Teresa Lenkiewicz
Odkrycia archeologiczne na placu
Wita Stwosza w Krakowie
Ochrona Zabytków 11/3-4 (42-43), 206-211
Ryc. 205. Kraków, plac W ita Stwosza. Fragm ent fundam entu i autentycznej ściany kościoła M arii Magdaleny.
ODKRYCIA ARCHEOLOGICZNE NA PLACU WITA STWOSZA
W KRAKOWIE
TERESA LENKIEWICZ
R atow nicze p race archeologiczne prow adzone w 1957 r. p rzez arch eo lo g a m iejskiego m g r K. R adw ańskiego na pl. W ita S tw osza w K rak o w ie d o starczy ły n ow ych d an y ch do histo rii późnorom ańskiego K rak o w a. B ad an ia n a pl. W ita Stw osza (daw n. pl. M arii M agdaleny) położonego w c e n tra ln e j części w czesno średniow iecznego O kołu, odsłoniły oprócz n a w a rstw ie ń k u ltu ro w y c h z X — X IX w . fu n d a m e n ty i częściowo zachow ane w łaściw e m u ry południow ej p a rtii kościoła p. w. M arii M agdaleny. P o w stan ie tego o biektu ro zeb ran eg o w p o cząt kach X IX w .1, w ią z a n o do tąd z bu d o w n ictw em gotyckim (pierw sza w zm ian k a histo ry czn a pochodzi z 1325 r .2), jed n ak o sta tn ie b ad an ia dow iodły, że n ależy go zaliczyć do o rien to w an y c h , późnorom ańskich kościołów jed n o n aw o w y ch z p ro sto k ą tn y m p re z b ite riu m 3.
1 M. E s t r e i c h e r ó w n a , Wykaz zniesionych kościołów w K rakow ie, K alen darz księgarni katolickiej, K raków 1889, str. 108.
2 M onumenta Poloniae Vaticana, t. I, Acta Cam eralia 1325—27, str. 114. W ia domość o tej dacie zawdzięczam dr H. Miinchowi.
3 T. K o z a c z e w s k i , Jednonaw ow e kościoły rom ańskie na Dolnym Śląsku, Zeszyty naukowe Politechniki W rocławskiej, nr. 16. A rchitektura II, str. 33 i n., oraz S. W i l i ń s k i , G ranitow e kościoły w iejskie X II w. w W ielkopolsce, Przegląd Zachodni VIII (1952), t. III, n r 9—12, str. 417 i n.
R y e. 206. K ra k ó w , p la c W ita S tw o sz a . N a js ta r s z y p o zio m k o śc io ła M a rii M a g d a le n y . O d c isk i p ły te k w z a p r a w ie m u r a r s k ie j.
P ra c e badaw cze odsłoniły na głębokości ok 290 cm w sto su n k u do obecnej p ow ierzchni d w u stro n n ą odsadzkę fu n d am en to w ą. F u n d a m e n t z łam anego k a m ienia w apiennego łączonego z a p raw ą w a p ie n n ą spoczyw a na calcow ym piasku. W ysokość fu n d a m e n tu w ynosi ok. 80 cm, szerokość 126, 132 cm. W ła ściw e m u ry kościoła zachow ane w n ie k tó ry c h p a rtia c h do w ysokości ok. 140 cm w y k o n an e są tec h n ik ą opus em plectum .
Szerokość m u ru w łaściw ego 110— 120 cm . W y m ia ry n ie k tó ry ch ciosów : 15X 25, 16X29, 20X 26, 14X19, 12X 24 cm. D ługość całego kościoła w św ietle 14,910 m, długość n a w y 8,990 m, długość p re z b ite riu m 4,600 m, uskok p rezb i te riu m 1,750 m, szerokość n a w y 7,76 m, szerokość p re z b ite riu m 4,392 m *.
B a d an ia prow adzone w e w n ą trz kościoła stw ierd ziły k ilk a poziom ów u ż y t kow ych oraz trz o n ceglanego o łtarza. N a jsta rsz y poziom o d k ry ty na głębokości ok. 240 cm w y stąp ił w postaci k ilk u cen ty m etro w ej w a rste w k i zw iązanej z a p ra w y w apiennej, z k w a d ra to w y m i i p ro sto k ątn y m i n e g a ty w a m i płytek. S ą dząc z nich p ły tk i k w a d ra to w e zdecydow anie przew ażały , n a to m ia st p ro sto k ą tn e przypuszczalnie oddzielały poszczególne zestaw y o m a m e n ta c y jn e lub w y p e łn ia ły pow stałe lu k i. P ły tk i z n ajsta rsz e j posadzki zo stały podczas jednego z rem o n tó w przeniesione w y ż e j5. N atrafio n o n a nie n a głębokości ok. 140 cm.
4 S z e ro k o ś ć n a w y i p r e z b ite r iu m o d tw o rz o n o n a p o d s ta w ie in w e n ta r y z a c ji z 1801 r. P r z e r y s w g o r y g in a łu W A P w K ra k o w ie .
Ryc. 207. Kraków, plac Wita Stwosza. P łytka ce ram iczna posadzkowa, pochodząca z kościoła M arii Magdaleny, znale ziona podczas prac a r
cheologicznych.
P o sad zk a ta je st n ie sta ra n n ie w y k o n an a, n ie w y k o rzy stan o o rn a m e n tu p rz e strzennego, m niej w ięcej połow ę p ły te k o rn a m e n to w a n y c h ułożono o d w ro tn ie, na sk u te k czego zdobienie nie było w idoczne. Podczas b ad a ń u zy sk an o k ilk aset płytek. 202 egzem plarze pochodzą z posadzki w tó rn ej, k ilk a p ły te k zachow ało się w n ajsta rsz y m poziomie, a k ilk ad ziesiąt o d k ry to w w a rstw a c h p rzem iesza nych. O rn am en t i polew ę posiadało k ilk a d z ie sią t egzem plarzy; w posadzce w tó rn ej 60, w p ierw o tn ej 1, k ilk an aście w w a rstw a c h przem ieszanych. O m a w iane p ły tk i o ścian k ach bocznych ukośnie ściętych, w y k o n an e są z gliny w y palonej na k o lo r ceglasty, siw y i ceglasto siw y. (W ym iary p ły tek : 12,5X 12,5X 3,5, 12,5X 12,5X 2, 13X 13X 3,5, 1 5 X 1 5 X 4 , 16,3X 7,8X 3, 12,5X 6X 2,5 cm ). P o k ry te polew ą zieloną, czarn o -g ran ato w ą, k ilk u o d m ian am i b ru n a tn e j, po sia d a ją w y p u k ły o rn a m e n t w ytłaczan y : g e o m etry czn y (plecionka), ro ślin n y , fig u ra ln y oraz ich połączenia. Na 25 w yróżnionych m otyw ów zdobniczych ty lk o 3 m ożna z zastrzeżeniem uznać za stan o w iące całość w ob ręb ie jed n ej p ły tk i, gdyż d ro b n y m i m otyw am i ro ślin n y m i rozm ieszczonym i n a b rzeg ach łączą się z są siad u ją cy m i egzem plarzam i. Są to p ły tk i ze sty lizo w an y m m o ty w em liści oraz z przedstaw ieniem fig u raln y m . E gzem plarze z liśćm i m a ją to sam o zało żenie: cztery liście um ieszczone sy m etry czn ie po p rz e k ą tn ia ch k w a d ra tu sty k a ją się w śro d k u podstaw am i. R ysunek fig u ra ln y p rzed staw ia dw ie p o stęp u jące za sobą postacie zw rócone do w idza p ra w y m profilem . P ierw sz a z n ich w długiej su k n i ściąg n iętej w pasie, lekko n ach y lo n a m a n ip u lu je m ały m w y d łu żo n y m przedm iotem (kluczem ?) ze zw isającą tab liczk ą, w n iew ielk im p ro sto k ą tn y m przedm iocie (skrzynce?) z n a jd u jący m się n a w ysokości jej k la tk i p iersiow ej. D ru g a postać (diabeł) nieco w iększa, z ogonem i szponam i z am iast stóp, lek k o pochylona, d o ty k a w okolicy p asa z n a jd u ją c ą się p rzed n ią postać. W n
iezapeł-R ye. 208. C e ra m ic z n a p ły t k a p o s a d z k o w a z k o ś c io ła M a r ii M a g d a le n y , z n a le z io n a p o d c z a s p r a c a rc h e o lo g ic z n y c h n a p la c u W ita S tw o s z a w K r a k o w ie .
nionych postaciam i rogach p ły tk i um ieszczono m otyw y roślinne. C h a ra k te ry styczne jest, że w okół postaci d iab ła zastosow ano polew ę czarną, gdy reszta p ły tk i je st jasn o b ru n a tn a .
W pozostałych p ły tk ach w y stę p u je o rn a m e n t p rz e strzen n y o b ejm u jący n a j m niej cztery p ły tk i. N ajczęściej stosow ane są plecionkow e k o m b in acje kół, w d r u giej kolejności w y stę p u ją połączenia kół z lin iam i p rostym i, k tó re fo rm u ją się w k w a d ra ty i krzyże. Dość licznie są rep rezen to w an e koła rozetow e z o rn a m e n tem roślinnym . Jed en m otyw sk ła d a się z sam ych p rzecin ający ch się linii p ro sty c h , łam anych pod k ątem pro sty m , rów nież dających w efekcie k w a d ra ty i krzyże.
P osadzkow e p ły tk i ceram iczne znane są w K rak o w ie z kościoła oo. dom ini kanów ®, cystersów w M o g ile 7, z 1Г k a te d ry na W a w e lu 6 oraz z grodziska w P ie k a ra c h 9. Z achow ane fra g m e n ty posadzki w a w e ls k ie j10 są ciekaw ym p rzy k ład em rozw iązan ia o rn a m e n tu p rzestrzen n eg o złożonego z kół rozetow ych: g ru p y p ły te k (po 36) sk ład ając e się z egzem plarzy o ty m sam ym zasadniczym w ą tk u zdobniczym (koło rozetow e) ale różniące się m iędzy sobą u z u p e łn ia ją cym i m otyw am i roślinnym i, podzielone są p asam i p ły tek nieorn am en to w an y ch . P ły tk i z kościoła d o m inikanów i z grodziska w P ie k a ra c h p o siad ają m. in.
przed-6 J . R e m e r , K r o n ik a k o n s e r w a to r s k a , „R o c z n ik K r a k o w s k i” , t. X X X , K r a - ' k ó w 1938, s tr. 257, fig. 9, o ra z A . 2 а к i, W s tę p n e b a d a n ia a rc h e o lo g ic z n e n a te r e n ie K ra k o w a w la ta c h 1950— 1955. „ S p ra w o z d a n ia A rc h e o lo g ic z n e ”, t. II I, W a rs z a w a — W ro c ła w — K ra k ó w 1957, s tr . 157, ry c . 6. 7 K a ta lo g z a b y tk ó w s z tu k i w P o lsce, t. I, w o j. k r a k o w s k ie , z. 6, p o w . k ra k o w s k i, W a rs z a w a 1951, s tr. 17, fig. 37. 8 A. S z y s z k o - B o h u s z , S tu d ia n a d k a te d r ą w a w e ls k ą , „ P r a c e K H S ”, t. V III. z. II , K r a k ó w 1939, ry s . 16, 17. 9 G. L e ń c z y k , G ro d z is k o w P ie k a r a c h , „ P r a c e P r e h is to r y c z n e P A U ” , N r. 2, K r a k ó w 1939, s tr . 39, 40, 55, 56, ta b l . X I I I , 3.
R yc. 209. C e ra m ic z n a p ły t k a p o sa d z k o w a , p o c h o d z ą c a z k o śc io ła M a r i i M a g d a le n y w K r a
k o w ie .
staw ien ia fig u raln e: gryf, scena polow ania (m yśliw y, jeleń, zając, pies), p an n a na rybie. N iektóre p ły tk i z kościoła d o m inikanów w y k o n an e są in n ą tech n ik ą niż d o tąd om aw iane, gdyż o rn a m e n t je st z n ich w y d o b y ty przez in k ru s to w anie u .
P oza K rak o w em X III-w ieczne p ły tk i ceram iczne znane są z kościoła w Ino- w łodzu 12, a pojedyńczy egzem plarz stw ierdzono podczas p ra c w ykopaliskow ych w G d ań sk u 18. P ły tk i z tego czasu stw ierdzono p raw dopodobnie w K ru szw icy u jed n ak w iadom ości o nich w lite ra tu rz e są bardzo skąpe. Je d y n ie K. G órski pu blikuje z K ru szw icy jed en u łam e k p ły tk i z w y p u k łą o rn a m e n ta c ją plecion kow ą 15.
Z najw cześniejszą fazą b u d o w y kościoła zw iązany jest g łów ny ołtarz od k ry ty w p rez b ite riu m . Z zachow anej południow ej części (północna została znisz czona podczas budow y X IX -w iecznego budynku), stw ierdzono trz o n oraz sto pień. O łta rz ten należy do ty p u pełnych. T rzon w y k o n an y jest z cegieł (w y m iary: 9 X 1 2 X 2 7 cm), a jego po d m u ró w k a z ła m an y ch k am ien i w apiennych. W sto p n iu o łta rza w ykonanego rów nież z cegieł stw ierd zo n o fra g m e n t k a m ien nej służki. 11 J . R e m e r , op. cit., s tr . 257. 12 K a t. zab . szt., t. II, w o j łó d z k ie , p o w . ra w s k o -m a z o w ie c k i, W -w a 1954, s tr . 266, fig . 87— 9. 13 K . J a ż d ż e w s k i , W. C h m i e l e w s k i , G d a ń s k w c z e s n o ś re d n io w ie c z n y w ś w ie tle w y k o p a lis k z la t 1948/9. „ S tu d ia W c z e s n o ś re d n io w ie c z n e ” , t. I, s tr . 62, ta b l. 41. 14 K . G ó r s k i , T o p o g ra fia w c z e s n o ś re d n io w ie c z n e j K ru s z w ic y , „ S tu d ia W c z e s n o ś re d n io w ie c z n e ” , t. II, ta b l. 5a.
R ye. 210. C e ra m ic z n a p ły t k a p o s a d z k o w a , p o c h o d z ą c a z k o ś c io ła M a r i i M a g d a le n y w K r a
k o w ie .
W y m iary — szerokość trz o n u ok. 100 cm ,, sto p n ia „ 70 cm Z ach o w an a w ysokość trz o n u „ 85 cm
„ ,, sto p n ia „ 30 cm
O łta rz um ieszczony jest bezpośrednio przy ścianie szczytow ej, n a sk u tek czego b ra k w kościele obejścia.
U zyskane m a te ria ły zab y tk o w e (głów nie ceram iczne) d a tu ją p o w stan ie k o ścioła n a p ierw szą połow ę X III w . P od kościołem stw ierd zo n o k am ien n y b ru k i w czesnośredniow ieczne n a w a rstw ie n ia osadnicze z X —X II w.
P ra c e badaw cze prow adzone na z e w n ątrz kościoła odsłoniły szereg w arstw k u ltu ro w y c h z X — X IX w. N a u w agę zasłu g u je k ilk a w a rstw zap raw y m u ra r sk iej będących pozostałością bu d o w y i odnow ień kościoła oraz czte ry kam ienne b ru k i w ty m dw a z ok resu w czesnego średniow iecza. P o d najniższym b ru k iem w y stęp u je w a rstw a osadnicza z X —X II w. z ślad am i zab u d o w ań m ieszkalnych w ra z z paleniskam i, jam am i itp. N ajw ażn iejsze zab y tk i z tego okresu to fo rm a o dlew nicza do w y ro b u ozdobnych guzów i duże ilości żużla św iadczące o ist n ie n iu odlew nictw a, p rzęślik i tk ack ie pozostające w zw iązku z u p raw ian iem tk a c tw a oraz p rze d m io ty zw iązane z w y m ia n ą h an d lo w ą (m onety, odw ażniki ołow iane).
B a d a n ia w ykazały, że w c e n tra ln y m punkcie O kołu w X II w. po w staje n a m iejscu części osady w czesnośredniow iecznej plac, być m oże o c h a ra k te rz e t a r gow ym , n a k tó ry m n astę p n ie w p ierw szej połow ie X III w. w zniesiono kościół M arii M agdaleny. T eren ten, ja k w sk az u ją o d k ry te ta m późniejsze b ru k i śre d niow ieczne i now ożytne, długo zachow ał te n sam c h a ra k te r niezabudow anego placu.
K ończąc należy podkreślić, że p race archeologiczne prow adzone w 1957 r. na p lacu W ita S tw osza oprócz o d k ry cia w ą tk ó w i detali p óźnorom ańskich k o ścioła M arii M agdaleny, pozw oliły na u stalen ie c h a ra k te ru i chronologii O kołu, tej n a jb liż e j W aw elu położonej osad y w czesnośredniow iecznej.
