A rtyk u ł VI De v e stib u s c lericorum u łożon y jest na podstaw ie k on stytu cji soboru w ien - neńskiego (c. 2 Ciem . 3,1) i dodanej do niej glossy. A rtyk u ł LV zaw iera w y ją tek z kanonu 23 d ystyn k cji 93 dekretu Gracjana.
B ezpośredni w p ły w Corpus Iuris Canonici da się stw ierdzić jed y n ie w trzech artykułach.
Część artyk u łów poznańskich oparta jest jednak na innych 83 R ozp raw y W ydz. H ist.-F ilo zf. A U , X X X 1894, s. 235.
60 S t a t u t a S y n o d a l i a d io e c e sis V la d isla vie? is is e t P o m e r a n i a e , s. 5.
70 F i j a ł e k , U s ta l e n ie chronologii... s. 95— 98; J. F i j a ł e k , Ś r e d n io w i e c z n e u s t a w o d a w s t w o s y n o d a l n e b i s k u p ó w p o ls k ic h , K ra k ó w 1893, s. 229, 235; Z a c h o r o w s k i , dz. c y t., s. 101.
źródłach: na podręcznikach przeznaczonych dla duchow ieństw a, oraz na reflek cji płynącej z an alizy aktualnej sytuacji. Do arty
kułów , których treść m ogła być zaczerpnięta z podręczników , zalicza Zachorowski: art. X X V III De c elebratio ne m issae, który odpow iadałby fragm entom Tr a cta tu s de Eucharistia G w idona (c. VIII) i C autele circa m issa m se r v a n d e clericus necessarie M i
kołaja z B łonia. A rtyk u ł XII De r e n o v a tio n e sacram enti eucha- ristiae od pow iadałby u G w idona cap. X I De de fe c tibu s occuren- tib u s in m issa a u M ikołaja z B łonia De cautelis se rva n d is ex pa rte sacerdotis. Q uinta cautela. P odobne k oneksje w ykazują a rty k u ły X X X IV , X X III, XLVI. A rtykułam i, które treść sw oją czerpały z życia, byłyby: X, X X IX , X X X , X X X I, X X X III, X X X IV , X X X V , X L , X LI, LVII, LVIII. T akie jest zdanie o statutach po
znańskich Zachorow skiego.
In n ego zdania na ten tem at jest W. Abraham , który oparł się na rękopisie nr 1627 z O ssolineum , zaw ierającym w yciąg z pol
skich statu tów p row incjonalnych, oraz na rękopisie z p ołow y X V w ie k u z B ib liotek i carskiej w P etersburgu (Lat. II. 40 nr 119) zaw ierającym rów nież sta tu ty synodalne Trąby, łęczyck ie i po
znańskie 71. T w ierdzi on, że źródłem statu tów poznańskich były sta tu ty łęczyck ie w yd an e przez M ikołaja z K urow a dla diecezji gn ieźn ień sk iej, a na podstaw ie sta tu tó w w łocław sk ich sporzą
dzone. P róbuje w ięc odnaleźć dalsze źródła, podobnie jak w w y padku k od yfik acji Trąby. G łów nym źródłem statu tów poznań
skich począw szy od art. X X V aż do końca artykułu XLIII są sta tu ty z kodeksu O ssolineum nr 1627. D robne zm ian y są zm ianam i celow ym i, w yn ik ającym i z odrębnej r e d a k c ji72. Źródła statu tów z rękopisu 1627 n ie są jednak znane, n ie znany jest rów nież ich redaktor.
In n ych syn od ów biskupa Łaskarza w jego diecezji nie znam y.
Biorąc pod u w agę w spom nianą u ch w ałę synodu p row in cjon al
nego w K aliszu (1406) o zw o ły w a n iu syn od ów d iecezjalnych co roku, syn od y takie w diecezji poznańskiej m ogły się za jego ży cia odbyw ać. P rzem aw ia za tym rów n ież to w szystko, co w iem y o dużej ak tyw n ości pasterskiej Łaskarza i o jego przyw iązyw aniu w agi do reform y K ościoła po soborze w K o n sta n c ji73.
71 W. A b r a h a m , N a j d a w n i e j s z e s t a t u t y sy n o d a l n e a r c h i d ie c e z j i g n ie ź n ie ń s k i e j ora z s t a t u t y z r ę k o p i s u O s s o l in e u m nr 1627 z u w z g l ę d n ie n i e m m a t e r i a ł ó w z e b r a n y c h p r z e z ś. p. B. U la n o w s k ie g o , K ra k ó w 1920, s. 11 B.
72 S t a r o d a w n e p r a w a p o ls k ie g o p o m n i k i , w y d . U. H e y z m a n n , Kraków 1878, V s. 209.
73 A r ty k u ł X L I sta tu tó w p ozn ań sk ich zaznacza to w y ra źn ie. W edług Ł u k a s z e w i c z a (O p is h i s t o r y c z n y k o ś c i o ł ó w p a r a f ia ln y c h , k a p l i c , k l a s z t o r ó w , s z k ó ł e k p a r a f ia ln y c h , s z p i t a l i i in n y c h z a k ł a d ó w d o b r o c z y n -
IV. D Z IA Ł A L N O ŚĆ D U S Z P A S T E R S K A
D ziałalność duszpasterska rządcy diecezji połączona była ściśle z pracam i adm inistracyjnym i. Na p od staw ie posiadanych doku
m entów trudno odtw orzyć cały zakres tej działalności A ndrzeja Łaskarza, istn ieje jednak kilka ciek aw ych i m ało znanych do
k um entów ilustrujących tę stronę jego pracy duszpasterskiej. Są to różne akty zw iązan e z akcjam i ch arytatyw n ym i, z fundacjam i urządzeń sakralnych czy też z p osunięciam i ściśle adm inistra
cyjnym i.
Do czasów A ndrzeja Łaskarza n ie było w P oznaniu kaplicy dla trędow atych. Po objęciu rządów Łaskarz w y sta w ia taką ka
plicę 8 czerw ca 1420 roku przed bramą w łocław ską w P ozn an iu . K aplicę tę pod w ezw an iem Ducha Ś w ięteg o w yposażyła G ertruda P estlow a, w dow a po M ikołaju, m ieszczan in ie poznańskim , rocz
nym czynszem 8 grzyw ien , które ma pobierać kapelan tej ka
p licy na pod staw ie dokum entu w y sta w io n eg o przez burm istrza i radnych. P raw o patronatu m iało p rzysługiw ać donatorce do śm ierci, a n astęp n ie przechodziło na burm istrza i radnych. K a
plicę w yp osażył biskup praw em duchow nym nakładając na kape
lana obow iązek odpraw iania 3 M szy św. na ty d z ie ń 74.
1 stycznia 1422 roku przeznacza biskup dla chorych i ubogich pod m iastem Słupcą jedną m iarę m ąki tygod n iow o z m łyna b isk u piego w C iążeniu nad W artą oraz jedną m iarę słodu z M łyna w S łu p c y 75.
W zakresie aktów erekcyjnych i fu n d acyjn ych m ożna w y m ie
nić n astępujące dokum enty. D nia 18 listopada 1418 roku Jan i Piotrasz, dziedzice W ielkiej K ępy, wraz z Piotrkiem i synem jego M ikołajem , dziedzicam i Jezior, zapisują na fundację ołtarza Św . A postołów , jedenastu ty sięcy D ziew ic i Św . M ikołaja w koś
ciele parafialnym w si W łościejow ice 5 grzyw ien rocznego czyn szu, 3 grzy w n y na km ieciach w si O ciosna i 2 g rzyw n y na M ałych Jeziorach. W zniesienie ołtarza zastrzegają fundatorzy biskupow i poznańskiem u. D okum ent ten, wraz z donacjam i na rzecz alta- rzysty księdza M ichała i jego n astęp cy zatw ierdził biskup A n drzej Łaskarz (bez daty i m ie jsc a )7S. P odobny akt dotyczy koś
cioła parafialnego Św . Marii M agdaleny w Poznaniu. Stefan B iałow ąs m ieszczanin poznański i jego żona Elżbieta postan ow ili ufundow ać ołtarz ku czci św. G rzegorza i św. M arcina w yp osa-
n y c h w d a w n e j d i e c e z j i p o z n a ń s k ie j, P ozn ań 1863, I, c. s. 12) p o sta n o w ił,
„aby w ik a r z y k a te d r y p ozn ań sk iej n ie m ie li żad n ego b e n e fic ju m ”. P o sta n o w ie n ie to z n ió sł dopiero b isk u p S te fa n C iołek w 1429 roku.
74 O rygin ał teg o d ok u m en tu p rz e c h o w y w a n y jest w a rch iw u m m ia sta P ozn an ia, nr 30.
75 B ib lio tek a K sią żą t C zartoryskich, syg. 1209 vol. X , 44.
78 K o d e k s D y p l o m a t y c z n y W i e lk o p o l s k i , V nr 280.
żając go szeregiem donacji i c z y n sz ó w 77. 2 grudnia 1419 roku zezw ala w ięc biskup Łaskarz na w y sta w ie n ie ołtarza Z w iastow a
nia N ajśw iętszej M aryi P an n y w k ościele parafialnym Ś w . Marii M agdaleny. Inne p otw ierdzenie d arow izn y pochodzi z dnia 2 lipca 1425 roku. D onatorką jest K atarzyna G ryczyna m ieszczka Szrem - ska na fundację jednej kanonii przy kościele kolegiackim N aj
św iętszej M aryi P a n n y przy tum ie poznańskim 7S.
Z przykładów działalności adm inistracyjnej na rzecz rozw oju ubogich m iejscow ości m ożna w y m ien ić starania biskupa u W ła
dysław a J a g ie łły na rzecz w si K orczyczew o nad W isłą (archidia
konat w arszaw ski). Jagiełło przychyla się do w n iosk u Łaskarza, aby w y n ieść K orczyczew o do rzędu m iast. O trzym uje ono nazw ę Ł askarzew o od nazw iska biskupa 79. Łaskarz buduje tutaj kościół i erygu je parafię w yposażając ją d ziesięcin am i z Ł askarzew a, W oli Ł askarzew skiej i ze w si biskupich: P ilczyn a, D ąbrow y, Izdebna i folw ark ów w Ł askarzew ie so.
D nia 19 listopada 1421 roku, na k ap itu le gen eraln ej, Łaskarz w zn aw ia w ie ś Senkow o na w n io sek W ojciecha, Tom asza, Piotra, M acieja i S tefan a oraz W aw rzyńca, sołtysów sl.
Z roku 1424 pochodzi przyw ilej nadany A ndrzejow i Łaska- rzow i przez W ładysław a J a g iełłę dotyczący sporu m iędzy bisk u pem i m ieszkańcam i Poznania. P rzy w ilej ten zabow iązuje o b y w a teli poznańskich do popraw y drogi publicznej po praw ej stro
n ie W arty, na żądanie biskupa poznańskiego 82.
V. K A P IT U Ł A
W sp ełn ian iu trudnych zadań pasterskich i adm inistracyjnych pom agała bisk u p ow i kapituła, która już w początkach X V w iek u tw orzyła autonom iczną korporację spełniającą w obec biskupa rolę sen a tu czy rady biskupiej. K ap itu ły p ow staw ały rów nocześnie z diecezjam i. U praw nienia k ap itu ły w obec biskupa p rzejaw iały się g łó w n ie w zakresie w spółrządzenia diecezją. K apituła m iała u p raw n ien ia i obow iązki w zakresie słu żen ia bisk u p ow i radą, lu b n a w e t w w yrażaniu zgody na p ew n e posunięcia biskupa, bez
77 K o d e k s D y p l o m a t y c z n y W i e l k o p o l s k i , V nr 308.
78 O ry g in a ł w a rch iw u m m ia sta P o zn a n ia , nr 36, op atrzon y p ieczęcią b isk u p ią i k a p itu ln ą .
79 B a l i c k i i L i p i ń s k i , S ta r o ż y t n a P o ls k a p od w z g l ę d e m h i s t o r y c z n y m ..., W arszaw a 1844, II s. 467.
80 W sp om in a to A rch iw u m A r c h id ie c e z ja ln e w P ozn an iu pod r o k iem 1474.
81 A rch iw u m K u ria ln e w P o zn a n iu , ak ta z la t 1499—1509; K o d e k s D y p l o m a t y c z n y W i e lk o p o l s k i , V s. 322.
82 K o d e k s D y p l o m a t y c z n y W i e l k o p o l s k i , V 393.
