Marek Karczewski
"Błogosławieni cisi..." : Ps 36,11 LXX
jako tło teologiczne Mt 5,5
Studia Elbląskie 8, 91-102
2007
Ks. Marek KARCZEWSKI
Wydział Teologii UWM w Olsztynie
Studia Elbląskie VI11/2007
„BŁOGOSŁAW IENI CISI...”. PS 36,11 LXX
JAKO TŁO TEOLOGICZNE Mt 5,5
B łogosław ieństw a, otw ierające K azanie na G órze stanow ią bardzo piękny i szczególny pod w zgledem przesłania fragm ent Mt. Problem zarysow any w poniż szym artykule nie je st nowy i m a sw oje m iejsce w fachow ych kom entarzach biblijych do E w angelii. U w ażam y jednak, że w arto spojrzeć na n iego z innej perspektyw y i się podzielić refleksją dotyczącą B łogosław ieństw a n iezbyt pop u lar n eg o 1 i jak b y nie pasującego do w spółczesnej m entalności. Czy m o żn a być dziś cichym ? Czy czło w iek w spółczesny nie je st prow okow any do ciągłej w alki, ryw alizacji na poziom ie, który ju ż daw no nie znajduje odbicia naw et w św iecie drapieżników ? Jak zachow ać się w obec agresyw nej laicyzacji? W obec „roz dzielonego” ję z y k a w iększości m ediów , które konsekw entnie pró b u ją lansow ać „n ow oczesny” m odel szczęścia bez Boga? Czy chrześcijanie potrafią przetrw ać czas próby? O czym pow inni pam iętać? U fam y, że pogłębione w słuchanie się w słow a Jezu sa zaw arte w M t 5,52 pom oże w uzyskaniu odpow iedzi na pow yższe kw estie.
I. E W A N G E L IA W E D Ł U G ŚW . M A T E U SZ A — Z A K O R Z E N IO N A W STA R Y M T E ST A M E N C IE
Istnieje ogólne przekonanie, że pośród synoptyków M ateusz w sposób n ajb ar dziej ew identny naw iązuje w swojej ew angelii do Starego T estam entu oraz do w spółczesnego mu ju d a iz m u 3. N iew ątpliw ie E w angelia w edług św. M ateusza odw zorow uje także w sposób oryginalny problem y wiary i w enątrzeklezjalnych relacji, w których szczególną rolę odgryw ało środow isko tzw. ju d e o c h rz e ścija n 4. 1 Badania nad akom odacją treści B łogosław ieństw tylko na poziom ie pastoralnym wykazują zróżnicow e nimi zainteresowanie. D o mniej zauważalnych należy także trzecie B łog o sła w ień st w o, por. A. M a ł e c k a , Osiem B łogosław ień stw (Mt 5 ,3 -1 2 ) w św ietle w ybran ej literatu ry
teolo g iczn o -b ib lijn ej i p a storaln o-fon n acyjn ej, Elbląg 2003 (m aszynopis pracy magisterskiej,
Pomezański Instytut T eologii — W ydział T eologii UW M w O lsztynie), s. 6 5 -6 6 . 2 Zob. B e n e d y k t X V I, Jezus z N azaretu, Kraków 2007, s. 7 7 -8 1 . 3 Zob. J. G n i 1 к a, T eologia N ow ego Testam entu, Kraków 2002, s. 227.
4 S zczeg ó ło w e studium na temat relacji wewnątrzeklezjalnych w św ietle Mt przedstawił Z. Ż y w i c a , K o śció ł Jezusa a ju d a izm i p o g a n ie według ewangelisty' M ateusza. T eologia
N ajpraw dopodobniej w spólnota kościelna przedstaw iona u M t tw orzy w łasną tożsam ość i je st św iadom a swojej odrębności zarów no od ju d aizm u ja k i św iata pogan, je d n ak że szuka i p o tw ie rd z a ją w oparciu o odczytyw ane na now o p rzesłanie starotestam entalne5. O dniesienia do Starego T estam entu są bardzo ew id en tn e zarów no na poziom ie treści ja k i samej form y tekstu M t6. Już sam początek Mt, zaw ierający genealogię Jezusa C hrystusa, pozostaje w w yraźnym zw iązku ze Starym T estam en tem 7 oraz teologiczną refleksją ju d aisty czn ą 8, a tylko w m ateuszo- wej „Ew angelii D zieciństw a” znajduje się pięć cytatów bezpośrednich i praw ie trzydzieści aluzji do treści Starego T estam entu9. W trakcie narracji M t przykłady zainteresow ania autora Starym Testam entem i środow iskiem żydow skim m nożą s ię 10. R ów ież sam a form a tekstu w skazuje na sem icką m entalność ew angelisty lub sem icki charakter w ykorzystanego przez niego pierw otnego m a te ria łu ". R zetelna interpretacja teologiczna M t w ym aga zatem , by uszanow ać charakter tej księgi ja k o zakorzenionej w Starym T estam encie i pozostającej w szczególnej relacji do judaizm u. Tło starotestam entalne je st istotne także dla jed n e g o z najbardziej znanych tekstów M t — K azania na G órze wraz z otw ierającym i je O śm io m a B łogosław ieństw am i.
II. K A Z A N IE N A G Ó R Z E (M T 5 -7 ) A ST A R Y T E S T A M E N T
L iczne zw iązki tekstu M t z kontekstem Starego T estam entu w edług niektórych egezegetów nie ograniczają się do poziom u gram atyki czy stylu, ale d otykają sam ej struktury literackiej M t12. Poza w spom nianą ju ż genealogią Jezusa C hrystusa, która otw iera E w angelię M t, jej struktura literacka m iałaby opierać się na pięciu w ielkich m ow ach teo lo g icz n y ch 13. M ow y te m iałyby odpow iadać P ięcioksięgow i M oj
5 Por. S. M ę d a l a , Emmanuel — Bóg z nami, w: E w an gelie syn optyczn e, red. S. M ędala, W arszawa 2006, s. 221.
h Zob. R.H. G u n d r y, The Use o f the O ld Testam ent in St. M a tth e w ’s G ospel. Leiden 1967;
J. K u d a s i e w i c z , E w an gelie synoptyczne dzisiaj, W arszawa 1986, s. 193; R. B a r t n i c k i ,
W łaściw ości literackie E w an gelii wg św. M ateusza, w: „B óg je s t m iło ś c ią ” (1 J 4,16). Studia dla Ks. prof. J. K udasiew icza w 80. roczn icę urodzin, red. W. Chrostowski, W arszawa 2006, s. 5 8 -6 4 .
7 J. G n i 1 к a, T eologia N ow ego Testam entu, s. 226.
8 Na podobieństw o genealogii do schem atów znanych z apokaliptyki żydow skiej w skazuje S. M ę d a l a , Em manuel — Bóg z nam i, s. 2 4 0 -2 4 1 , 246.
9 Por. S. G ą d e c k i , W stęp do ew an gelii synoptycznych , G niezno 1999, s. 2 2 2 -2 2 3 . Zob. Mt 19,3-8; 2 0 ,1 -1 6 ; 2 1 ,1 -1 1 ; 2 2 ,1 1 - 1 2 . 0 5 ^ 5 ; por. R. B a r t n i c k i , Tekst Za 9 ,9 -1 0 w perykopach Mt 21 ,1 -1 1 i J 1 2 ,1 2 -1 9 , StThVars 14,2 (1 9 7 6 ), s. 4 7 -6 6 ; R . H . G u n d r y ,
M atthew. A Commentary' on his L iterary an d T h eological A rt, Grand Rapids 1982, s. 6 4 1 -6 4 9 .
11 Poprzez użycie sem ickich figur stylistycznych typu paralelizm , chiazm , czy inkluzja. Naw iązuje się także do sym boliki liczb. Sem ityzm y pojawiają się rów nież na p oziom ie użytej term inologii, np. w m odlitwie O jcze nasz — π ά τ ερ ημ ώ ν ό έν τ ο ίς ο ύ ρ α ν ο ΐς O jcze nasz, który jesteś w niebiosach — od hebrajskiego D ^ W D ; zob. S. G ą d e c k i , W stęp do ew a n g elii
synoptycznych , s. 6 1 -6 5 .
12 Propozycje różnych strukturyzacji Mt przedtawił S. G ą d e c k i , W stęp do ew a n g elii
synoptycznych , s. 6 9 -7 9 .
13 J. H o m e r s k i , E w an gelia według św. M ateusza. W stęp — p rz e k ła d z oryginału — kom entarz, Poznań - W arszawa 1979, s. 3 7 -4 3 ; J. K u d a s i e w i c z , K azan ie na G órze (Mt 5 -7 ). P roblem atyka literacka i teologiczn a, „Znak” 27,4—5 (1 9 7 5 ), s. 5 6 7 -5 8 3 ; S. G ą d e с к i,
„BŁOGOSŁ AWIEN I CISI. 9 3
ż e s z a 14. W św ietle tej opinii Jezus, w stępujący na G órę B łogosław ieństw je st now ym M ojżeszem , D aw cą N ow ego Praw a (M t 5,1 —2 )15. K azanie na G órze (M t 5 -7 ), którego część stanow ią B łogosław ieństw a byłoby zatem form ą program u, m anifestu Jezusa rozpoczynającego sw oją działalność nau czy c ielsk ą16. T reść K aza nia na G órze zdaje się w potw ierdzać tę hipotezę. Szczególnie odniesienie się Jezu sa do interpretacji konkretnych przykazań w ju d aizm ie i chrześcijaństw ie w form ie antytez podkreśla niezw ykły autorytet nauczycielski Jezusa i now ość w spojrzeniu na stare p ra w a 17. Jezus nie znosi Praw a, ale nadaje mu now y, w łaściw y blask (M t 5,17). B lask ten jest tak jasny, że now y poziom m oralny, którego w ym aga Jezus w ydaje się być poza zasięgiem zw ykłych śm ierteln ik ó w 18. M iędzy innym i stąd bierze swój początek dyskutow ana nieustannie kw estia: dla kogo w łaściw ie przeznaczone je st nauczanie Jezusa z K azania na G órze? D la w szystkich w ie rzący ch 19, czy m oże tylko dla najbliższych w spółpracow ników Je zu sa20?
Innym elem entem , który wiąże treść M t 5 -7 z kontekstem ju d aizm u je st odniesienie się do bardzo konkretnych zw yczajów lub instytucji żydow skich, np. nazw anie kogoś raka (M t 5,22), list rozw odow y (M t 5,31), jałm u żn a (M t 6,1), m odlitw a (M t 6,5) czy post (M t 6,16), itd.21
W pływ y sem ickie m ogą być także obecne w konstrukcji literackiej całego K azania, które p osiada praw dopodobnie charakterystyczną dla m entalności sem ic
W stęp do ew a n g elii synoptycznych , s. 71; S. M ę d a 1 a, Em manuel — Bóg z nam i, s. 2 2 9 -2 3 5 ;
R. B a r t n i c k i , W łaściw ości literackie E w an gelii wg św. M ateusza, s. 65.
14 Por. W. B a c o n , The „Five B ooks” o f M oses against the Jews, The E xpositor 15 (1918), s. 5 6 -6 6 ; A. K o w a l c z y k , Rola tem atu „ D zia ła ln o ść C hrystusa — now ym w yjściem i now ym
p o d b o je m ziem i o b ie c a n e j” w redakcji E w an gelii M ateusza, RBL 38,2 (1985), s. 1 3 4 -1 5 9 ;
O sym bolicznym powtórzeniu Synaju m ówi S. G ą d e c k i , W stęp do ew an gelii synoptyczn ych , s. 93. J. Gnilka sugeruje istnienie nie pięciu, lecz sześciu mów; zob. J. G n i 1 к a, Teologia N ow ego
T estam entu, s. 224.
15 Zob. J. K u d a s i e w i c z , E w angelie synoptyczne dzisiaj, s. 2 1 0 -2 1 2 ; Niektórzy m ów ią raczej o proklamaeji Ew angelii (J. Jeremias) niż o now ym Prawie, zob. relację J. Ł а с h, K azan ie
na G órze (Mt 5 -7 ) P raw em i E w an gelią w szystkich w ierzących , w: M ów Panie, bo słucha sługa Twój. K sięga P am iątkow a dla Ks. prof. R. Rubinkiew icza w 60. roczn icę urodzin, opr.
W. Chrostowski, W arszawa 1999, s. 133-134.
1,1 O m ów ienie opinii nt różnych kwestii dotyczących Mt 5 -7 prezentują B.T. V i v i a n o, The
Serm on on the M ount in R ecent Study, „Biblica” 78(1997), s. 2 5 5 -2 6 5 ; J. Ł a c h , Z h istorii in terp reta cji K azania na G órze (Mt 5 -7 ) ze szczególn ym uw zględnieniem je g o teologiczn ego p rzesła n ia , w: Stałem się słu g ą E w an gelii (E f 3,7). K sięga pam iątkow a z okazji 5 0 -lecia k a płąń stw a ks. d ra B. W odeckiego SVD, Pieniężno 2001, s. 101-118.
17 Mt 5,22 .2 8 .3 2 .3 4 .3 9 .4 4 ; zob. R. Z a w a d z k i , A ntytezy K azan ia na G órze (Mt 5,21 —48), CTh 68 (1998), s. 2 3 -6 8 .
18 Jako przedstaw iciela tej opini przytacza się niekiedy Marcina Lutra, zob. J. G n i l k a ,
T eologia N ow ego Testam entu, s. 246.
19 J. K u d a s i e w i c z , E w an gelie synoptyczne dzisiaj, s. 2 3 4 -2 3 9 ; K. S t o c k , D isco rso
d e lla m ontagna, s. 10-11; J. Ł a c h , K azanie na G órze (Mt 5 -7 ), s. 136-137; J. G n i l k a , T eologia N ow ego Testam entu, s. 2 4 5 -2 4 6 .
20 Pojawiają się niekiedy opinie, jakoby przynajmniej niektóre treści Kazania na Górze (np. Mt 5,3) dotyczą tylko wybranych wierzących i stanowią tzw. rady ew angeliczne.
21 Interesujące jest także odniesienie do postaci króla Salom ona, jako sym bolu najw iększego bogactw a i przepychu, zob. Mt 6,29; zob. R. B a r t n i c k i , W łaściw ości literackie E w an gelii wg
kiej, rozbudow aną, strukturę koncentryczną z um ieszczoną w je g o centrum m o d lit w ą O jcze nasz11 ■
Styl w y stąpienia Jezusa podczas K azania na G órze pom im o sw ojej w y jątk o w o ści oraz w yraźnego charakteru polem icznego w obec oficjalnego ju d aizm u n aw iązu je do stylu typow ego dla nauczania m ądrościow ego rabinów i nauczycieli.
N ajbliższy kontekst trzeciego błogosław ieństw a — grupa O śm iu B ło g o sła w ieństw , otw ierających K azanie na G órze rów nież pozostaje w ścisłym kontakcie z nurtem tradycji starotestam entalnej.
III. O SIE M B Ł O G O SŁ A W IE Ń ST W JA K O P O C Z Ą T E K PIE R W SZ E G O K A ZA N IA JE Z U S A
1. Styl literacki Błogosławieństw
B łog o sław ień stw a odróżniają się w yraźnie od reszty K azania na G órze. Od strony gram atycznej podstaw ow ym elem entem w spólnym który stanow i rów nież w y zn aczn ik ich zakończenia, je st użycie trzeciej osoby liczby m nogiej — „o n i” w M t 5 ,3 -1 0 . O statnie błogosław ieństw o zostaje podjęte i poddane szerszej ch ara k tery sty ce w M t 5 ,1 1 -1 2 .
S tru k tu ra B łogosław ieństw je st bardzo wyrazista: każde błogosław ieństw o p o sia d a trzy części — proklam ację bycia błogosław ionym i, przedstaw ienie sp ecy fi cznej grupy ludzi oraz opis tego, co ju ż teraz im przynależy (1. i 8. b ło g o sław ień stw o, M t 5,3.10) lub będzie ich udziałem w przyszłości (2 -7 . błogosław ieństw o, M t 5 ,4 -9 ).
C h arak tery sty k a ludzi opiera się na trzech filarach odpow iadających strukturze B łogosław ieństw : — część pierw sza w yraża pełne szczęście, część druga — za c h o w an ia lub sytuacje ludzkie, część trzecia, zaw ierająca cztery form y passivum
theologicum 23 precyzuje różne sposoby, w jak ie ludzie zostają obdarow ani przez
Boga.
C h arak tery sty k a czasu je st bardzo jasna. Pierw szy człon nie zaw iera odniesienia do czasu. W drugim członie nie zaw sze je st w skazana bezp o śred n io 24, lecz je st oczyw iste, że odnosi się także do teraźniejszości25. B ezpośrednio form y czaso w nikow e p ojaw iają się zaw sze w trzecim członie błogosław ieństw a. W arto zauw a
22 Z m odyfikow ane wersje układu chiastycznego Mt 5 -7 proponują m.in.: R. R i e s n e r, D er
A ufbau d e r Reden im M atthausevangeliuin, „Theologische B eiträge” 9 (1978), s. 174-176;
U. L u z, D a s E vangelium nach M atthaus, I, Einsiedeln - Neukirchen 1985, s. 185-187; K. S t о с к, D iscorso d ella m ontagna M t 5 -7 . Le Beatitudini, Roma 21994, s. 6; M. M a с h i n e k,
K azan ie na G órze. P rofetyczn a pro w o k a cja czy program życio w y? , RBL 51 (1998), s. 9 0 -9 1 ;
R. B a r t n i c k i , W łaściw ości literackie E w angelii wg św. M ateu sza, s. 59. N ic wspom inają o takiej ew entualności S. G ą d e c k i , W stęp do ew an gelii synoptycznych , s. 73; S. M ç d a 1 a,
E m m anuel — Bóg z nam i, s. 2 4 5 -2 4 6 .
23 K. S t o c k , D isco rso d ella m ontagna, s. 18.
24 W pierszym , trzecim, piątym, szóstym i siódm ym użyto przym iotników (Mt 5, 3.5.7.8.9). W drugim i czwartym , użyto im iesłow u strony czynnej czasu teraźniejszego, natomiast w ostatnim formy im iesłow u strony biernej czasu dokonanego (perfectum p a ssiv i).
„BŁOGOSŁAWIE NI CISI. 9 5
żyć, że pod w zględem użycia czasów , pierw sze i ostatnie błogosław ieństw o je s t identyczne. U żyto w nich bow iem form trybu w skazującego, czasu teraźniejszego, strony czynnej czaso w n ik a „być” : M t 5,3 — έσ τιν; M t 5,10 — έσ τιν . Form y czasow nikow e użyte w trzecim członie pozostałych błogosław ieństw zostały w yrażone w czasie przyszłym , przew ażnie w stronie biernej (M t 5,4.6.7.9), dw a razy w stronie czynnej, w interesującym nas trzecim (M t 5,5) i ponadto w szóstym (M t 5,8) błogosław ieństw ie. Perspektyw a przyszłości posiada odcień esch ato lo g icz ny, co zdaje się potw ierdzać treść M t 5,12b: „bo w ielka [jest]26 w asza n a g ro d a w n ieb ie” 27. W układzie logicznym każe błogosław ieństw o posiada regularną form ę złożoną, w której część pierw sza zaw iera konsekw encję (μ α κ ά ρ ιο ι), druga — k o n dycję, trzecia natom iast — przyczynę. Jak słusznie podkreślają niektórzy egzegeci — przy czy n ą tą są działania eschatologiczne B oga, którym i dotknie człow ieka.
Z au w aża się zatem niezw ykłą, trójpoziom ow ą regularność w konstrukcji gram atycznej i stylistycznej B łogosław ieństw . Pierw sze i ostatnie, w których trzeci, ostatni człon je st identyczny, spajają całość przesłania teologicznego2*. T w o rzą sw oiste zaw iasty oraz zdają się sugerow ać tem at przew odni B łogosław ieństw , którym są obietnice dla członków K rólestw a niebios29.
2. Aluzje do Starego Testamentu
P oza osadzeniem B łogosław ieństw w kontekście nauczania Jezusa z N azaretu, now ego M ojżesza, odniesienia do Starego Testam entu odnaleźć m ożna zarów no na poziom ie ich form y ja k i treści.
F akt obecności błogosław ieństw w M t 5 ,3 -1 2 naw iązuje do praktyki u ży cia błogosław ieństw w Starym T estam encie. N ie je st ona w praw dzie zbyt częsta w księgach h istorycznych30, czy prorockich31 Starego T estam entu. Jest za to bardziej popularna w K siędze Psalm ów i literaturze m ądrościow ej. P o jaw ia się także niekiedy zbliżona konstrukacja błogosław ieństw , które nierzadko po d o b n ie ja k w M t 5 ,3 -1 0 opierają się na podobnym trójczęściow ym schem acie32. P o d o bieństw m iędzy strukturą B łogosław ieństw i Psalm am i jest w ięcej33. W K siędze P salm ów b łogosław ieństw a (m akaryzm y) znajdują się często na początku lub końcu utw oru. N ierzadko posiadają strukturę dw uczęściow ą, niekiedy je d n a k także
26 W tekście oryginalnym nie występuje czasownik: „ότι ό μ ισ θ ό ς ύ μ ώ ν π ο λ ύ ς έ ν τ ο ίς ο ύ ρ α ν ο ίς ”.
27 Κ. S t o c k , D isco rso della m ontagna, s. 19.
2* Pierw sze błogosław ieństo (Mt 5,3): μ α κ ά ρ ιο ι ο ί πτω χοί τ φ π νεύ μ α τι, ότι α υ τώ ν έσ τιν ή β α σ ιλ ε ία τώ ν ο υ ρ α ν ώ ν . Ostatnie błogosław ieństw o: μ α κ ά ρ ιο ι ο ί δ ε δ ιω γ μ έ ν ο ι έ ν ε κ ε ν δ ικ α ιο σ ύ ν η ς, ότι α υτώ ν έσ τιν ή β α σ ιλ ε ία τώ ν ο υ ρ α ν ώ ν . W e w szystkich pozostałych b ło g o sław ieństw ach trzeci człon zaw sze różni się od pozostałych.
2y W układzie Kazania na Górze najpierw w Mt 5 ,3 -1 2 przedstawione są błogosław ieństw a, dopiero potem następują warunki i zadania (Mt 5 ,1 3 -1 5 ); zob. S. M ę d a l a , Em m anuel — Bóg
Z nam i, s. 244.
30 Zob. Rdz 30,13; Pwt 33,29; 1 Kri 10,8; 2 Krn 9,7. 31 Zob. Iz 30,18; 32,20; 56,2; Bar 4,4; Dn 12,12. 32 K. S t o c k , D isco rso d ella m ontagna, s. 21. 33 Por. K. S t o c k , D isc o rso d ella m ontagna, s. 2 0 -2 3 .
trzyczęściow ą. W przypadku zaw artości drugiego z trzech członów , opisującego kondycję człow ieka — treść błogosław ieństw w Psalm ach je st bardziej „p o b o ż na”34. N atom iast w części trzeciej Psalm y praw ie zaw sze obiecują dobra doczesne, które w B łogosław ieństw ach w M t 5 ,3 -1 0 są zupełnie pom inięte. L iteracką form ę błogosław ieństw odnaleźć m ożna także w K sięgach M ądrościow ych35. Pod w zg lę dem zaw artej treści, podobnie ja k Psalm y, odstają one je d n a k od tekstu M a teu sza36. Jednakże istnienie podobieństw form alnych je st oczyw iste.
Szukając innych cech starotestam entalnych obecnych w M t 5 ,3 -1 0 niektórzy zauw ażają, iż struktura B łogosław ieństw je st tak napraw dę oparta na zw ielo k ro t nieniu liczby cztery (2 x 4 ), która należy do uprzyw ilejow anych liczb w M t i której użycie jest św iadectw em w pływ ów sem ickich37. W pływ stylu sem ickiego w idać także w yraźnie w sform ułow aniu „królestw o niebios” , które w ystępuje w p ierw szym i ostatnim błosław ieństw ie. W ystępuje tu typow e dla M ateusza określenie nieba we w spom nianej ju ż liczbie m nogiej, będącej odpow iednikiem hebrajskiego określenia nieba, które w ystępuje tylko w liczbie m nogiej38. D o tła staro testam en talnego odnoszą się szczególnie takie sform ułow ania: np: ubodzy — ο ί π τ ω χ ο ί39, ο ι έ λ ε ή μ ο ν ε ς 40, ο ί κ α θ α ρ ο ί41 τή κ α ρ δ ία 42, ο ί ε ΐ ε ίρ η ν ο π ο ιο ι43. N iew ątpliw ie szczególnie interesująca je s t zbieżność brzm ienia M t 5,5 oraz Ps 36,11 LX X . Jaw i się pytanie: czy je st to zbieżność zam ierzona? W jak i sposób kontekst Ps 36,11 L X X w pływ a na interpretacje M t 5,5? N a ile M t nadaje treści psalm u w łasny, oryginalny sens?
IV. PS 36,11 LX X A M T 5,5 1. Oryginalny kontekst teologiczny Ps 36 LXX
S zczególną uw agę zw raca pierw sza część Ps 36,11 LX X : ,,οί δ ε π ρ α ε ις κ λ η ρ ο ν ο μ ή σ ο υ σ ιν γ η ν ” , której odpow iada tekst M t 5,5 — „ μ α κ ά ρ ιο ι ο ί π ρ α ε ις , ό τι α ύ τ ο ι κ λ η ρ ο ν ο μ ή σ ο υ σ ιν τη ν γ η ν ” . W praw dzie istnieją m iędzy o b ydw om a tekstam i drobne różnice jed n ak podobieństw o je st uderzające. Trzy kluczow e term iny określające kondycję człow ieka, oraz jeg o sytuację w przyszłości, p o leg a ją c ą na dziedziczeniu ziem i sugerują intencjonalną harm onię obu tekstów .
34 K. S t o c k , D isco rso della m ontagna, s. 22; por. Ps 1,1; 2,12; 31, 1; 33,9; 39,5; 64,5; 88,16; 93,12; 105,3; 111, 1; 118, 1; 127,1, itd.
35 Por. Prz 3,13; 8,32; Mdr 3,13; Syr 14,20; 25,8; 26,1; 28,19; 31,8; 34,15; Koh 10,17. 36 Por. K. S t o c k , D isco rso della m ontagna, s. 23.
37 Sugeruje to opierając się na opinii U. Luza R. B a r t n i c k i , W łaściw ości literackie
E w an gelii wg św. M ateusza, s. 61.
38 Zob. przypis 11 i 28.
39 Zob. E. B a m m e l , „ π τω χό ς”, w: TWNT, red. G. Kittel, Stuttgart 1 9 4 9 -1 9 7 9 , Bd. VI, s. 8 8 8 -9 0 4 . 40 Zob. R. B u l t m a n n , ,,έλ εή μ ω ν”, TWNT, Bd. II, s. 475^ *79, 482. 41 Zob. F. H a u c k , „ κ α θ α ρ ό ς ”, TWNT, Bd. II, s. 4 1 6 -4 1 7 , 4 1 9 -4 2 1 . 42 Zob. F. B a u m g ä r t e 1, „ κ α ρ δ ία ”, TWNT, Bd. III, s. 6 0 9 -6 1 1 ; J. B e h m, „ κ α ρ δ ία ”, TW N T, Bd. II, s. 6 1 2 -6 1 4 . 43 Zob. W. F o e r s t e r , ,,ε ΐρ η ν ο π ο ιέ ω ”, TWNT, Bd. II, s. 418.
„BŁOGOSŁ AWIENI CISI. 9 7
W iększość w spółczesnych tłum aczeń interesującego nas tekstu ze Starego T estam entu bazuje na tekście hebrajskim Ps 37,11 (Ч*Т2Ч’:№ПУ> ПР'Щ}). S zczególne znaczenie posiad a tu term in który we w spółczesnych przekładach nie je st tłum aczony je d n o zn aczn ie i jeg o znaczenie oscyluje m iędzy „pokorny” a „ub o g i” , „spokojny”44. H ebrajskiem u term inow i ПТЩ z tekstu hebrajskiego odpow iada greckie π ρ α ε ίς w L X X . Są to term iny niezbyt pasujące do siebie. Istnieją w praw dzie m iędzy nim i zw iązki znaczeniow e, jed n ak nie brakuje przykładów tłum aczenia „33V” PrzY użyciu term inów zupełnie różnych niż ,,π ρ α ΰ ς ”45. W ięk szych lub m niejszych różnic pom iędzy m asoreckim tekstem hebrajskim i greckim Septuaginty dotyczących om aw ianego psalm u jest w ięcej46. A bstrahując od złożo nych problem ów transm isji i redakcji tekstu m asoreckiego oraz źródeł hebrajskich S eptuaginty, z p ew n o ścią S eptuaginta je st bliższa autorom N ow ego T estam entu, w tym autorow i M t, choć nie je st im obca głębia starożytnej tradycji Izraela47.
T łu m aczenie oparte tylko na tekście Septuaginty (Ps 36,11) je s t bardzo sugestyw ne i w spółbrzm i z tekstem M t 5,5:
„A cisi p osiądą ziem ię jak o dziedzictw o i rozkoszow ać się będą w ielkim pokojem 48” .
O gólny kontekst teologiczny Ps 36 L X X nie różni się od w ersji hebrajskiej. Styl psalm u sugeruje, że m am y do czynienia z typow ym psalm em m ądrościow ym . G łów ną kw estią rozw ażaną przez autora je st stosunek do grzeszników , którzy pom im o swej bezbożności, agresyw nej postaw y w obec bliźnich i kierow ania się różnym i żądzam i żyją bogato i w ygodnie. W ierny Izraelita, służący B ogu staw ia sobie pytanie: dlaczego życie przew rotnych układa się pom yślnie? Jak m a się zachow ać w ierzący prow okow any do zazdrości lub gniew u? P odkreślając kruchość sukcesu czło w iek a bezbożnego, psalm ista przypom ina w ierzącem u o darze P rzy m ierza oraz zw iązaną z nim , zrealizow aną obietnicą w ejścia do Ziem i O biecan ej49. W agę m otyw u ziem i dla teologii psalm u podkreśla pow tarzana obietnica ziem i50 p rzysługująca ufającym Panu (9b), cichym ( l i a ) , błogosław iącym Pana (22a) oraz
44 :(...) yirp U T P ^ ПРЩ 7 W tłumaczeniu Biblii T ysiąclecia, wyd. IV: „pokorni od zied ziczą ziem ię” ; podobnie w tekście francuskiej Biblii J erozolim skiej: „les humbles posséderont la terre”, w tekście w łosk im La Sacra B ibbia Nuova Rivecluta f 1994): „gli umili erediteranno la terra”, oraz w N ew A m erican S tan dard B ibie (1995): „humble w ill inherit the land”. Natomiast w tłum aczeniu S. Ł a c h a , „ubodzy od zied ziczą z iem ię”, K sięga Psalm ów. W stęp — p rz ek ła d z oryginału — kom en tarz — ekskursy, Poznań 1990, s. 223. Podobnie w wydaniu ekum enicznym (E inheit-
siibersetzun g) Biblii w język u niem ieckim z roku 1980: „die Armen werden das Land bekom m en”.
Natom iast tłum aczenie angielskie w English Stan dard Version (2001) brzmi: „the m eek shall inherit the land”.
45 Różnice w pozaizraeslkim rozumieniu tego terminu, oraz kw estię różnego tłum aczenia „■gyp” relatywnie rzadkiego i sp ecyficzn ego użycia terminu ,,π ρ α ΰ ς ” w Septuagincie i pismach judaistycznych om aw ia F. H a u c k , ,,π ρ α ΰ ς”, TWNT, Bd. VI, s. 6 4 5 -6 4 9 .
4h Zob. S. Ł a c h , K sięg a P salm ów , s. 2 2 3 -2 2 5 . 47 S. M ę d a l a , Em m anuel — Bóg z nam i, s. 228.
4K T łum aczenie dokonane przez A. Troninę w P sałterzu B iblii G reckiej. Przekład w g LX X , w prow adzenie i komentarz, Lublin 1996, s. 70.
49 S. Ł a c h , K sięga P salm ów , s. 227.
50 O sentencji „spraw iedliwi posiądą ziem ię” m ówi A. S t r u ś , Ś piew ajcie nam p ieśn i
Syjonu..., K sięg a P salm ów , w: P ieśn i Izraela, opr. A. Struś, J. Warzecha, J. Frankowski,
w yczekującem u i strzegącem u dróg Pana (34b). W trzech pierw szych przypadkach pow tarza się ja k refren stw ierdzenie: κ λ η ρ ο ν ο μ ή σ ο υ σ ιν γ η ν — odziedziczą ziem ię51. W w. 34b sens je st identyczny i podkreśla działanie Boga: υ ψ ώ σ ε ι σε το υ κ α τ α κ λ η ρ ο ν ο μ ή σ α ι γ η ν . C złow iek m ądry zostaje poddany konfrontacji z agresyw nym złem , które w ydaje się być bezkarne i oferuje pociągający m iraż szczęścia bez B oga. M ędrzec nie poddaje się jed n ak w łasnym em ocjom , patrzy dalej, w idzi dalej — czyli p rzew iduje52. W ie, kim napraw dę je st człow iek i kim je s t Bóg, którem u zaw dzięcza tak w iele53. O dniesienie do ziem i, poza w skazaniem na dow ód d ziałania B oga w historii — Exodus, w skazuje także na trw ałość szczęścia doczesnego, które pochodzi od B oga54. Bóg je st Panem historii. U fne kroczenie Jego drogą, pozornie trudne i bezcelow e, jest jed y n y m m ądrym w yborem .
W konktekście bezpośrednim Ps 36 LX X , w. 1 lb zam y k a pierw szą je g o część, czyli ww. 1 - 1 155. M ożna zatem założyć, że w łaśnie w niej znajdziem y dodatkow e w skazów ki ułatw iające jesz cze bardziej precyzyjne określenie teologicznego prze słania om aw ianego tekstu. W ww. 1-8 zauw aża się interesujące zjaw isko gram aty czne, jak im je st nagrom adzenie form trybu rozkazującego (8 razy)56. W w. 1 używ a się form zakazu: „nie miej zaw iści57” , „nie zazdrość” w zyw ając spraw iedliw ego do zajęcia odpow iedniej postaw y wobec złoczyńców . N astępnie w ww. 3 b -7 a pojaw ia się seria nakazów dotyczących relacji spraw iedliw ego do Boga: „miej nadzieję” , „postępuj dob rze” , „rozkoszuj się w Panu” , „odkryj przed Panem tw ą dro g ę” , „bądź uległy” , „błagaj G o” . W ww. 7 b -8 ponow nie pow raca się do form zakazu („nie m iej zaw iści” — w. 7b.8b), choć m iędzy nim i zn ajdują się form y nakazu: „zaprzestań g niew u” , „porzuć oburzenie” . Z akaz dotyczący stosunku do grzesznika aż trzy razy został w yrażony przez ,,μή π α ρ α ζ ή λ ο υ ” (ww. 1.7b.8b), dodatkow o raz w parze z ,,μή ζ ή λ ο υ ” (w. 1). Stanow i on specyficzną oś zachow ań człow ieka roztropnego: nie zazdrość, nie czuj zaw iści, nie kieruj się zaw iścią ani zazd ro ścią58.
D ziałanie w obec B oga, w yrażone w ww. 1-8 je s t w ielow ątkow e i dotyczy przede w szystkim różnych postaw m odlitew nych oraz p raktycznego postępow ania.
D rugą część Ps 36,1-11 tw orzą ww. 9 -1 1 . Z w iązane z poprzedzającym i je w ersetam i przez ό τι stanow ią jakby ich ukoronow anie59. A ntyteza z w. 9 m ów iąca o przyszłym całkow itym zniknięciu źle postępujących oraz dziedziczeniu ziemi przez trw ających przy Bogu (,,οί ύ π ο μ έ ν ο ν τ ε ς ” )60 zostaje rozw inięta w w w. 10-11. W. 10 odpow iada 9a i rozw ija m otyw w ygubienia grzeszników . W . 11 naw iązuje
51 Sens w zależności od kontekstu oscyluje między „dzied ziczyć” , a „wziąć w posiadanie”, „posiadać”; W. F o e r s t er, ,,κ λ η ρ ο νο μ έ ω ”, TWNT, Bd. II, s. 7 7 6 -7 7 9 .
52 Por. A. S t r u ś , Ś piew ajcie nam p ieśn i Syjonu..., s. 95.
53 Psalmista opiera się na czym ś bardzo cennym , osobistym dośw iadczeniu życiow ym nazywając siebie starcem, zob. L. A lonso S c h ö k e l , N adzieja, Kraków 1998, s. 71.
54 S. Ł a c h , K sięga P salm ów , s. 227.
55 Sugeruje to K. S t o c k, D iscorso d ella m ontagna, s. 5 6 -5 7 . R ów nież w o cen ie S. Łacha, w. 11 jest wersetem końcow ym mniejszej części tekstu, jednakże dzieli on ww. 1-11 na dw ie sekcje: 1 -6 i 7 -1 2 , K sięga P salm ów , s. 226.
56 Por. K. S t o c k , D isco rso d ella m ontagna, s. 57.
57 Tłum aczenie za A. T r o n i n ą, P sałterz Biblii G reckiej, s. 6 9 -7 0 . 5X Zob. A. S t u m p f f, ,,ζη λό ω ”, TWNT, Bd. II, s. 8 8 5 -8 8 6 . 59 Podobnie przy użyciu ότι wyraża się motywację w ww . 1-2.
„BŁOGOSŁAWIE NI CISI. 9 9
do 9b i p o szerza m otyw trw ania przy B ogu i dziedziczenia ziem i. T rw ający przy Bogu są nazyw ani łagodnym i, cichym i, a w ypełnienie obietnicy ziem i, d opełnione je st zapew nieniem , że będą oni rozkoszow ać się pełnią pokoju, czyli w szelką po m y śln o ścią i błogosław ieństw em (por. K pł 2 6 ,3 -7 )61.
W ten sposób, w kontekście bliższym Ps 36 L X X staje się jasn e łag o d n i, to ci, którzy trw ają w odpow iedniej relacji do B oga i do Jego przeciw ników . W obec B oga człow iek łagodny je st pełen ufności, opiera się m ocno n a m edytacji i m odlitw ie, d ziała w sposób przem yślany, m ądry, zgodny w w olą B oga. W sto su n ku do o drzucających B oga człow iek łagodny pow inien przede w szystkim ustrzec się przed zazd ro ścią i zaw iścią i zachow ać spokój i w ew nętrzną ró w now agę. N ie p ow ienien także w ym ierzać spraw iedliw ości62 na sw oją rękę pam iętając, że sędzią w szystkich je st Bóg.
2. Ps 36 — M t 5,5: kontynuacja i nowość
T erm in „ π ρ α ΰ ς ” , użyty w Ps 36,11 LX X , w ew angeliach sy noptycznych w ystępuje tylko u M t. P oza w ym ienionym tekstem jeszcze tylko dw a razy w 11,29 oraz 21,5. W 11,29 padają znane słow a Jezusa: „W eźcie m oje ja rz m o na siebie i uczcie się ode M nie, bo jestem cichy63 i pokorny sercem , a znajdziecie ukojenie dla dusz w aszy ch ” . W Biblii Tysiąclecia term in ,,π ρ α ΰ ς ” je st tłum aczony jak o „cich y ” . Inni tłu m aczą ,,π ρ α ΰ ς ” ja k o „łagodny”64. K ontekst najbliższy, czyli obietnice Jezu sa w M t 11,18-30 zdaje się sugerow ać w łaśnie to drugie znaczenie. M ożna też przyjąć, że w yrażenie „cichy [łagodny] i pokornego [uniżonego] serca” zazębiają się ściśle tw orząc paralelizm synonim iczny65.
Drugi fragm ent M t 21,5 um ieszczony je st w kontekście przygotow ań do uroczystego w jazdu Jezusa do Jerozolim y, w prow adzającego w w y d arzen ia pas chalne. D w aj uczniow ie zostają wysłani do wsi, by przyprow adzić oślicę i oślę (M t 21,2). Jako kom entarz do całego do polecenia oraz w ydarzeń n astępujących zaraz potem Jezus przyw ołuje tekst z Zach 9,9: „Pow iedzcie C órce S yjońskiej: O to Król twój przychodzi do C iebie łagodny, siedzący na ośle, i na o ślęciu synu (bydlęcia) spod ja rz m a 66” . N ie je st raczej bezpośredni cy tat67 z L X X w rozum ieniu w spółczesnym , ale raczej charakterystyczny dla M ateusza cytat reflek sy jn y 6*.
M Na temat starotestamentalnej koncepcji pokoju zob. M. K a r c z e w s k i , P okój ja k o d a r i zadan ie czło w iek a — refleksja teolog iczn o -b ib lijn a , w: P acem in terris. D a r B oga p o w ierzo n y ludziom , red. J. Kumała, Licheń 2003, s. 10-13.
fi2 K. Stock wyraża to bardzo dobitnie, gdy stwierdza, że łagodny, jest przeciw staw ieństw em osob y, która z furią i złością w alczy przeciw złoczyń com , D isco rso de lla m ontagna, s. 59.
63 W tekście greckim: π ρ α ΰ ς είμι κα'ι τ α π ε ιν ό ς τή κ α ρ δ ιά
w „łagodny jestem i uniżony sercem ” — G recko-polski N ow y Testament, w ydan ie inter-
lin earne z kodam i gram atyczn ym i, tłum. R. Popowski, M. W ojciech ow sk i, W arszawa 1995, s. 50.
65 Por. R. B a r t n i c k i , W łaściw ości literackie E w an gelii w g św. M ateusza, s. 60. 66 Podobnie brzmi tłum aczenie zawarte w G recko-polskim N ow ym T estam encie, s. 97. 67 W tekście Zach 9,9 LXX czytamy: χ α ίρ ε σ φ ό δ ρ α θ ύ γ α τ ερ Σ ιω ν κ ή ρ υ σ σ ε θ ύ γ α τ ερ Ιερ ο υ σ α λ ή μ ιδο ύ ό β α σ ιλ εύ ς σ ο υ έ ρ χ ετ α ι σ ο ι δ ίκ α ιο ς κ α ί σ φ ζ ω ν α υ τ ό ς π ρ α ΰ ς κ αί έπ ιβ εβ η κ ώ ς έπ ί ύ π ο ζ ύ γ ιο ν κ α ί π ώ λ ο ν ν έ ο ν . Natomiast tekst Mt 21,5 brzmi bardzo podobnie, ale nie identycznie: είπ α τ ε τή θυ γα τρ ί Σ κόν ίδοΰ ό β α σ ιλ εύ ς σ ο υ έρ χ ε τ α ι σ ο ι π ρ α ΰ ς κ α ί έπ ιβ εβ η κ ώ ς έ π ί ό ν ο ν κ α ί έπ ί π ώ λ ο ν υ ίδ ν υ π ο ζυ γ ίο υ .
D la naszych rozw ażań istotny je st fakt, że zarów no w Z ach 9,9 ja k i M t 21,5 na o k reślen ie M esjasza-K róla pojaw ia się term in ,,π ρ α ΰ ς ” . B iorąc pod uw agę kontekst literacki, łagodność, cierpliw ość, dobroć, pokojow e nastaw ienie i inne pokrew ne obszary znaczeniow e69, które kryją się za tym term inem , trzeba podkreślić, że nab ierają one w yrazistości teologicznej w kontekście rozpoczynających się w yda rzeń paschalnych.
S pośród trzech tekstów , w których pojaw ia się analizow any term in, dw a o d n o szą się do Jezusa, co w ydaje się w yznaczać dodatkow ą linię interp retacy jn ą dla p o szu k iw an ia teologicznych znaczeń M t 5,5 rów nież w kontekście Ps 36,11 L X X 70.
K w estia dziedziczenia ziem i nie m a dla M t znaczenia dosłow nego. Z jed n ej strony m ów iąc o ziemi w M t 5,5 autor odnosi się do całego bogactw a sym boliki i teologii ziem i, w ypracow anej szczególnie w starotestam entalnym środow isku d eu tero n o m isty czn y m 71. W edług niej ziem ia pozostaje w szczególnym zw iązku z B ogiem , który je st jej w łaścicielem i z N arodem W ybranym , który m a w niej swój udział, pozostaje dziedzicem i to w sposób zupełnie darm ow y. Jak uczy historia ziem ię m ożna utracić, naw et być z niej w yganym , jeżeli lekcew aży się P raw o Boga, które w y raża Jego wolę.
N a uw agę zasługuje kw estia sam ego udziału, dziedziczenia. W N ow ym T estam en cie ,,κ λ η ρ ο ν ο μ έ ς ” posiada dw a znaczenia72: „dziedziczyć” oraz „o- trzy m y w ać w posiadanie” . Ton dziedziczenia je st je d n a k podstaw ow y i p o dobnie ja k w LX X , w yraźnie w spółbrzm i z teologiczną tradycją starotestam entalną zw iązan ą z użyciem „П ^Г р ”73. N ie je st bez znaczenia, że dziedziczenie o p iera się na relacji ojciec-syn. Jak syn, w sposób naturalny i darm ow y uczestniczy w dobrach d zied ziczo n y ch od ojca, tak chrześcijanie otrzym ują dziedzictw o od B oga O jca74. D w a teksty M ateusza, 19,29 oraz 25,34 stanow ią oryginalne tło teologiczne sfo rm u ło w an ia „odziedziczyć ziem ię” z 5,5. Fragm ent z M t 19,29 w kom ponow ny je s t w pytanie, które staw ia Piotr Jezusow i w w. 27. C o będziem y m ieli z tego, że idziem y za T obą? Z ostaw iliśm y nasze rodziny i nasze m ajątki. Jezus odpow iadając zapow iada, że każdy kto czyni taką ofiarę, otrzym a stokroć w ięcej krew nych i m ajątków i odziedziczy („ κ λ η ρ ο ν ο μ ή σ ε ι” ) życie w ieczne. T ekst z M t 25,34 p rzynależy do słynnego m ateuszow ego opisu sądu ostatecznego (M t 2 5 ,3 1 -4 6 ). Do
м Zob. H. F r a n k e n m ö l l e , ,,π ρ α ύ ς ”, w: EWNT, 21992, Bd. Ill, s. 352. Prawie w szystk ie cytaty Mt odnoszą się do proroków. Sytuują one wydarzenia w perspektyw ie historiozbaw czej, R. Bartnicki, W łaściw ości literackie Ewangelii w g św. Mateusza, 63 — 64.
69 W innych pismach now otestam entalnych formy przym iotnikow e w ystępują tylko raz, jed en aście razy pojawia się natomiast rzeczownik ,,π ρ α ϋ τη ς”; zob. H. F r a n k e n m ö l l e , ,,π ρ α ύ ς ”, s. 3 5 1 -3 5 3 .
70 N iektórzy sugerują, że Ps 36 LXX jest pom ocny w interpretacji przede w szystkim trzeciego, ale także innych B łogosław ień stw , L. A lonso Schökel, N adzieja, s. 7 2 -7 3 .
71 Zob. B. M a t y s i a k , D euteronom istyczn e dzieło historyczn e i je g o kerygm at, O lsztyn 2 00 7 , s. 5 6 -6 4 .
72 J.H. F r i e d r i c h , ,,κ λ η ρ ο ν ο μ έ ω ”, EWNT, Bd. II, s. 7 3 6 -7 3 9 .
73 Zob. E. L i p i ń s k i , „ПЬПУ’, w: Theologisches W örterbuch zum A lten Testam ent, red. G.J. Botterw eck, H. Ringgren, Stuttgart - Berlin - Köln - M ainz 1 9 7 3 -1 9 9 5 , Bd. V, s. 3 4 2 -3 6 0 . 74 Fakt ten, doskonale w pisujący się w teologię Mt podkreśla K. S t o c k , D isco rso d ella
„BŁOGOSŁ AWIENI CISI. 101
zbaw ionych stojących po prawej stronie Król powie: pójdźcie błogosław ieni O jca m ojego, w eźcie w p osiadanie („ κ λ η ρ ο ν ο μ ή σ α τ ε ”)75 K rólestw o przygotow ane dla w as od założenia św iata. U życie czasow nika „ κ λ η ρ ο ν ο μ έ ω ” w M t 19,29 oraz M t 2 5 ,34 w yraźnie sugeruje jeg o eschatologiczne odniesienie do rzeczyw istości ży cia w iecznego. M o żn a zatem założyć, że i w M t 5,5 posiadanie, czy dzied zicze nie u w y raźn ia perspektyw ę eschatologiczną. Z iem ia w reintepretacji M t to sym bol życia w iecznego76. O dnosząc się do pozostałych B łogosław ieństw m ożem y stw ier dzić, że każde z nich w innych słow ach opisuje tę sam ą rzeczyw istość, którą M t określił ja k o K rólestw o Boże w swojej pełni.
Jak zatem m ożna scharakteryzow ać w zajem ną relację m iędzy M t 5,5 i Ps 36,11 L X X ?
W trzecim B łogosław ieństw ie M t nazyw a błogosław ionym i, czyli w pełni szczęśliw ym i, uszczęśliw ionym i przez B oga77 nazw ani są ludzie, którzy są łagodni. W persp ek ty w ie Ps 36 LX X są to ci, którzy ufają Bogu, szukają z N im kontaktu, p o stęp u ją w edług Jego nakazów oraz nie poddają się agresyw nej prow okacji ze strony bezbożnych. Przezw yciężają w ew nętrzne pokusy do zazdrości i em o cjo n al nej „sp raw ied liw ej” zem sty. Perspektyw a M t ukazuje dalszą praw dę dotyczącą łagodnych. Pierw szym łagodnym je st Jezus78. Jest m istrzem w ytrw ałej pokory i łagodności. U dow odnił to w szczególny sposób poprzez m isterium paschalne. N ag ro d ą dla łagodnych je st ziem ia. W Ps 36 LX X je st ona ow ocem w iernego trw an ia w przym ierzu z B ogiem , naturalnym środow iskiem życia w doczesnym szczęściu, zw anym obfitością pokoju. Jest darow aną przez B oga przestrzenią życia doczesnego. W kontekście M t 5,5 — ziem ia staje się synonim em w iecznego życia, pokoju, przy g o to w an eg o ja k o dziedzictw o dla w ierzących. Jest jak b y jed n y m z galerii obrazów zaw artych w obietnicach B łogosław ieństw , przedstaw iających fascy n u jące panoram y tej samej krainy: pocieszenia płaczących, oglądania B oga i stan ia się jed n y m z Jego synów . W ydaje się także, że w spólna nazw a tej n iew y o b rażaln ie pięknej krainy przedstaw ionej w tej galerii brzm i — królestw o niebieskie.
* * *
K ażda lektura B łogosław ieństw je st okazją do osobistej refleksji i nierzadko, m otyw em d okonania korekty codziennych, pow szechnie przyjętych zachow ań. T rzecie B łogosław ieństw o nazyw a uszczęśliw ionym i przez B oga ludzi cichych, łagodnych. Postaw a ta nie oznacza jed n ak pasyw ności w obec otaczających ich przejaw ów zła, albo zam knięcia się w w ąskim kręgu w łasnych, pryw atnych problem ów . Podobnie ja k zaw arta w B łogosław ieństw ie obietnica ziem i nie o zn acza upragnionego przez w ielu tzw. „św iętego” spokoju, czy jakiejś enklaw y
75 Jako objęcie przygotow anego dziedzictw a, zob. W. F o e r s t e r , „ κ λ η ρ ο νο μ έ ω ”, s. 781. 7ft Przestrzeń życia w ieczn ego, K. S t o c k , D iscorso d ella m ontagna, s. 71.
77 O szczególn ym zw iązku wyrażonej poprzez ten termin radości o podłożu religijnym z udziałem w zbaw ieniu, Królestwie B ożym , przekonuje F. H a u с k, „ μ α κ ά ρ ιο ς”, TWNT, Bd. IV, s. 3 6 9 -3 7 3 .
rzeczyw istości zarezerw ow anej tylko dla siebie. A by uchw ycić głębię lakonicznego tekstu zaw artego w M t 5,5 konieczne je st odniesienie do perspektyw y teologicznej Ps 36 LX X . Jest to w skazów ka dla studiujących B iblię, by nigdy nie lekcew ażyć zw iązków m iędzy Starym i N ow ym Przym ierzem . D la kaznodziejów i zajm ujących się w ym iarem pastoralnym rzeczyw istości ekelezjalnej przykład ścisłej relacji tekstu E w angelii ze środow iskiem starotestam entalnym m oże stać się im pulsem do w iększej w rażliw ości na to drugie. Z achęca do tego pełna m ądrości sen ten cja św. A ugustyna: „N ow y T estam ent je st ukryty w Starym , natom iast Stary znajduje w yjaśnienie w N ow ym ”79. O dkryw anie tej organicznej w ięzi m oże p rzerodzić się w niezw ykłą przygodę odkryw ania na now o tego, co w ydaw ało się być ju ż zbadane i odkryte i odnajdyw ania ukrytych skarbów , które kryje w sobie jedno, niepodzielne S łow o Boże.
„BEATI I M ITI”. SAL 36,11 LXX COME SFO NTO DI MT 5,5
SOMMARIO
L o stu d io te o lo g ic o -b ib lic o presentato sopra porta il tito lo — B e a ti i m iń . S a l 3 6 ,1 1 L X X
c o m e s fo n d o d i M t 5 ,5 . L ’autore cerca di su ggerire ai te o lo g i, predicatori e lettori dei testo
e v a n g e lie o c o m e leg g ere il testo n u ovotestam en tario nel su o c o n te sto a n ticotestam en tario. M t 5 ,5 è un e se m p io m olto su g g es tiv o , perché con lo sfo n d o ha il testo g reco dal Sal 36. L ’articolo v ien e costru ito se c o n d o in m aniera segu en te. Prim a v ien e so tto lin ea to l ’in fiu sso del co n testo se m itic o sui V a n g e lo di M attego in genere. S e c o n d o u n ’o p in io n e m o lto d iffu sa nel m on d o s c ien tifico M t è il piu se m itic o di tutti i v an geli sin o ttici. La se c o n d a tappa d e llo stu d io v ien e form ata d a ll’analisi d e llo sfo n d o sem itico dei D isc o r so d e lla M o n ta g n a (M t 5 - 7 ) . In segu ito si passa a ll’e se g e si dei Sal 36,11 L X X nel su o c o n te sto o rigin ale. F in alm en te v e n g o n o paragonati am bedu e testi. N el cen tro d e ll’e s e g e s i v ien e m e sso il p roblem a dei sig n ifica to di π ρ α ΰ ς e d e lfe s p r e s s io n e κ λ η ρ ο ν ο μ ή σ ο υ σ ιν τ η ν γ η ν . Sal 36 L X X présenta u n ’interessante prosp ettiva te o lo g ica , la qu ale è n ecessa ria per o tten ere il vero s ig n ifca to d ella terza B eatitu d ine. S e c o n d o e ssa diventare miti ha un d op p io sig n ifica to : non perdere fid u cia in D io e non lasciarsi agitare dal m ale, c h e sta attacando un crcdentc. D a ll’altra parte M t a g g iu n g e al sig n ifica to provenien te d a ll’A n tic o T esta m en to d egli elem en ti te o lo g ic i o rigin ali. Tra essi b iso g n a m en zion are attacam ento d e ll’a g g e ttiv o „m ite, u m ile ” co n G csù ste sso . Inoltre l ’e sp ressio n e e r e d ita r e la te r r a esp rim e nel c o n te sto di M t una relazion e p ad re-fig lio e acquista una prosp ettiva e sc a to lo g ica . Si pu ó allora co n clu d ere, eh e l’antica sen te n za di S. A g o stin o : il N u o v o T esta m en to è na sco sto n e ll’A n tic o , 1’A n tic o v ien e sp ieg a to dal N u o v o , rim ane sem pre attualc.
79 K w estię jedności Biblii w kontekście jej interpretacji w czasach patrystycznych oraz nauczaniu K ościoła om awia K. B a r d s k i , S łow o oczym a G ołębicy. M eto d o lo g ia sym boliczn o-
-a leg o ryczn ej in terpretacji Biblii o raz j e j teologiczne i du szpasterskie zastosow an ie, W arszawa
