ZBIGNIEW BUKOWSKI
PUSTE KABŁĄCZKI WCZESNOŚREDNIOWIECZNE
Z PÓŁNOCNEGO MAZOWSZA
Wśród wytworów zlotnictwa wczesnośrednio- wiecznego Słowiańszczyzny zachodniej wyróżnia sic; szczególnie grupa przedmiotów ozdobnych, noszących nazwę kabłączków skroniowych. Jed- ną z odmian są kabłączki puste tzw. typu pomor- skiego, wykonane z blachy, oraz zdobione na powierzchni różnymi motywami. Na obszarze północnego Mazowsza znalezione one zostały na cmentarzyskach wczesnośredniowiecznych w następujących miejscowościach:
— Biała m. pow., 2 okazy z X I — X I I (?) w.-')
— Kobylin Kuleszki, pow. Wysokie Mazowiec- kie, 2 okazy z XII w.3)
— Książenice, pow. Błonie, 4 okazy z końca XI w.
— Nieporęt, pow. Warszawa, 1 okaz z pocz.
X I I w.
— Orszvmowice, pow. Płock, 2 okazy z pierwsz.
pol. XI w.
— Płońsk — okolice, 1 okaz z X I — X I I (?) w.
— Turowo, pow. Płock, 1 okaz z X I — X I I (?) w
— Wierzbica Szlachecka, pow. Płońsk, 2 okazv z X I — X I I w. (?).
— Zarnówka, pow. Węgrów, 2 okazy z X I —
— X I I (?) W.
0 10 w u u >..
M a p a w y s t ę p o w a n i a w c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n y c h k a b a c z k ó w p u s t y c h na t e r e n i e M a z o w s z a i o b s z a r ó w p r z y l e g ł y c h
(w edług Z. B u k o w s k i e R o ) .
I. B i a ł a . 2. Kobylln-Kuleszki. 3. K s i ą i c n i c e , i. Łęczyca. 5 Ło- wicz. fi Ni •poręt. 7. Orszymowice, 8. Płońsk — okolice.
9. Turowo. 10. Wierzbica Szlachecka. 11. Zarnówek.
Ciekawa grupa tych znalezisk stanowi pewien zamknięty zespół, związany jednak z pozostałą częścią ówczesnej Polski.
Kabłaczki tego typu powstały na terenie Po- morza Zachodniego, zamieszkałego we wcze- snym średniowieczu przez plemiona słowiańskie.
Ich centrum wytwórcze znajdowało się na terenie dzisiejszej Meklemburgii i Pomorza Za-
chodniego i tam zostały one wytworzone na przełomie X/XI w. a następnie rozpowszech- nione w innych częściach obszaru zachodnio- słowiańskiego i były używane conajmniej do końca XIII w. Niektóre pracownie złotnicze, produkujące ten typ kabłączków mogły znaj- dować się na terenie Wielkopolski, czy Kujaw, gdzie daje się zaobserwować drugie ich zgru- powanie. Szereg innych danych pozwala przy- puszczać, że większość znalezionych poza Po- morzem Zachodnim kabłączków pustych wiąże się jednak z handlem. Do liczby tej zaliczyć należy kabłączki puste z północnego Mazowsza.
Początki występowania tych przedmiotów na omawianym terenie są określone przez znale- zisko w Orszymowicach na pierwszą połowę XI w. i nie ulega wątpliwości, że były one ma- sowo noszone na Mazowszu przez XII w. Z Ma- zowsza brak jest jakichkolwiek materiałów, czy nawet danych pośrednich, na podstawie którvch możemy wnioskować, że również i tu znajdo- wały się warsztaty złotnicze, produkujące ten typ ozdób. Dlatego należy przyjąć handel jako podstawową formę ich rozpowszechniania w ówczesnym społeczeństwie mazowieckim.
Decydującą rolę odegrali kupcy, którzy przy- wozili m. in. kabłączki puste szlakami zarówno handlu krajowego dalekosiężnego, jak i tranzy- towego. Pod tym ostatnim mam na myśli wy- mianę Polska—Ruś szlakami z Kujaw ku Dro- hiczynowi i z Łęczycy do Brześcia n. Bugiem.
Przedstawione poniżej omówienie tych szlaków handlowych ma za cel stwierdzenie, którymi z nich mogły być przywiezione interesujące nas ozdcby.
Kabłączki puste wykonywane były przez złotników początkowo na zamówienie dla po- szczególnych odbiorców, głównie rodzin feudal- nych, dość jednak szybko rozpoczęto je wy- konywać masowo, dzięki zastosowaniu matryc do wytłaczania ornamentu. O sposobie ich wy- konywania wspomnę w dalszej części artykułu.
Kabłączki puste miały tę przewagę nad litymi, że do ich wykonania potrzebna bvła mniejsza ilość surowca metalowego, a z drugiej strony były one przedmiotami bardzo efektownymi.
Nie ulega dziś wątpliwości, że w XI w. istnia- ła droga handlowa, łącząca Pomorze i północną Wielkopolsko pcprzez Kujawy z północnym Ma- zowszem Przebiegała ona m ostatnim odcin- ku z Włocławka przez Płock, Czerwińsk, w kie- runku Wyszkowa i dalej do Drohiczyna n Bu- giem. Droga ta iriałi podwójny charakter, służyła ona bowiem zarówno dla handlu kra- jowego, jak i tranzytowego w kierunku Rusi do Czernichowa i Kijowa.5) Zaeadnienie to do dziś dnia nie zostało jeszcze dokładnie opracowane.
Skarby dirhemów arabskich wskazuja na to. że
Już w końcu IX w. przechodził tędy szlak han- dlowy z Rusi ku ziemiom północno-słowiań- skim.B) Ostatnie badania sugerują ponadto istnienie odgałęzienia, biegnącego od Płocka w kierunku półwyspu Sambijskiego.7)
Obszar północnego Mazowsza, posiadający bliskie związki osadnicze z Kujawami i Wiel- kopolską, a poprzez nią i z Pomorzem, niewąt- pliwie w XI w. odgrywał już poważną rolę.
Na istnienie silnego osadnictwa wskazuje fal- syfikat dokumentu, wystawiony dla klasztoru mogileńskiego rzekomo w 1065 r., a pochodzą- cy z drugiej polowy XIII w. sporządzony jed- nak na podstawie zapisków klasztornych nawet z XI w.8)
Z obszarem północnego Mazowsza sąsiaduje we wczesnym średniowieczu Ziemia Drohicka, zajęta przez znaczny kompleks osadniczy, ma- jący w samym Drohiczynie ważny punkt han- dlowy pogranicza mazowiecko-rusko-jaćwie- skiego. W XII w. Drohiczyn jest drugim obok Brześcia administracyjnym ośrodkiem teeo re- jonu 9), który leżąc na pograniczu dwu różnych obszarów — Polski i Rusi — i czerpiąc z każ- dego poważne korzyści, musiał zawierać właści- we im elementy kulturowe. Nie obserwujemy tego natomiast na terenie północnego Mazow- sza, gdzie element miejscowy w materiale zabytkowym, znajdował się w olbrzymiej prze- wadze, a zapożyczenia obce, północne, czy wschodnie były nieliczne i nie odbiły swego piętna, gdyż były przejmowane głównie przez warstwy wyższe. Znalezienie w Drohiczynie kilku tysięcy plomb ołowianych, służących do plombowania przechodzących towarów, wska- zuje na bardzo ożywiony handel tranzytowy.
Natomiast z obszarem północnego Mazowsza nie prowadzą ważniejsze szlaki handlowe ku po- łudniowemu-zachodowi, czy też południowi, poza szlakiem wzdłuż Wisły w kierunku Czer- ska. Służyły one głównie handlowi lokalnemu.
Również bliżej nieustalone są szlaki handlowe ku Jaćwieży, na które wskazuje znalezienie omawianych ozdób w Kobylinie Kulaszkach.
Najdalej wysunięte znaleziska kabłączków typu pomorskiego ku wschodowi to Biała, Nie- poręt i Żarnówka. Mogą być one związane za- równo ze szlakami przez nas omawianymi, jak również i szlakiem biegnącym z Łęczycy przez Łowicz i przeprawę przez' Wisłę koło dzisiejszej Warszawy (Bródno i Pelcowizna), aż do Brze- ścia.10) Wzdłuż tego szlaku mamy jednak nieco słabsze osadnictwo w XI i XII w.11) Na korzyść pierwszego szlaku przemawia fakt, że w Łowi- czu znaleziono kabłączki puste, wskazujące jed- nak na produkcję miejscową. Natomiast na gro- dzisku w Błoniu i osadzie w Bródnie brak ich zupełnie. Znalezisko w Łęczycy, datowane zresztą na XIII w., jest również odosobnione, a najbliższe skupienie występowania kabłącz- ków pustych mamy na Kujawach. Ze wspomnia- nym szlakiem ku Czerskowi wiązać można tylko znalezisko w Książenicach.
Większość jednak znaIezionvch pustych ka- błączków na terenie północnego Mazowsza leży
wzdłuż szlaku ruskiego, biegnącego z Kujaw ku Drohiczynowi i z nim należy je najprawdopo- dobniej łączyć. Szlaki handlowe z Płocka mogły biec ku południowemu-wschodowi, albo przez przeprawę koło Płocka, wykorzystywaną nie- wątpliwie już w XI w., lub koło ujścia Bugu do Wisły (być może Zakroczymia znanego co- najmniej w XII w.) i tą drogą wyroby z Kujaw, czy Pomorza mogły być rozpowszechniane na terenie środkowego Mazowsza. Również i inne argumenty zdają się przemawiać za naszą tezą.
Część Mazowsza, leżąca na północ od Wisły i ujścia Bugu wykazuje gęstsze zaludnienie, na co zwrócił już uwagę i Gall Anonim. Tu powsta- ją też centra administracyjne władzy książęcej oraz kościelnej. Natomiast nizina praska (Ma- zowsze środkowe), zajęta jest raczej przez orga- nizację kasztelańską.1-') Również i samo nasile- nie badań archeologicznych nie ma w naszym wypadku wpływu na zgrupowanie występowa- nia odkrytych pustych kabłączków koło Płocka i Płońska, gdzie odnalazł je Fr. Tarczyński w końcu X I X w. Przeprowadzone bowiem w ostatnich latach badania na Mazowszu na południu od linii Wisła—Bug, nie wykazały na- silenia występowania tu tych przedmiotów na stanowiskach wczesnośredniowiecznych.
Z powyższych danych wynika, że kabłączki puste znalezione na terenie północnego Mazow- sza są przedmiotami o charakterze importowym i zostały przywiezione z Kujaw, lub nawet Po- morza przez kupców, korzystających z drogi biegnącej wzdłuż Wisły, lub nawet samą rzeką w kierunku Drohiczyna. Były one już przywo- żone w pierwszej połowie XI w., a w drugiej połowie XI i XII w. rozpowszechniły się w tej części Polski. Znajdowane są bowiem w gro- bach nie tylko bogato wyposażonych, a więc jednostek bogatszych, lecz również i w grobach słabo wyposażonych, co przemawia za tym, że były one noszone wówczas powszechnie.
Dwie kategorie handlujących zajmowały się rozprowadzaniem ozdób. Pierwszą grupę sta- nowili kupcy, którzy przywozili je do głównych ośrodków handlowych północnego Mazowsza i stanowili jakby hurtowników w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Grupą drugą byli handla- rze-detaliści, którzy rozprowadzali je na tere- nach. oddalonych od głównych szlaków handlo- wych i targów.
Nie jesteśmy dziś w stanie określić, czym na- bywcy płacili handlarzom za wytwory przez nich przywiezione. Nie ulega wątpliwości z jed- nej strony, że w odróżnieniu od obszaru drohic- kiego, na Mazowszu północnym istniał szeroko rozpowszechniony system monetarny (monetę znaleziono np. na cmentarzysku w Orszymowi- cach) i pieniędzmi płacono za towary. Z drugiej strony istnieje przypuszczenie, że na obszarze Mazowsza rolę pieniądza mogły odgrywać skór- ki lub nawet zaplombowane pęczki skórek, tak jak to powszechnie obserwujemy w Drohiczynie na podstawie tysięcy znalezionych tu plomb.13) Niewątpliwie część tych skórek pochodziła z Mazowsza. Sądzić raczej należy, że obok pie-
7
niędzy, płacono za towary, skórkami, woskiem i innymi wytworami ówczesnej gospodarki.
Kabłączki puste były wyrabiane z blachy brą- zowej oraz srebrnej. Wszystkie okazy mazo-
wieckie są zdobione. Z kawałka blachy wyci- nano długą taśmę, zakończoną przewaznie cienkim języczkiem, który następnie zawijano w postaci „S" lub .,8" i który stanowił jedno zakończenie przyszłego kablączka. Powierzchnię blachy zdobiono techniką rycia, czyli grawero- wania, oraz przez zastosowanie matryc i stempli, którymi sztancowano blachę. W celu uzupełnie- nia ornamentu wykuwano punkty oraz małe kreseczki. Niewątpliwie złotnicy używali mięk- kich podkładek z wosku, lub smoły, a za na- rzędzia służyły im młotki, rylce, dłuta i sztance.
Następną czynnością było nadanie odpowiednie- go kształtu otwartego koła. Jak wykazały ba- dania na Pomorzu, używano do tego celu odpo- wiednio uformowanego kawałka drewna. Drugi koniec zamykano za pomocą ząbków (np. okaz z Kobylina-Kuleszek), lub klapki (np. okaz z Tu-
rowa). W końcu brzegi blachy lutowano. Orna- ment na kabłączkach mazowieckich reprezen- towany jest głównie przez motywy geometrycz- ne, rzadko spotyka się wzór roślinny.
Znaleziska z Mazowsza dostarczyły nam rów- nież materiałów do określenia sposobu noszenia kabłączków. Były one przyczepione do ozdoby głowy: czepca, lub czółka. W Żarnowce stwier- dzono w grobie, że po obu stronach skroni znaj- dowało się po kilka (6 i 7) kabłączków różnych typów, w tym i puste, przetknietych przez rzemyk, który je łączył i przytwierdzał do opa-
ski z kory brzozowej, pokrytej suknem, oraz skórą. W Turowie znaleziono 3, a w Białej 4 ka- błączki różnych typów, połączone paskiem skórzanym.
Do niedawna było kwestią sporną, kto nosił kabłączki, czy tylko kobisty, czy również i męż- czyźni. Dokładniejsze obserwacje poczynione na cmentarzyskach wykazały, że nosiły je wyłącz- nie kobiety. Wskazuje ra to typowe żeńskie wyposażenie grobów.
Puste kabłączki typu pomorskiego pozwalają więc nam na potwierdzenie faktu, że istniał już w pierwszej połowie Xl w. szlak handlowy, łączący Kujawy z północnym Mazowszem, któ- ry, jak wskazują skarby z IX w. z monetami arabskimi, przebiegał dalej ku Rusi Kijowskiej przez Drohiczyn. Należy również zaznaczyć, że grupa kabłączków pustych z terenu północnego Mazowsza, oraz częściowo środkowego, stanowi najbardziej wysunięty ku wschodowi klin ich występowania. Brak ich jest natomiast zupełnie na obszarach leżących na północ i południe, nie mówiąc już o pograniczu polsko-ruskim (np. w Grodnie, Drohiczynie, czy Brześciu), do- kąd w cgóle mogły one nie docierać. Fakt ten świadczy, że kabłączki puste są typowymi, oraz wyłącznymi, ale oczywiście nie jedynymi ozdo- bami Słowian zachodnich i poza terenem przez nich zamieszkałym nie występują wcale.
W przyszłości, o ile liczba kabłączków pustych z omawianego przez nas obszaru wzrośnie, będą one mogły być jednym z elementów, pozwala- jących na określenie zasięgu występowania osadnictwa mazowieckiego na północ i wschód.
P R Z Y P I S Y
lj A r t y k u ł niniejszy p o w s t a ł w z w i ą z k u / m o j ą w i ę k s z ą p r a c ą pt. . . K a b ł ą c z k i s k r o n i o w e t y p u p o m o r s k i e g o ' ' . P r z e g l ą d A r c h e o l o g i c z n y t X zesz. 2 (w d r u k u j , s t a n o w i on j e d n o - cześnie j e j rozszerzenie i u z u p e ł n i e n i e w odniesieniu do ob- szaru M a z o w s z a .
2) W z e s t a w i e n i u przy pięciu m i e j s c o w o ś c i a c h p o d a ł e m c h r o n o l o g i ę X I — X I I (?) w . J a k o p o d s t a w ę p r z y j ą ł e m f a k t . że w t y m o k r e s i e k a h t ą c z k i p u s t e są n a j p o w s z e c h n i e j s z e na t e r e n i e M a z o w s z a p ó ł n o c n e g o 1 s ą s i e d n i c h z i e m P o z o s t a ł e s t a n o w i s k a r * a j ą lepiej u d o k u m e n t o w a n e d a t o w a n i e .
3) Z o b . \ . K a m i ń s k i — z b a d a ń n a d p o g r a n i c z e m p o l - s k o - r u s k o - J n ó A-.e-kim w r e j o n i e rzeki Śliny. W i a d o m o ś c i A r c h e o l o g i i t. 23. 195K r.. z. 2. s. 152. A u t o r o r z y j m u j e d a t o w a n i e główni*? na p o d s t a w i e e s o w a t y c h k a b ł ą c z K ó w .
4) K . M a l e c z y ń i k l : . . N a j s t a r s z e targi v; P o l s c e i s t o s u n e k ich do miast p r z ? d k o l o n i z a c j a na p r a w i c n i ? m i e . - k i m " . L w ó w
1928 r., m a p a o r a z s. 14—13.
5) B . A. ¡ i y b a k o w : . . r o r g o w l j a 1 torg*iwyj? p u t i " . w p r a - c y z b i o r o w e j I - ' o r i j a K u l t u r y D r i c w n e j Husi", Tom I. M . — L . 1448. r y c . 205 (wr.-zi h a n d l o w e I X — X I w. przez B r / . e ś ć n. B u - giem), r y c . 208 (więzi h a n d l o w e X I — X I I I w. p r z e z D r o h i c z y n ) .
8) T . L e w i c k i ' Z n a c z e n i e h a n d l o w e D r o h i c z y n a n a d B u - g i e m »>" w c z e s i p i ś r e d n i o w i e c z u i z a g a d k o w e u t o m b y o ł o - wi.ine /nalezion-- w t e j m i e j s c o w o ś c i . K w a r t a l n i k H . K . M . r. 4: 1058. z. 2, s. 2'2 n
7) J A n t o n i e w i c z N i e k t ó r e d o w o d y k o n t a k t ó w s ł o w i a ń - s k o - p r u s k i c h w o k r e s . e w c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n y m w ś w i e t l e i r ó d e l a r c h e o l o g i c z n y c h W i a d o m o ś c i A r c h e o l o g i c z n e , t. 22;
1955. n r 3 / 4 , s. 273, r y c . 28.
8) R. C i e ś l a : P ł o c k , p o w s t a n i e i r o z w ó j m i a s t a . N o t a t k i P ł o c k i e . 1957. z. 3. s. 5—«
9) T . L e w i c k i — o c., s. 283 n.
10) K. M u s t a n o w i c z : G r ó d i o s a d a pogrodow.i w B r ó d n i e S t a r y m kołu W a r s z a w y . M a t e r i a ł y w c z - s n o ś r r d n i o w i e c z n e . t. 4: 1958. s. 89—90.
11) j . w . X X I ( m a p a r ó w n i n y p r a s k i e j ) . Z o b . r ó w n : e ż Z Po-i- wińsk.i: O s a d n i c t w o r ó w n i n y p r a s k i e j w w i e k a c h X I — X V I . M a t e r i a ł y w c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n e , t. 3P. 1951, s. 69 i n a s t . m a p a .
12) Z. P o d w i ń s k a — o. C. I. 92.
13) T . L e w i c k i — o. c. s. 2?5—29«.
8
