"Zur Frage nach Verfasser und Entstehung des vierten Evangelismus : ein neuer Versuch", Reinhard Nordsieck, Neukirchen-Vluyn 1998 : [recenzja]

Jan Załęski

"Zur Frage nach Verfasser und

Entstehung des vierten Evangelismus

: ein neuer Versuch", Reinhard

Nordsieck, Neukirchen-Vluyn 1998 :

[recenzja]

Studia Theologica Varsaviensia 37/1, 247-249

[15]

247

W o statn iej, p ią te j c zę ści (C h ristsein in d e r K ra ft d e s G e iste s ), p rz e d sta w ia a u to r k siąż k i g łó w n e elem en ty , o k re śla ją c e ży cie c h rz e ś c ija n in a (s. 3 0 3 -3 6 9 ). Z a lic z a d o n ic h n a u k ę P a w ła o m iło ści, m im o ż e ty lk o w 3 te k stac h j e s t o ty m m o w a p rz y u ż y c iu c z a s o w n ik a i w je d n y m p rz y u ż y ciu rz e cz o w n ik a , o ra z n a u k ę o E u c h a ry stii i c h rz c ie , a ta k ż e n a u k ę o z n ac z e n iu D u c h a B o ż e ­ go, k tó ry u ja w n ia s ię w sa k ra m e n c ie c h rz tu (s. 341). N a p rz y k ła d z ie z k o le i 1 K o r 8 - 1 0 p o k a ­ zu je p a ra d y g m a t P a w io w e j ety k i, u zasa d n io n e j c h ry s to lo g ic z n ie . P o d o b n ie j a k w c zę ści d ru g iej p rz e p ro w a d z a c ie k a w ą a n a liz ę z w ią z k u c h ry sto lo g ii z m ite m n a p rz y k ła d z ie h y m n u c h ry s to lo ­ g iczn eg o z F lp 2 ,6 -1 1 , ta k w ostatn iej c zę ści z w ra c a ją s z c z e g ó ln ą u w a g ę ro z w a ż a n ia a u to ra o m i­ steria ch p o g a ń sk ic h i te o lo g ii E u c h a ry stii w p ie rw o tn y m c h rz e ś c ija ń s tw ie n a p rz y k ła d z ie 1 K o r 10 (s. 3 2 7 -3 3 4 ). C a ło ść z a m y k a in d e k s lite ra tu ry g re c k o -rz y m s k ie j, m ię d z y te s ta m e n ta ln e j, c y ta ­ tó w S i NT, in d e k s rz e c z o w y i a u to ró w (s. 3 7 3 -4 0 8 ), co n ie w ą tp liw ie u ła tw ia s zy b k ie o d n a le z ie ­ n ie o d n o śn eg o m a te ria łu , p o trz e b n e g o n a m w d a n y m m o m e n c ie .

M im o o w ych n ied o kładności w tytułach, n ie zaw sze d o k ła d n ie o d d ający ch treść tego, co p o n ich następuje, o czy m w sp o m in ałem p rzy p o szczególnych częściach recen zo w an ej książki, je s t ona g o d ­ na polecenia p o lsk iem u czytelnikow i. Z aw iera b o w iem w iele d o sk o n ały ch an aliz o partych na k o n ­ k retnych tekstach, u k azu jący ch często (choć n ie z aw sze) ro zw ó j m y śli teo lo g iczn y ch u A p ostoła N arodów . N iek ied y b o w ie m przep ro w ad za autor k siążki a n alizę ty lk o je d n e g o tesktu czy je d n e g o listu b ez o d niesienia do innych tekstów n a ten sam tem at. O d stro n y w yd aw n iczej nie m o żn a zgłosić żadnych zarzutów . N ie znalazłem ani je d n e g o błędu, co św iad c z y o doskonałej korekcie.

Ks. Jan Załęski

Reinhard N o r d s i e c k , Johannes. Zur Frage nach Verfasser und Entste­

hung des vierten Evangeliums. Ein neuer Versuch, N eukirchener Verlag, Neu­

kirchen-Vluyn 1998, s. VIII + 143.

U w a g ę c z y te ln ik a p rz y c ią g a n ic ty le ty tu ł z a s a d n ic z y k s ią ż k i „ Jo h a n n e s ” , co je j p o d ty tu ł, a z w łasz cz a je g o d ru g a c zę ść „E in n e u er V ersu ch ” . W y d a w a ło b y się, że j u ż w sz y s tk o zo sta ło p o w ie d zian e n a te m a t a u to rstw a czw artej E w a n g e lii c z y p is m J a n o w y c h , a ty m c z a se m p o ja w ia się n o w a p ró b a. N ie o d p a rc ie n a su w a s ię w ię ć c h ę ć z a jrz e n ia d o k sią ż k i, ż e b y z o b ac z y ć , na c z y m o w a p ró b a p o le g a i c z y rz e c z y w iśc ie z n a jd u je s ię w n iej c o ś n o w e g o . D ru g im p o w o d e m z a in te ­ re so w a n ia się re c e n z o w a n ą k s ią ż k ą je s t b io g ra fia n a u k o w a je j a u to ra , k tó ry u ro d z ił s ię w 1937 r. w B erlin ie i s tu d io w a ł te o lo g ię w W yższej S z k o le E w a n g e lic k ie j w W u p p e rta lu o ra z p ra w o n a u n iw ersy tecie w K o lo n ii. Jak w y n ik a z je g o p u b lik acji, c ały w o ln y c za s p o p ra c y sęd z ie g o w W u p ­ p ertalu i M e ttm a n n p o św ięc a n a p ra c ę n a u k o w ą n a d P is m e m św. J e g o 3 w c z e śn ie jsz e m o n o g ra ­ fie p o św ięc o n e s ą w ła śn ie tej d z ie d z in ie p ra c y n a u k o w ej (1 9 8 0 : R e ic h G o tte s - H o ffn u n g d e r Welt; 1991: R ec h t u n d G e se tz in th e o lo g is c h e r u n d ju ris tis c h e r P e rsp e k tiv e ; 1994: R eich G o t­ tes - L eb en d e r W elt. J e s u e ig e n e B o tsch aft. U n te r E in b e z ie h u n g d es T h o m as-E v an g e liu m ).

J a k w id a ć w e W stę p ie , n ie s ą m u o b c e d o ty c h c z a s o w e p ró b y w y ja śn ie n ia teg o z a g a d n ie n ia (R. B u l t m a n n , S. S c h u l z , J. B e c k e r , R. S c h n a c k e n b u r g , G. R i c h t e r , H. T h y e n , M .-E. B o i s m a r d - A. L a m o u i l l e , M. H e n g e l , W. S c h m i t h a l s ) . P o c z y n a ją c w ię c o d k o m e n ta rz a R. B u l t m a n n a d o E w a n g e lii Ja n a s p rz e d p o n a d 5 0 lat, a k o ń c zą c n a b a d a n ia c h tego z a g a d n ie n ia w 9 0 -ty c h la ta ch n a sz e g o s tu le c ia (W. S c h m i t h a l s - 1992 i M. H e n g e l - 1993) p rz y p o m in a w o g ro m n y m sk ró c ie p o d s ta w o w e te z y w s p o m n ia n y c h autorów . O ile m o ż n a zro zu m ieć, że n ie u w z g lę d n ił g ło su F. S p i t t y w tej m a te rii z 1910 г., o ty le tru d n iej w y ja śn ić , dlaczeg o n ie w z ią ł p o d u w a g ę tego, co w tej sp ra w ie m a d o p o w ie d z e n ia T. R. F o r t n a w o p u

-248

[16]

b lik o w a n y m w 1970 r. d ziele, skoro u w z g lęd n iał in n e o p ra c o w a n ia z lat do n ieg o zb liżo n y ch . A u to r k siąż k i m a n a d zieję , że u w z g lęd n iają c n o w e o d k ry c ia z Q u m ra n , N a g H am m ad i, ta je m n i­ c zeg o frag m e n tu E w a n g e lii M arka, o d k ry teg o p rzez M . S m i t h a , a z w ła sz c z a ap o k ry fic z n e j E w an g elii T o m asz a u d a m u s ię rzu cić n ow e św iatło n a d o ty c h c z a s o w e b a d a n ia w o p a rc iu o ź ró ­ d ła czw artej E w an g elii.

A u to r n ie z ra ż o n y ty m , co p o w ie d ział ju ż w 1930 r. A. S c h w e i z e r , a m ia n o w ic ie , że nie u d a się w o g ó le ro z w ią za ć p ro b lem u au to rstw a czw artej E w an g elii, p o d e jm u je je d n a k p ró b ę d an ia od p o w ied zi n a p y ta n ia o au to rstw o n ie tylko czw artej E w an g elii, ale tak że p ozo stały ch p ism tra d y ­ cy jn ie p rz y p isy w an y c h Jan o w i, sy n o w i Z ebedeusza. D o ty c h cz a so w ą p ró b ę o d p o w ied zi na pytanie o au to rstw o i p o w stan ie czw artej E w angelii m ożna, g en eraln ie b io rąc, sp ro w ad zić do dw óch: w e ­ dłu g je d n y c h je s t o n a d z ie łem je d n o lity m , p o ch o d zący m o d Ja n a A p o sto ła, a w ed łu g in n y ch n ależy m ó w ić o ja k im ś p o d staw o w y m piśm ie (G rundschrift) i je g o p ó źn iejszy m o p raco w an iu (lub w iele- kro tn y ch o p raco w an iach ) p rzez je d n e g o lub w ielu n a w et re d a k to ró w (s. 75).

R. N o r d s i e c k o m a w ia p o d jęty tem at w 10 k ró tk ich ro d ziałach : P y tan ie o „u m iło w an eg o uczn ia” (s. 1 - 18), Ś w iad ectw o o „S tarszy m ” (Janie P rezb iterze - s. 19 -24), B io g rafia i d zieło (s. 25 - 42), Ź ró d ła E w an g elii (s. 43 - 55), S tosunek do h isto ry czn eg o Jez u sa (s. 56 - 74), P ytanie 0 p o d staw o w e p ism o (s. 75 - 89), O praco w an ie p o d staw o w e g o p ism a (s. 9 0 - 108), A u to r o p ra c o ­ w an ia i listó w ( s .1 0 9 - 115), W y danie E w angelii (s. 1 1 6 - 125) i A p o k a lip sa Jan a (s. 126 - 133).

D la a u to ra n ajw aż n ie jszy m p ro b le m e m w y d a je się b y ć o d p o w ie d ź n a p y tanie, k im b y ł w p o - m n ian y k ilk ak ro tn ie w czw artej E w angelii „u m iło w an y u c ze ń ”, k tó ry w ed łu g J 21, 24 m iał być au to rem tejże E w an g elii (s. 1). O tó ż po p rzeb ad an iu w sz y stk ic h m o żliw y ch tekstów , m ó w iący ch w p ro st czy c h o ćb y tylko p o śred n io - zd an iem auto ra recen zo w an ej k siążki - o u m iło w an y m uczniu, nic tylko w E w an g elii Jana, ale także u sy n o p ty k ó w (np. M k 10,17-27; Ł k 16,19-31), do ch o d zi do w n io sk u , ż c n ależy g o u to żsam ić najp ierw z Ł azarzem , a później z Jan e m Prezbiterem . Tak n a ­ p raw d ę to im ię Ł a z a rz a w 11 ro zd ziale E w angelii Jan a z o sta ło d o łą c zo n e - zd an iem R. N o r d - s i c c k a - z n ac z n ie p ó źn iej (s. 4n). D la tak p o staw io n ej tezy szu k a d o w o d ó w w analizie tekstów bib lijn y ch o raz u O jc ó w K ościoła, a także w tajem n iczy m frag m en cie E w angelii M arka. T rzeba je d n a k o ddać h o łd u czciw o ści a u to ra książki, nic z ap rze c za ją c eg o tru d n o ścio m z u zn an iem a u ten ­ tyczności w sp o m n ian e g o frag m en tu Ew. M k, z n alezio n eg o w liście K lem en sa A lek san d ry jsk ieg o d o n iejak ieg o T eo d o ra (5 . 5n). L. S t a c h o w i a k w k o m en tarzu d o Ew. Jan a zalicza p ró b ę utożsa- m ian aia Ł az a rz a z u m iło w a n y m u czn iem do k ategorii fantazji (s.77), a. R. S c h n a c k e n b u r g w sw o im 4 -to m o w y m k o m e n ta rz u do Ew. Jan a je s t z d an ia, żc ty lk o d lateg o , iż Jezus m iło w ał Ł azarza, n ie m o ż n a go u to ż sa m ia ć z u m iło w a n y m u c z n ie m (t. II, s. 404). O stateczn y w n io sek s p ro ­ w a d za się d o tw ierd zen ia, żc au to rem czw artej E w angelii m u si b y ć ktoś inny n iż Jan, syn Z e b e d e ­ u sza (s. 18), a je s t n im Jan Prezbiter, k tóry n a p isa ł tak że 3 L isty Jan a (s. 22n; 29).

P rzebadanie z kolei biografii autora czw artej Ew angelii i je j sam ej dop ro w ad za autora książki do w niosku, że n ie przeży ł on c h y b a zb y t w iele osobistych k o n tak tó w z historycznym Jezusem , a w y d a­ rzeń w G alilei nie zn ał zb y t d obizc. M a się natom iast w rażenie, ż c zn a dobrze szczegóły geograficzne 1 historyczne w Judei i Jerozolim ie, gdzie m ieszkał (s. 2 7 ,40n). M im o dużego szacunku dla R. В u 11 - m a n n a czy w. S c h m i t h a ï s a , m o ż n a d o strz ec n ie m a łą s a m o d z ie ln o ść w m y śle n iu i fo rm u ło ­ w a n iu m y śli, co w id a ć np. w o m a w ia n iu ź ró d e ł Ew. Jan a. P rz y jm u ją c 3 ź ró d ła p o w sta n ia c z w a r­ tej E w an g elii n ic z g a d z a się z B u ltm a n n em , k ó ry d la m ó w o b ja w ie n io w y ch tam z aw a rty c h d o ­ szu k u je się ź ró d ła g n o sty c k ie g o . S a m w o li j e n a z y w a ć ź ró d łe m ż y c ia (d zo e -- s. 45 n , 4 9n, 57). R o zw ażając z kolei p ro c e s p o w stan ia czw artej Ew. o p o w ia d a się w z asad zie z a k o n cep cją S c h m i - t h a 1 s a , k tó ry te o rię p o d staw o w e g o p ism a (G ru n d sc h rift) z a m ie n ia n a te o rię p o d staw o w ej E w a n ­ gelii, ob o k k tórej istn ie je E w an g elia. Jest je d n a k o d m ie n n e g o z d an ia n iż W. S c h m i t h a l s , g d y

[17]

249

ch o d zi o k o n te k st i u m ie szc z en ie 5 -g o i 11-go ro z d z ia łu , n ie m ó w ią c o k ilk u je s z c z e d ro b n ie j­ szy c h z m ia n a c h (s. 78).

R. N o r d s i e c k j e s t z d an ia, że a u to r m a ją c do d y s p o z y c ji z n a n e m u ź ró d ła o ra z w ła sn y m a te ria ł s p o rz ą d z ił ja k ie ś p o d staw o w e p ism o lu b p rz y n a jm n ie j je g o p ro jek t, k tó ry n ie z o sta ł je d n a k p rz e z n ie g o w y d an y , a słu ży ł je d y n ie ja k o k o n c e p c ja d la je g o h o m ilii (s. 78). N ie z g a d z a się ta k ż e ze S c h m i t h a l s e m i in n y m i u c z o n y m i, k tó rz y tw ie rd z ą , że ten p o d s ta w o w y d o k u ­ m e n t p o d le g a ł w ie lo k ro tn y m o p ra c o w an io m p rz e z ró ż n y c h a u to ró w . G d y b y ta k b y ło , to d z ie ło p o w in n o b y p re z e n to w a ć d o s k o n a łą je d n o ść , a ty m c z a s e m ta k n ic je st. N ie z d e c y d o w a n ie (A p o - rien), zm ian y , ró ż n e w a rstw y c z y z a ła m a n ia n ie k o n ie c z n ie m u s z ą w sk a z y w ać n a w ię ce j rą k re ­ d a k to rsk ic h . J e s t to raczej d zieło je d n e j o so b y , a w sp o m n ia n e p rz e d c h w ilą e le m e n ty s ą w y n i­ kiem d łu g ie g o p ro c e su ro z w o ju i d o jrz e w an ia d o o s ta te c z n e j form y, z n an ej n a m d z iś E w a n g e lii (s. 9 0 n ). Z re k o n s tru o w a n e p rz e z au to ra re c e n z o w a n e j k s ią ż k i d z ie ło p a su je do o s o b y a u to ra , k tó ry m je s t u m iło w a n y uczeń. P o d sta w o w e p ism o u s ta ła n a la ta 64 - 70 , a o s ta te c z n ą re d a k c ję ok. 140 r. T a k ż e A p o k a lip sa w y k a zu je p e w n e z w ią z k i z J a n e m P rez b ite re m , a z w ła s z c z a listy i o statn i ro z d z ia ł. O state c z n a je d n a k re d a k cja A p m ia ła m ie js c e p ó ź n ie j. N a k o n ie c w a rto j e s z ­ cze d o d a ć, ż e a u to r k siąż k i - w b re w d o ść ro z p o w sz e c h n io n e j o p in ii - j e s t p rz e k o n an y , iż Ew. Jan a p rz e d sta w ia d u ż ą w a rto ść d la p o tw ie rd z e n ia p o s ta c i h isto ry c z n e g o J ez u sa (s. 56, 72).

K o ń c z ą c re c e n z ję w a rto z au w aży ć, że o w a n o w a p ró b a n ie c a łk ie m je s t n o w a, b o c h ęć u to ż ­ s a m ia n ia Ł a z a rz a z u m iło w a n y m u c zn iem z n a n a b y ła ju ż w c z e śn ie j. N o w o śc ią j e s t n a to m ia st u to ż sa m ie n ie Ł a z a rz a z u m iło w a n y m u c zn iem i J a n e m P re z b ite re m ró w n o c z eśn ie . N ie w s z y s t­ kie i n ie d o k o ń c a p rz e k o n u ją ce s ą je g o arg u m e n ty . Z a d u ż ą też w a g ę p rz y p isu je a rg u m e n to m z lite ra tu ry m ię d z y testa m e n ta ln ej, z w łasz cz a a p o k ry fic z n e j E w a n g e lii T o m asza. P o z y ty w n ą n a ­ to m ia st r z e c z ą jc s t fakt, że m im o p rz y n a le żn o śc i d o teg o s a m e g o K o śc io ła e w a n g e lic k ie g o , a u to r n ic p o d z ie la b e z k ry ty c z n ie p ra c sw o ich w ie lk ic h p o p rz e d n ik ó w , lecz p ro w a d z i z n im i p o le m ik ę i z a jm u je w ła sn e stan o w isk o .

A u to r ta k b a rd z o z asu g e ro w a ł s ię s w o ją k o n c e p c ją , że n ie u n ik n ą ł w ie lu p o w tó rz e ń o ty m , iż a u to re m Ew. Ja n a i 3 listó w je s t Jan P rez b ite r i u m iło w a n y u c z e ń ró w n o c z cśm n ic (n p . s. 2 2 , 29, 8 8, 9 0 n ). Z n a la z łe m te ż je sz c z e in n e b łęd y : ra z d z ie ło M . H e n g e l a p o w stało w 1993 r. (s. V II), a in n y m ra z e m w 1994 r. (s. 76); w ie le ra z y p is z e b łę d n ic n ie m ie ck i w y ra z k e n n e n le rn e n o d ­ d z ie ln ie, a ty lk o je d e n ra z p o p raw n ie, tzn. ra z em (s. 114). B ra k też w y k a zu sk ró tó w . K sią ż k ę z a m y k a b o g a ta lite ra tu ra p rz e d m io tu i in d ek s o s o b o w y i rz e c z o w y (s. 134 - 143). M im o ty ch k ilk u k ry ty c z n y c h u w a g w a rto tę k siąż k ę p rz e cz y ta ć .

Ks. Jan Załęski

Luigi В o r i e 11 o, G i o v a n n a d e l l a С г о с e, Bruno S e с o n d i η,

Historia duchowości. Тот VI. Duchowość chrześcijańska czasów współcze­

snych, tłum. M aria P i e r z c h a ł a OSsR, Kraków

W w y d a w n ic tw ie „ H o m o D e i” u k azał się V I to m (z z a p la n o w a n y c h sied m iu ) H is lo rii d u c h o ­ w ości, s ta n o w ią c y p rz e k ła d w y d an ia w ło sk ieg o . K a żd a te g o ro d z a ju p u b lik a c ja, n a w e t p rz e k ła d cieszy, b o w ie m w ję z y k u p o lsk im n ie m o ż e m y p o s z c z y c ić s ię w ie lo m a o p ra c o w an ia m i w z a k re ­ sie h isto rii d u c h o w o śc i c h rześcijań sk iej. W y d aw n ic tw o ro z p o c z ę ło o d to m u VI, w k tó ry m p rz e d ­ s taw io n o d u c h o w o ść X IX w. (p o c z ąw sz y o d 1815 r. do 1903 r.), a n a stę p n ie w c zęści d ru g ie j