Muzeum okręgowe - instytutem wiedzy o regionie

Mieczysław Ptaśnik

Muzeum okręgowe - instytutem

wiedzy o regionie

Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 2, 57-68

M IECZYSŁAW P T A Ś N IK

MUZEUM OKRĘGOWE — INSTYTUTEM WIEDZY

O REGIONIE

Utw orzenie sieci m uzeów okręgow ych w Polsce było posunięciem o rga­ nizacyjnym , k tó re stw orzyło podstaw y w szechstronnego rozw oju tych placówek.

Głów nym celem, k tó ry przyśw iecał tak iej koncepcji organizacyjnej, było zapew nienie poprzez m uzea okręgowe, pom yślane jako placów ki wielodzia- łowe, opieki m erytorycznej (a w okresie centralizacji także adm inistracyjnej) muzeom regionalnym położonym na teren ie danego okręgu. Do zadań m u­ zeów okręgow ych m iała należeć rów nież tro sk a o praw idłow y rozwój sieci muzeów regionalnych oraz prow adzenie prac naukow ych w pew nym ogra­ niczonym zakresie. Jak k o lw iek m uzea narodow e de facto b yły rów nież m u­ zeam i okręgow ym i, to obszar ich działania m iał obejm ow ać szereg w oje­ wództw, przy czym m uzea narodow e — w m yśl tej koncepcji — m iały sp ra ­ wować pew nego rodzaju opiekę naukow ą nad m uzeam i okręgow ym i i pro­ wadzić większość prac naukow ych. Podobne zadania wyznaczono muzeom specjalistycznym (zwłaszcza centralnym ). S tan ten trw a ł do chw ili decen­ tralizacji, tj. do r. 1958, a system organizacyjny, z m niejszym lub większym

powodzeniem , spełniał sw oją rolę. '

P atrząc z p erspektyw y dw udziestolecia rozw oju m uzealnictw a w Polsce Ludow ej, trzeb a stw ierdzić, że system ten w dużej m ierze ham ow ał rozwój muzeów okręgow ych, czyniąc z nich często oddziały muzeów narodow ych. Z najdow ało to przede w szystkim odbicie w pracach naukow ych prow adzo­ nych przez m uzea okręgow e, k tó re były stosunkow o nikłe. D ecentralizacja życia k ulturalnego spow odow ała, że m uzea okręgow e otrzym ały odpow iednie w aru n k i dla dalszego rozw oju, rozszerzając zarów no działalność upow sze­ chnieniow ą, jak i naukow ą.

Zadaniem niniejszego a rty k u łu jest pokazanie osiągnięć naukow ych m u ­ zeów okręgow ych i ich roli, jak ą spełniają w śród naszych placówek n a u ­ kow o-badaw czych.

N ikt już dziś nie k w estionuje naukow ego c h a rak teru w ielkich muzeów centralnych, narodow ych i specjalistycznych, k tó re w praw dzie nie pod względem form alnym , ale faktycznie są in sty tu tam i prow adzącym i badania naukow e obok podstaw ow ych prac m uzealnych (grom adzenie, zabezpiecza­

58 M ieczysła w Pta śnik

nie, opracow yw anie, udostępnianie zbiorów) i in ten syw nej działalności

ośw iatow ej.

Św iadczy o tym ranga, jak ą placów ki te posiadają w życiu k u ltu raln y m i naukow ym naszego k ra ju , różnorodne publikacje, bad an ia terenow e, n au ­ kow e opracow yw anie zbiorów oraz w ysoko kw alifikow ana k ad ra z a tru d ­ niona w tych instytucjach.

N iestety pozycja innych muzeów, przede w szystkim regionalnych, a także okręgow ych — nie jest tak ustalona, a ich n aukow a fu n k cja nie jest w pełni doceniana.

P rz y całym oddaniu spraw om , zw iązanym z grom adzeniem zbiorów i upow szechnianiem k u ltu ry — na co kładziem y i zawsze kłaść będziem y n a ­ cisk — należy podkreślać naukow e osiągnięcia i zadania muzeów, ilu stru ją c je k o n k re tn y m i fa k ta m i prac naukow ych. T rzeba pam iętać, że w treści dość popularnego już dzisiaj hasła „Muzea — u n iw ersy te ta m i k u ltu ry ” zaw arte są zadania nie tylko w yłącznie upow szechnieniow e — do czego czasem hasło to jest ograniczane, a tym sam ym w ypaczane — ale rów nież zadania naukow e. U pow szechnienie nauki, k u ltu ry i sztuki przez m uzea jest odpow iednikiem — przez porów nanie — prac dydaktycznych prow adzonych przez u n iw ersy te ty ; działalność naukow a odpow iada — w edług in ten cji tego hasła — pracom naukow ym prow adzonym przez k a te d ry czy zakłady uniw ersyteckie. Można tw ierdzić, że w powyższym sform ułow aniu je st przesada, ale nie sposób za­ przeczyć — jeżeli w nikliw ie oceni się sens i istotę prac prow adzonych przez m uzea — że elem enty tych zadań „u n iw ersy teck ich ” zarysow ują się tu w sposób w yraźny, w w iększym lub m niejszym stopniu, w zależności od k a­ dry , środków , organizacji pracy i w arunków działania.

Możemy przyjąć, że pew na ilość m uzeów nie prow adzi prac naukow ych, ale czy to zw alnia nas od obow iązku dążenia do u zupełnienia tej luki w ich działalności? Na pew no nie. Tak samo „u nau ko w ienie” m uzeów jest nie tylko w ynikiem naszego św iadom ego działania, ale i ob iektyw nych w a ru n ­ ków , k tó re w pływ ają na podnoszenie poziom u k w alifik acji k ad ry pracow ­ ników okręgow ych m uzeów, jej aspiracji i obowiązków naukow ych wobec regionu.

Sięgnijm y do u staw y o ochronie dóbr k u ltu ry i o m uzeach (Dz. U. N r 10 z 21 II 1962 r.). A rty k u ł 45 tej ustaw y zaw iera definicję m uzeum , w edług k tó rej jest ono „instytucją, k tó ra grom adzi, k on serw uje i udostępnia dobra k u ltu ry w zakresie w iedzy, techniki i sztuki oraz okazy p rzyrody, prow adzi b ad an ia naukow e i działalność ośw iatow ą w zakresie ustalonym statu tem , a tak że w spółdziała w upow szechnianiu n au k i i sztuki z in sty tu cjam i, org a­ nizacjam i i stow arzyszeniam i o podobnych celach”.

Z powyższej definicji w y n ik ają dwa istotn e fakty:

1. K ażde m uzeum jest obow iązane do prow adzenia b ad a ń naukow ych. Z akres tych badań może być szerszy lub węższy, zgodnie z potrzebam i i w a ­ ru n k a m i, w granicach, jak ie u stala sta tu t danego m uzeum . U staw a dopuszcza zatem możliwość zw iększania lub ograniczania zadań m uzeum w dziedzinie b ad ań naukow ych, ale kładzie nacisk na konieczność ich prow adzenia.

2. B rak jakiegokolw iek z elem entów powyższej definicji w działalności in sty tu c ji przez nią określonej może, w św ietle praw a, spow odow ać podda­ nie w w ątpliw ość, czy jest ona w pełni znaczenia tego słow a „m uzeum ”. Możemy w tedy mówić o punkcie m uzealnym , salach w ystaw ow ych, składnicy m uzealnej, ale nie o m uzeum . W ynika z tego, że jeżeli dana in sty tu cja

speł-Muzeum okręgowe — in s ty tu te m w i e d z y o regionie 59

nia w szystkie w aru n k i podane w definicji, ale nie prow adzi prac naukow ych, wówczas nie jest m uzeum we współczesnym , zgodnym z ustaw ą pojęciu tego term inu. Jeżeli istnieje pojęcie i odpow iadająca mu in sty tu cja, zw ana „m uzeum okręgow ym ”, to jest ona obow iązana do prow adzenia badań n a u ­ kow ych zw iązanych z przeszłością i teraźniejszością „o kręg u”. Z akres tych badań i ich główne k ieru n k i określa statu t. Mogą one być wycinkow e, ograniczone lub też bardzo rozległe — w zależności od potrzeb i możliwości

ale muszą stanow ić in teg ra ln y składnik działalności muzeum .

Inny a rty k u ł cytow anej u staw y (art. 46) m ówi o obow iązku naukow ego opracow yw ania zgrom adzonych m uzealiów i m ateriałów dokum entacyjnych. W muzeum okręgow ym m uzealia i m ateria ły d okum entacyjne pow inny być zw iązane z dużym regionem , przy czym ich opracow anie pow inno m ieć m iejsce w danym muzeum.

Ten sam a rty k u ł ustaw y w skazuje, że do zadań muzeów należy publiko­ w anie w yników badań w ykopalisk i ekspedycji naukow ych. M amy tu ta j zatem stw ierdzenie, że m uzeum nie tylko prow adzi badania naukow e, ale m a praw o i obow iązek do ogłoszenia ich w yników w form ie publikacji. U staw a nie ogranicza tego praw a i obow iązku do jak iejś gru p y muzeów. S tąd w nio­ sek prosty, że przyw ilej ten i rów nocześnie zadanie — dotyczą muzeów okręgow ych.

Czy muzea okręgow e podejm ują już dziś w p rak ty ce zadania naukow e, o których m ów iliśm y pow yżej, czy też są to jed yn ie założenia teoretyczne, k tó re będą m ogły być zrealizow ane dopiero w przyszłości? Odpowiedź na to pytan ie postaram y się dać w dalszym ciągu a rty k u łu , ilu stru ją c w yb ran y m i przykładam i, dając rów nocześnie pew ną próbę uogólnienia. Zanim jed n ak to uczynim y, zw róćm y uw agę na jeszcze jeden m om ent zw iązany z ustaw ą, bardzo istotny dla w szystkich typów m uzeów, ale w szczególności dla m u ­ zeów okręgowych. Je s t nim w spółdziałanie w upow szechnianiu nauk i i sztuki z in stytucjam i, organizacjam i i stow arzyszeniam i o podobnych celach.

O w kładzie naszych m uzeów do badań naukow ych w w ielu dziedzinach w iedzy oraz badań nad sztuką św iadczą n astępu jące fa k ty i cyfry dotyczące m uzeów pionu re so rtu k u ltu ry i sztuki. P racow nicy muzeów w 1963 r. p ra ­ cow ali nad 981 tem atam i z zakresu archeologii, etno grafii i historii oraz nad 275 tem atam i zw iązanym i z histo rią sztuki. W ynika z tego, że na w arsztacie m uzealnych pracow ników naukow ych i naukow o-ośw iatow ych było 1256 tem atów opracow ań naukow ych podejm ow anych ind yw id ualn ie i zespo­ łowo. Ponadto prow adzono 1 417 badań źródłow o-dokum entacyjnych. Z ada­ n ia te były w ykonyw ane przez k ad rę ok. 1 200 pomocniczych pracow ników naukow ych (asystentów , adiun któw , kustoszy) i 40 sam odzielnych pracow ni­ ków nauki. Należy przy tym podkreślić, że prace te stanow iły jedynie część czynności, do któ ry ch obow iązani są pracow nicy m uzealni. Ja k wiemy, za­ k re s w ykonyw anych przez nich prac jest szeroki i bardzo różnorodny; są działaczam i k u ltu ry prow adzącym i działalność upow szechnieniow ą, do k u ­ m en talistam i, kolekcjoneram i, in w en tary zato ram i, m agazynieram i, ad m in i­ stra to ra m i itp. Konieczność łączenia różnorodnych fun kcji w ręk ach jednej osoby w ystępiije w yraźnie w m uzeach okręgow ych, k tó re często dysponują

stosunkow o nieliczną k ad rą specjalistów . .

Z zakresu historii sztuki prow adzono badania źródłow o-dokum entacyjne n a d 61 tem atam i oraz prace nad 275 tem atam i opracow ań naukow ych, z czego 236 indyw idualnych i 39 zespołow ych.

M U Z E A O K R Ę G O W E W 19 63 R O K U F r e k w e n c ja w g m a c h u i i 39 2 9 0 1 61 4 4 5 39 0 3 2 14 1 7 3 8 e «Д o BfouaMłiajj 99 1 t 14 25 1 9 4 4 1 1 5 92 1 , 61 8 5 0 w G CO 0) w M0SUB3S Bqzon Gi 3 1 8 i ^ ł-H CM' _{1 i} 989 N BCOUaM^aJJ i 11 9 9 0 8 3 9 9 CO_o co co 3 1 6 5 _ł-H Ю 3 2 9 9 1 _"OU ! o i uazsotS -уСм BqzDix 32 0 ^H Ю rH ЮtrH CO Ю! _i S CЮ— W y st a w y aMo;Bbv\.so CO Oł-H CM co ł-H O) aMopzBfqo 05 - co_ł-H ^H CO rH .. 3M0SBZD CM CM Ю ca t> LO £ g 8 1 ipXuui ХмЛ^вСэшт z ю : i cm 1 rf Ю 1 ft CO

1

₁

1

1

1,

1

СО О 1> 1> 05 £> COЮ Tť LO СО CM <м [> 05 ю CM co £> COI> Ю со Ю гН 05O 05 Tt< Tťсо СОЮ Ю00 TfCM со о ₁ O o o 56 5 о о CM ₁ 00 со со 75 0 O CM гН см ł“H со 3 2 9 CO_ł-H 12 46 ₁ юсо 29 co £> <N ю о О со O o o 41 4 о со [> ₁ 05 1> 1> O o 05 ł-H co со см co CM со Ю 4 0 3 со со I>r ť rH ₁7 4 1 0 4 1 8 8 Ю o со со CM CO 14 со соt-H 27 25 СО 1—t тН ł-H _СО 1 ł-H со со т“Н со co со 1 00 £> ю ! j ! • с~ 13 05 1 00 05 1> со 05 t“H ₂6 С— _{12 26} 1 1 Л 1 1 i 1 1 ; 1 1 i 1 1 1 1 : 1 1 N 1 1 ; 1 i 4 5 со 1 Ю 1 49 co CO 1 см 25 i CO см 1 12 CM ^H i-H ю _{1 1 1 ^ : i 1} rH i P o m o r sk ie G d a ń sk u w K o sz a li n ie P o m o rz a Z a c h . S z c z e c in ie w Ziel. G ó r z e 3 % Ф л £ ’S ей О ОТ SH <л ^ w B o lk o w ie Ś lą sk a O p o l. O p o lu G ó r n o śl ą sk ie K a to w ic a c h w R z e sz o w ie M u z. £ M u z. M u z. M u z.

3 1

62 M ie czysła w Ptaśnik

W dziedzinie historii prow adzono b adan ia źródłow o-dokum entacyjne n ad 263 tem atam i.

W archeologii kontynuow ano badania na 110 stanow iskach stacjo n a r­ nych oraz dokonano około 200 badań zw iadowczych. P race w ykopaliskow o- -badaw cze koncentrow ały się w dużej m ierze wokół p rob lem aty k i wczesno­ średniow iecznej i średniow iecznej (52); b y ły to b adania nad początkam i m iast i osadnictw em , zw iązane z p roblem aty ką k ształto w ania się P ań stw a Polskiego i jego genezą. N ależy tu ta j podkreślić w kład m uzeów okręgow ych w b ad an ia zw iązane z M illenium oraz organizow anie w ielu w y staw i im prez w ram ach obchodów Tysiąclecia P ań stw a Polskiego. Muzea i działy etn o g ra­ ficzne przeprow adziły 62 badan ia stacjo n arn e i 721 p enetracyjnych. Były to bad a n ia m onograficzne poszczególnych wsi, plasty k i i arc h ite k tu ry ludow ej, folkloru regionu, przem ian zachodzących na wsi itp. In teresu jące jest porów ­ nanie osiągnięć m uzeów okręgow ych w dziedzinie podejm ow ania prac z osiągnięciam i całego m uzealnictw a. P racow nicy m uzeów okręgow ych podległych radom narodow ym (15 placówek) prow adzili w 1963 r. prace przy 287 tem atach źródłow o-dokum entacyjnych, z czego 12 tem atów dotyczyło dziedziny historii sztuki, 89 archeologii, 172 etno grafii oraz 14 historii. Jeżeli dodam y do tego 239 opracow ań naukow ych, z k tó ry ch 171 podjęto z in icjatyw y m uzeów , a 68 z inicjaty w y innych in sty tu c ji — to otrzym am y obraz licz­ bow y w kładu m uzeów okręgow ych do prac naukow o-badaw czych przepro­ w adzonych przez nasze muzea.

W ynika z tego, że 21% prac źródłow o-dokum entacyjnych oraz 19°/o opracow ań naukow ych podejm ow anych przez nasze m uzea w y konują p ra ­ cow nicy muzeów okręgow ych. Osiągnięcia te św iadczą o rozw oju działalności naukow ej m uzeów okręgow ych.

A naliza cyfr zestaw ionych w tab eli oraz tem atów poszczególnych opra­ cow ań nasuw a sporo w niosków , dotyczących należytego w ykorzystania k ad ry , nasilenia badań w poszczególnych w ojew ództw ach, postulatów odno­ szących się do kierunków prow adzonych b ad ań oraz ich koordynacji. Za­ gadnienia te n iew ątpliw ie będą m usiały znaleźć się w cen tru m naszych zain­ teresow ań.

W iele prac podejm ow anych przez w ielodziałow e m uzea okręgow e, a także przez m uzea specjalistyczne i narodow e dotyczyło badań nad dziejam i, k u l­ tu rą i sztuką różnych regionów k ra ju . Można cytow ać dziesiątki i setki te­ m atów. W ym ieniam y jednak tylko przykładow o n iek tó re, ja k np. badania k u ltu ry pom orskiej prow adzone w G dańsku, bad an ia nad początkam i ośrod­ ków nadm orskich w okresie kształtow ania się państw ow ości polskiej pro­ w adzone przez Muzeum Pom orza Zachodniego w Szczecinie czy bad ania nad przem ianam i wsi rzeszow skiej M uzeum O kręgow ego w Rzeszowie. N a pod­ kreślen ie zasługuje nasilenie prac naukow o-badaw czych prow adzonych rów­ nież przez Muzeum Ś w iętokrzyskie w Kielcach, M uzeum Śląskie we W rocła­ w iu oraz m uzea w B iałym stoku i Lublinie.

W tym obrazie prac naukow ych, prow adzonych przez m uzea polskie, nie m am y oczywiście pełnego odbicia działalności muzeów okręgowych. Pom im o pew nych braków w danych, dotyczących tej grup y muzeów, możemy stw ier­ dzić z całą pew nością na podstaw ie publikow anych w yników działal­ ności naukow ej poszczególnych placów ek, że ostatnie lata przyniosły bardzo pow ażne ożyw ienie na tym polu.

Muzeum okręgowe — in sty tu te m w i e d z y o regionie 63

W 1963 rok u ukazało się 117 w ydaw n ictw m uzealnych oraz 32 afisze. Z a­ sługuje na podkreślenie fa k t, że 84 publikacje w ydały m uzea podległe radom narodow ym (przew ażnie okręgowe). P ośród w yd aw nictw muzeów okręgo­ wych je st 99 roczników, 32 katalogi, 6 przew odników , 6 inform atorów , 2 m o­ nografie, 26 składanek, 2 kom unikaty i 1 ulotka. P onadto ukazało się 18 afiszów. Z w raca uw agę duża ilość katalogów i roczników, będących pow aż­ nym i publikacjam i naukow ym i, oraz stosunkow o n iew ielka ilość p o p u lar­ nych przew odników .

W arto podkreślić, że dorobek trzech w ielkich muzeów narodow ych w tym sam ym okresie w ynosi zaledw ie 40 pozycji, przy czym M uzeum N a­ rodowe w P oznaniu posiada na swoim koncie zaledw ie jed ną pozycję w y d aw ­ niczą.

Z jaw isko pow staw ania now ych roczników m uzealnych, w zględnie rocz­ ników to w arzy stw regionalnych w spółdziałających z m uzeam i, zasługuje na pełne uznanie. P rzypom inam y sobie, że jeszcze stosunkow o nie tak daw no w ydaw anie roczników m uzealnych było przyw ilejem dużych m uzeów cen ­ tralnych, posiadających w ieloletnie tradycje.

N astąpił jednak na tym polu zdecydow any przełom . Muzea okręgow e, obejm ujące swoim działaniem teren y poszczególnych w ojew ództw , re p re ­ zentujące „w ielki re g io n ”, p rzy stąp iły do w yd aw ania swoich w łasnych roczników. Ukazało się szereg tom ów doskonałych „M ateriałów Pom orza Zachodniego” pod red ak cją d y re k to ra Muzeum w Szczecinie, W. F ilipow iaka, które posiadają dużą w artość naukow ą, są odbiciem b ad ań naukow ych prow adzonych przez m uzeum i naukow ym organem zam ieszczającym wiele cennych prac zw iązanych z Pom orzem Zachodnim . Nie trzeba chyba w spo­ m inać o politycznym znaczeniu ukazyw ania się tego pełnow artościow ego w ydaw nictw a. Olsztyn przystąpił do w ydaw ania „Rocznika O lsztyńskiego”, we W rocław iu ukazuje się „Silesia A n tiq u a”.

Muzeum w B iałym stoku przedstaw ia w yn iki sw ojej działalności oraz

badań ekspedycji jaćw ieskiej w „Roczniku B iałostockim ”. U kazał się

pierw szy tom „Rocznika L ubelskiego”, a Kielce zaprezentow ały nam ró w ­ nież pierw szy tom udanego „Rocznika M uzeum Św iętokrzyskiego”. Cieszą nas 4 zeszyty I tom u „Rocznika M uzeum w T o ru n iu ” i zapow iedź w y d ania „Rocz­ nika M uzeum w Rzeszowie”. Nie są to tylko chw ilow e osiągnięcia, w yn ik i jakiegoś jednorazow ego w ysiłku, ale dow ody ak tyw izacji naukow ej poszcze­ gólnych środow isk, stanow iących ce n tra „w ielkiego reg io n u ”, a rów nocześnie ośrodki adm in istracy jn e w ojew ództw . U kazyw anie się tych roczników — to dowód naukow ej prężności muzeów okręgow ych, k tó re zdolne są do p rzeka­ zyw ania w yników swoich badań społeczeństw u w form ie periodycznych w ydaw nictw .

W ym ieniliśm y jedynie część roczników , pom ijając w iele pu blikacji tego typu, w ydaw anych przez tow arzystw a naukow e, k tó ry ch siedziby mieszczą się w m iastach wojew ódzkich. W ydaw nictw a te zasilane są w ynikam i p rac naukow ych przez muzea i często w ydaw ane w oparciu o te instytucje. K ooperacja, że użyjem y tego m odnego określenia, pom iędzy m uzeum a to ­ w arzystw em naukow ym czy regio nalnym daje bardzo dobre w yniki i obo­ pólną korzyść.

Muzea okręgow e stanow ią więc nie tylko in sty tu c je krzew ienia k u ltu ry , sztuki i w iedzy, ale stają się rów nież ośrodkam i naukow ym i, prow adzącym i sam odzielne badania, publikującym i ich w yniki, skupiającym i wokół siebie

64 M ieczysław Ptaśnik

działaczy i naukow ców , zajm ujących się danym regionem ; sta ją się in s ty ­ tu tam i wiedzy o regionie, u n iw ersy tetam i ku ltu ry . I to stanow i n ie w ą tp li­ w ie ich przyszłość i k ieru n e k rozw ojow y.

Możemy śm iało w ysunąć n astępujące uogólnienie: dzisiejsze m uzea o k rę ­ gowe, k tó re daw niej były niczym innym , ja k m uzeam i regionaln ym i, stały się w sw ojej więks*zości m uzeam i — u n iw ersy tetam i w iedzy o „w ielkim reg io n ie” , k tó ry coraz bardziej utożsam ia się pod w zględem zasięgu te r y ­ to rialnego z granicam i adm in istracy jn y m i w ojew ództw a. Proces ten dokonał się w Polsce Ludow ej w trzech etapach:

1. L ata 1945—50 — odbudow a m uzealnictw a po okupacji i zniszczeniach w ojennych oraz u stalenie podstaw ow ej sieci i k ierun kó w rozw oju m uzeal­ nictw a.

2. L ata 1950—57 — stw orzenie sieci m uzeów w oparciu o m uzea o k rę ­ gowe przy w yznaczeniu szczególnych zadań dla m uzeów narodow ych.

3. L ata od 1958—1964 — w zm ocnienie muzeów okręgow ych w w a ru n k ach decentralizacji. U tożsam ienie granic okręgu m uzealnego z g ran icam i w o je­ w ództw a. P rzyśpieszenie procesu tw orzenia się „w ielkich regio nó w ” , zb li­ żonych do granic adm inistracy jn y ch w ojew ództw . Rozbudowa sieci m uzeów regionalnych i ich rozwój na skutek stale postępującej decentralizacji.

W skazaliśm y na trzy powyżej przytoczone etapy, k tó re zresztą m ogą być przedm iotem dyskusji, zarów no pod w zględem ich ram chronologicznych, jak i w ypełniających je treści, po to, aby postaw ić tezę, że w chodzim y w now y okres, k tó ry będzie sprzyjał nie tylko rozw ojow i istniejących m uzeów o k rę­ gowych, ale i m uzeów regionalnych rozsianych na obszarze poszczególnych w ojew ództw . P odstaw ą tego tw ierdzen ia jest zasada' decentralizacji w wo­ jew ództw ach oraz przypuszczenie, że będziem y m ieli do czynienia z podob­ nym i zjaw iskam i w dziedzinie m uzeów regionalnych, położonych w cen trach pow iatów oraz na szlakach tu rystycznych, ja k te, k tó re doprow adziły do tak pow ażnego rozw oju muzeów okręgow ych. Bardzo pow ażną rolę odgryw ać będą w tym procesie zarów no m uzea okręgow e, ja k i to w arzy stw a reg io­ nalne.

Należy pam iętać, że to w arzystw a regionalne stanow ią dziś w naszym k ra ju bardzo istotny czynnik życia społecznego i potencjał nie tylk o dobrej woli, ale rów nież i możliwości. M am y w obecnej chw ili p raw ie 300 to ­ w arzystw regionalnych i naukow ych, z których 52, a w ięc 1/6, pow stało przed 1945 rokiem .

K ilkadziesiąt z nich bardzo ściśle w spółpracuje z m uzeam i, inne w spo­ sób doryw czy. P odkreślić rów nież należy rolę PTTK , k tó re rozw ija najżyw szą działalność w dziedzinie m uzealnictw a.

D ążym y do tego, aby to w arzystw a regionalne pow iązać jak n ajb ard ziej z dniem dzisiejszym , z p roblem atyką w spółczesną. P odobne cele staw iam y rów nież przed m uzeam i. D latego też zarów no m uzea, ja k i to w arzystw a w inny w swoich planach badań naukow ych uw zględnić nie tylko przeszłość, ale rów nież współczesność. N ależy sta ra n n ie w yw ażać proporcje, nie zapo­ m inając, że trad y c je historyczne ziemi czy m iasta m ają duże znaczenie w k ształtow aniu się świadom ości współczesnego społeczeństw a oraz dobrze zrozum ianego patriotyzm u lokalnego. W spółczesny regionalizm polega prze­ cież na tym, aby widzieć m iasto, w ieś czy pow iat w ścisłym pow iązaniu z życiem społecznym , gospodarczym i k u ltu raln y m całego k ra ju .

Muzeum okręgowe — in sty tu te m w i e d z y o regionie 65

P rzed rokiem odbyła się w Kielcach K rajow a N arada T ow arzystw Re­ gionalnych, któ rej zadaniem m. in. było om ów ienie form w spółdziałania z m uzeam i. Na tej naradzie mówiono sporo o spraw ach badań naukow ych nad regionem , chociaż zasadniczym tem atem były zagadnienia upow szech­ n ian ia k u ltu ry . Św iadczy to o żywym zain tereso w aniu tą p ro blem aty ką oraz 0 zrozum ieniu niezw ykle istotnej spraw y, że tak , jak nie można k o n cen tro ­ wać się w yłącznie na współczesności bez sięgania do przeszłości, trad y c ji, histo rii regionu, tak nie m ożna upow szechniać w iedzy o regionie bez rów no­ czesnego prow adzenia bad ań i stałego jej pogłębiania.

Sądzę, że jest to dodatkow ym elem entem uzasadniającym tezę, iż m uzea będą szły w k ie ru n k u rozszerzania działalności naukow ej w ścisłej w spół­ pracy z tow arzy stw am i regionalnym i. Już dziś możem y stw ierdzić, że w spół­ czesne m uzeum regionalne jest in sty tu cją ku ltu raln o -o św iato w ą prow adzącą

szeroką d z i a ł a l n o ś ć n a p o l u u p o w s z e c h n i a n i a k u l t u r y

p r z y r ó w n o c z e s n y m p o d e j m o w a n i u p r o b l e m a t y k i n a u ­

k o w e j , zw iązanej z regionem , jego przeszłością, etnografią, k u ltu rą,

ak tu aln y m i problem am i gospodarczym i, społecznym i, k u ltu raln y m i. M uzea, położone w m iejscow ościach pozbaw ionych innych ośrodków naukow ych, podejm ują niejed n o k ro tn ie badania w ram ach planów koordynow anych przez P olską A kadem ię N auk oraz sku piają w okół siebie badaczy regio n al­ nych. W okresie ostatnich 19 la t m uzea okręgow e oparły swą działalność na planow ej pracy, dzięki czemu system atycznie opracow ują m ateria ł z a b y t­ kow y, prow adzą dokum entację życia gospodarczego i ku ltu raln eg o z uw zględ­ nieniem specyfiki danego regionu. Rosnąca frek w en cja w m uzeach świadczy, że ich rola społeczna stale w zrasta, że staią się one pow ażnym i ośrodkam i życia k u ltu raln eg o i naukow ego, co w iąże się zarów no z ogólnym rozw ojem życia k u ltu raln eg o , jak i ze w zrostem am bicji poszczególnych regionów 1 in ten sy w n ą działalnością sam ych muzeów.

W zw iązku z tw orzeniem się nowych regionów , k tó re w w aru n k ach d e­ ce n tralizacji zbliżają się do granic pow iatów , można liczyć się w przyszłości z oparciem sieci m uzeów o ośrodki pow iatow e oraz ośrodki m asowej tu r y ­ styki. P odstaw ow e zadanie w dziedzinie m uzealnictw a regionalnego w la ­ tach najbliższych polega jed n ak nie na szerokim rozbudow yw aniu sieci no­ w ych placów ek, ale na um acnianiu już istniejący ch poprzez zapew nienie im odpow iednich w aru n k ó w działania i pełnej obsady personalnej, w zbogacenie zbiorów , unow ocześnienie ekspozycji, m odernizację obiektów stanow iących siedziby m uzeów i rozw inięcie ich działalności naukow ej. D w udziestolecie P olski Ludow ej przyniosło pow ażny rozwój naszych muzeów. Rozmieszczenie m uzeów w Polsce Ludow ej ukształtow ało się w zasadzie zgodnie z w ytycz­ nym i konferen cji m uzealnych z la t 1946—1948, kiedy to — w oparciu o n a u ­ kow e zasady — opracow yw ano program odbudow y zniszczonego przez o k u p an ta m uzealnictw a polskiego, jego sieć i stru k tu rę .

P ropozycje w ysuw ane wówczas jako w izja dalekiej przyszłości po k ry ­ w ają się w zasadzie z obecnym stanem i rozm ieszczeniem m uzeów, ale w w ielu w ypadkach życie w prow adziło k o re k ty do ty ch teoretycznych założeń.

D ecydującą rolę odgryw ał przy tym rozwój uprzem ysłow ienia k ra ju , tw orzenie się now ych regionów gospodarczych, zw iązane z tym zm iany de­ m ograficzne oraz d ecentralizacja, w yzw alająca lokalne am bicje k u ltu raln e.

66 M ieczysła w Ptaśnik

M uzea okręgow e, położone przew ażnie w m iastach w ojew ódzkich, stały się w okresie ostatnich la t pow ażnym i ośrodkam i, prow adzącym i b adania n aukow e i upow szechniającym i wiedzę. Na podkreślenie zasługuje dynam ika rozw ojow a tych placów ek, k tó ra w y raża się ilością podejm ow anych zadań naukow o-badaw czych, pow ażnych p u blikacji naukow ych i po pu larn o -n au ­ kow ych z dziedziny historii sztuki, historii, etnografii, przy rod y i archeologii. M uzea okręgow e już dziś zajm u ją czołowe m iejsce w śród in sty tu cji k u l­ tu ra ln y c h i naukow ych rozmieszczonych na obszarze w ojew ództw a. O ich randze naukow ej św iadczy fa k t, że zajm u ją one poczesne m iejsce w „Infor­ m atorze N auki P o lsk iej” obok innych pow ażnych in sty tu c ji naukow ych. N ajw iększym jed n ak osiągnięciem muzeów, a zwłaszcza m uzeów okręgo­ wych, jest ich funkcja społeczna, nie tylko jako placów ek upow szech­ niających n aukę i sztukę, jako uniw ersy tetó w k u ltu ry , ale rów nież jako in­ sty tu tó w w iedzy o regionie.

Muzeum okręgowe — in s ty tu te m w i e d z y o regionie 67 ОБЛАСТНОЙ МУЗЕЙ — ИНСТИТУТ ЗНАНИЙ Развитие музейного дела в Польше произошло в трёх этапах: 1. Период 1945— 1950. Реконструкция музейного дела после военных разрушений. 2. Период 1951—1957. Расширение сети районных музеев, работающих с помощью областных музеев. Назначение особых заданий национальным музеям. Период 1958—1964. Усиление компетенции областных музеев, работающих в условиях децентрализации. Развитие сети районных музеев. В последнее время всё ярче определяется облик областных музеев в ка­ честве учреждений занимающихся кроме накапливания коллекций и популяри­ зации культуры — научно-исследовательской работой. Одновременно закон от 21 февраля 1962 года о охране культурных ценностей и о музеях определяет научную деятельность в качестве неотделимого элемента музейной работы. Из этого следует, что отход от музейной работы низводит музей до разряда уч р еж ­ дения представляющего собой исключительно экспозиционные залы и склад экспонатов. Исследовательскую работу музеев иллюстрирзгют следующ ие данные: в 1963 г. кадры 1200 подсобных и 40 самостоятельных научных работников ра­ ботали над 1256 научными темами. Эта деятельность является осуществлением лозунга „Музеи — университеты культуры”, содержащ его в себе равноценно просветительные и научные проявления музейной работы. Следует тоже под­ черкнуть растущ ее содействие музеев с научными обществами на поприще связанной с районом научной проблематики. Показателем результатов исследовательской работы являются всё более многочисленные музейные издания. В 1963 г. и х было опубликовано 117, из чего 84 было издано музеями подчиняющимися народным советам. Среди этих изданий особым уровнем отличаются еж егодники — всё более многочисленные и всё лучше оформленные. Общее развитие музейного дела проходит согласно с общенациональным развитием. Это равновесие является залогом дальнейшего успешного развития областных музеев в качестве первостепенных культурных и научных уч р еж ­ дений соответствующих воеводств.

DISTRICT MUSEUM — INSTITUTE OF KNOWLEDGE ABOUT A REGION In museum directing in Poland there are three stages to be distinguished: 1) 1945— 1950 Reconstruction of m useum s after devastation caused by the last

war.

2) 1951— 1957. Extension of the system of regional m useum s founding their activities upon district m useum s. E stablishing of special tasks to be accom ­ plished by national m useum s.

3) 1958—1964. Consolidation of the com petence of district museum s developing their activities in the conditions of decentralization. Extension of the system of regional museums.

Recently, district museums m ore and m ore becom e establishm ents which, apart from gathering collections and propagating culture, take up scien tific work. At the sam e time the bill of March 21st, 1962 about protection of objects of culture and museums, determ ines activities in the field of science as inseparable elem ent

6 8 M ieczysław Ptaśnik

of m useum work. Consequently, giving up research work depreciates museums and •causes them to be considered only as exhibition halls and storehouses of relics.

The follow ing data w ill illustrate the share of the m useum s in research work: In 1963 a staff consisting of 1200 assistants and 40 independent scientists worked on 1256 theses. These activities developed according to the slogan that "museums should be universities of culture". This slogan com prises also civilizing and ed u ­ cational activities connected w ith m useum directing. The more and more intense co-operation of scientific societies in research work connected w ith a region, is also to be stressed. The more and more numerous publications should be, among others, considered as results of the above research work. In 1963 there appeared 117 publi­ cations, wherein 84 w ere edited by m useum s subordinated to N ational Councils. Am ong publications special attention should be given to annals, nowadays increasing in number and more and more reaching a higher standard.

General developm ent of museum directing follow s the same principles as those ruling a n ation -w ide developm ent. This balance constitutes a guaranty for further prosperous developm ent of district museum s which are chief cultural and scien tific institutions of their provincies.