O pojęciu realizmu w powieści XIX i XX wieku

(1)

Alina Brodzka

O pojęciu realizmu w powieści XIX i

XX wieku

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 55/2, 357-383

(2)

ALINA BRODZKA

O PO JĘ C IU REALIZM U W POW IEŚCI X IX I X X W IEKU Na w stęp ie k ilk a p y tań , niew dzięcznych, ale niezbędnych p rzy om a w ianiu pojęcia realizm u w powieści. Czym jest realizm w lite ra tu rz e ? U niw ersaln ą k a teg o rią arty sty czn ą, stylem , p rąd em litera c k im o zdefi niow anej poetyce czy m etodą tw órczą? Ja k i m a sens: w arto ściu jący czy tylko history czn y ? W jak im stopniu zakłada określoną postaw ę poznaw czą i ontologię?

Czy pojęcie „ re a liz m u ” jest użyteczne ty lk o w c h a ra k te ry sty c e opi sowej poszczególnych dzieł lu b określonych epok literackich , czy też je st nieodzow ne d la zrozum ienia procesów p rzem ian i różnicow ania się k u ltu ry w całokształcie jej historycznego rozw oju?

P y ta n ia nie są nowe. F orm uło w an e jaw nie, w dążen iu do k o n s tru k ty w nej odpow iedzi, u k ry te w analizach h isto ry czno-porów naw czych, cy to w a ne ironicznie jak o p rzy k ła d pseudoproblem ów — nie zn ik ają je d n a k ze św iadom ości h isto ry k a lite ra tu ry , a zatem prow okują do zajęcia stan o wiska.

P om ińm y na ty m m iejscu p rzy k ład y badaczy z k ręg u w pływ ów em pi- ryzm u logicznego. U w ielu z nich nieufność w obec pojęć ogólnych, swo ista koncep cja m odeli w h u m an isty ce — w w yp adk ach sk ra jn y c h usuw a sem an ty czną podstaw ę d y sk u sji o obchodzących nas problem ach. B rak zaufan ia do em p iry czn ej p rzydatności pojęć ogólnych w y ra ż ają jed n ak nie ty lk o n iek tó rzy k o n ty n u ato rzy zróżnicow anych n u rtó w m etodologii neopozy ty w isty cznej. Sceptycyzm te n p rzejaw ia się także w śród tych badaczy n ajw y ższej klasy, k tó rz y re p re z e n tu ją określone X X -w ieczne odm iany h isto ry zm u , a co ciekaw sze — sto su ją w p rak ty c e pew ne ‘szczególne pojęcia m odelow e. D la p rzy k ła d u sięgnijm y do p rac E rn sta

R o b erta C u rtiu sa i E rich a A uerbacha.

S tanow isko n a jb a rd z ie j s k ra jn e zajm u je chyba w ty m w zględzie C u r- tius. W im ię op arcia badań literack ich na gruncie filologiczno-historycz- nym n eg u je on w pierw szym rzędzie sensow ność pojęć typologicznych od noszących się do stylów i okresów literackich, n astęp n ie m ożliwość i u ży

(3)

teczność prób definow ania te rm in u realizm . Jeśli chodzi o spraw ę perio- dyzacji, a ta k C u rtiusa skierow any jest przede w szystkim przeciw ko zw olennikom typologii D iltheyow skiej i przeciw ko bezk ry ty czn em u p rze noszeniu kateg o rii W ölfflinow skich na te re n h isto rii lite ra tu ry . G ru n t b ezsporny dla badania ciągłości lite ra tu ry eu ro p ejsk iej i rozw oju św ia dom ości h istorycznej a u to r Europäische L ite ra tu r u n d lateinisches M itte l

alter widzi w topice historycznej, k tó re j n ad ał w y m iar p asjo n u jącej m or

fologii k u ltu ry , o b ejm u jącej dzieje fig u r i g atu n k ó w na rów ni z d zieja m i um ysłow ości. K o n k retn e w yniki badań C u rtiu sa w y k a z u ją zresztą u d e rza jąc e podobieństw a do rez u lta tó w studiów W ik to ra W inogradow a i D y m itra Lichaczew a, a n iejed en p u n k t styczn y z n a jd u ją z nim i reflek sje W ikto ra Szkłowskiego.

Ż aden z ty ch badaczy — a już na pew no nie W inogradów — nie u k ry w a m etodologicznych i h isto rycznych kłopotów z k o n stru k c ją pojęcia re alizm u. W inogradów jed n a k nie rezy g n u je z niej, szukając w yznaczni ków w historii języka literackiego i stylów arty sty czn y ch . S ta ra n ia o p re cyzję w u sta le n iu m o m en tu k ry sta liz ac ji realizm u nowoczesnego posuw a ta k daleko, że n ad m iern e m nożenie podziałów sy stem aty zacy jn y ch w y pom n iał m u przyjacielsko Szkłowski.

C u rtiu s tym czasem n eg u je sens takiego przedsięw zięcia. Jeśli zezw ala n a pojęcia m odelow e, jak w p rzy p ad k u anty no m ii klasycyzm — m anieryzm , czyni to pod w aru n k iem w yjało w ienia ty ch term in ó w z w szelkiej treści h isto ry cz n o -arty sty c z n ej i rozszerzenia ich znaczenia tak, by stały się ,.in stru m e n te m a b stra k c y jn y m ” . W ty m ujęciu ,,m an iery zm jest k o n stan - sem lite ra tu ry eu ro p ejsk iej, zjaw iskiem d op ełniającym do klasycyzm u w szystkich epok” h

Z pojęciem realizm u podobnego zabiegu przeprow adzić się nie da. C u rtiu s u zn aje w ięc za tru d bezow ocny poszukiw anie w yznaczników , k tó re pozw oliłyby n a p o trak to w an ie realizm u jako k ategorii m odelow ej. U w aża, że m ija ją się rów nież z celem próby u stalen ia w yznaczników teoriopoznaw czych realizm u jak o m etody tw órczej. Jak o nonsens odrzuca pró b y o kreślenia history czn y ch cech poetyki realisty czn ej w ram ach p rą d u literackiego. Sam ą am bicję k on stru o w an ia pojęcia p rą d u uw aża za groteskow ą.

Je d y n y u c h w y tn y i p o w tarzaln y w yznacznik realizm u dostrzega C u r tiu s w „idei o d tw arzan ia codziennej rzeczyw istości” , a tę o d n ajd u je we w szystkich w iekach:

Tendencje realistyczne istnieją w e w szystkich epokach, w e wszystkich kra jach. Istnieją tuziny, jeśli nie setki realizm ów o różnej naturze, różnym stylu, 1 Cyt. za wyd.: E. R. C u r t i u s , La littérature européenne et le M oyen-A ge latin. Traduit par J. B r é j o u x . Paris 1956, s. 331. Presses U niversitaires de France. Edycja oryginalna: Europäische L iteratu r und Lateinisches Mittelalter. Bern 1948.

(4)

O P O J Ę C IU R E A L IZ M U W P O W IE Ś C I X I X I X X W IE K U 359

różnej technice. Nauka o literaturach, a rów nież historia sztuki powoli nauczą się je odróżniać.

Pragnienie oddania prawdy natury może w ynikać z najrozm aitszych m o tyw ów . Realizm m alarstw a skalnego epoki kamiennej był m agiczny, słu żył za pew nieniu pom yślnych łow ów . Późny gotyk w sztuce hiszpańskiej siedem naste go w ieku m iał ukazać w sposób ludzki, czym jest św iętość; byłby to realizm sakralny. Istnieje realizm satyryczny [...] i dziesiątki innych 2.

N ie m a więc, zdaniem C urtiu sa, m ożliwości w yróżn ienia klasy zjaw isk, k tó re j odpow iadałoby pojęcie realizm u; w łaściw ym przedm iotem badań h isto ry czn o literack ich je st geneza i ew olucja toposów. W nich, za pom ocą pojęć — in stru m e n tó w a b strak cy jn y ch , z n ajd u je C u rtiu s k ry sta liz a to ry pam ięci p o jętej jako histo ry czn a świadom ość ciągłości k u ltu ry e u ro p e j skiej. N eguje nie tylk o istn ien ie przesłanek teoriopoznaw czych i ontolo- gicznych w spólnych w szystkim odm ianom realizm u i w y starczający ch do sk o n stru o w an ia treści tego pojęcia jako u n iw e rsa ln ej k ateg o rii a r ty sty czn ej; w ty m p rzek o n an iu nie jest odosobniony. Ale C u rtiu s nie w idzi rów nież po dstaw do zajm ow ania się history cznym i przem ianam i realizm u .

A w ięc stanow isko sk ra jn e : pojęcie realizm u jest bezużyteczne dla zrozum ienia rozw oju lite ra tu ry . Może służyć jed y n ie doraźnie w c h a ra k te ry sty c e opisow ej poszczególnych, n iepo w tarzaln y ch zjaw isk, za każdym razem w iązać się może z in n ym i przesłan k am i ontologicznym i i e p iste- m ologicznym i oraz in n ą spełniać funkcję.

P rz ejd ź m y te ra z do p rzy k ła d u postaw y, k tó rą najogólniej m ożna by nazw ać sceptycyzm em kom prom isow ym albo — posługując się o k reśle niem H a rry L evin a — relaty w izm em w tra k to w a n iu p ro b lem aty k i re a liz m u 3. M yślę o A uerb ach u , au to rze M im e s i s 4. B adania sw oje przed staw ił on jak o stu d iu m n ad histo ry czn y m i p rzeobrażeniam i in te rp re ta c ji rzeczy w istości za pom ocą realisty czn y ch środków przedstaw ienia. J a k ie są podobieństw a i jak ie różnice m iędzy stanow iskiem C u rtiu sa i A uerbacha?

A u to r Mimesis, podobnie ja k C urtius, nie widzi po żytk u w d y sk u sji n ad pojęciem realizm u jako kategorii a rty sty c z n e j. Sam jed n a k w p ra k ty ce sto su je u n iw e rsa ln e pojęcie m odelowe: w oparciu o zasadę zm iesza nia sty ló w — tra k to w a n ie rzeczyw istości codziennej, zdarzeń, c h a ra k te ró w w k ateg o riach powagi, tragizm u, problem ow ości. Służy m u ono jako łączn ik w analizie porów naw czej historycznie określonych faz rozw oju

2 E. R. C u r t i u s , Nouvelle rencontre avec Balzac. W: Essais sur la littérature européenne. Paris 1954, s. 92—93. Grasset. Edycja oryginalna: K ritische Essays zur europäischen Literatur. Bern 1950.

3 H. L e v i n , W h at is Realism? W zbiorze studiów: A S ym posium on Realism. „Comparative Literature”, 1951, nr 3, s. 194.

4 E. A u e r b a c h , Mimesis. The Representation of R eality in W estern L ite r a tu  re. Translated by W. T r a s k . N ew York 1957. Anchor. Edycja oryginalna: Bern 1946.

(5)

realizm u. Taka bow iem jest św iadom ie przez a u to ra założona fu n k c ja analiz, jak ie p re z e n tu je w Mimesis.

Zgodnie z d ek laracjam i A uerbacha, książka jego rzeczyw iście nie s ta now i h istorii eu ro p ejsk iej lite ra tu ry realisty czn ej. W yraża jed n ak o k reś loną, może n aw et a rb itra ln ą w doborze w yznaczników i p rzykładów k o n cepcję rozw oju realizm u jako swego ro d zaju konstansu , g w a ra n ta ciągłoś ci k u ltu ry eu ro p ejsk iej.

N iezm iernie c h a ra k te ry sty c z n y je s t fak t, że ro lę tę spełniać może po jęcie tra k to w a n e przez a u to ra jako nazw a n u r tu albo ten d en cji. D la C u r- tiu sa byłby to niedopuszczalny konceptualizm . P rzy p o m n ijm y , że opozy cy jn ą p arę k onstansów klasycyzm — m an iery zm tra k to w a ł on jako in s tr u m en t całkow icie oczyszczony z k o n te k stu historycznego. Różnica nie jest m arg in aln a. U obu badaczy w y bó r pojęć służących jako oś k ry sta liz ac ji badań w y stęp u je w najściślejszy m pow iązaniu i uzależn ieniu od w y bo ru d o m in an t k u ltu ry eu ro p ejsk iej i selek cji ich przejaw ó w w poszczegól nych epokach.

W c e n tru m zainteresow ań a u to ra M imesis z n a jd u je się zatem założona

implicite teo ria ew olucji pojęcia realizm u w y n ik a ją c a z histo ry cznej

zm ienności jego w yznaczników ; w ięzią m iędzy fazam i je st w spom niany łącznik m odelow y. W yznaczniki te, ja k w y n ik a z w prow adzonego przez A uerbacha te rm in u i n t e r p r e t a c j a , są n iejed n o ro d n e. S k ład ają się na nie: świadom ość historyczna, w poszczególnych fazach w różny sposób zm istyfikow ana i zm ediatyzow ana, oraz określona i przez świadom ość tę odpow iednio m odelow ana topika, k tó rą a u to r M imesis wzbogaca o ry g i n aln ie rozw in iętą teo rią m otyw acji.

A naliza utw o ró w ro z p a try w a n y ch w św ietnie d o b ran y m kontekście h isto ry czn o -k u ltu ro w y m odsłania w ęzłow e p u n k ty w przem ianach rela cji m iędzy s tru k tu rą św iata przedstaw ionego przy pom ocy fikcji rea ln ej, d o m in u jącej lub w spó łistn iejącej w poszczególnych u tw o rach , a stale ro sn ącym obszarem rzeczyw istości p rzed staw ian ej. Dlaczego postaw ę A uerb ach a określiliśm y jako scepty cyzm kom prom isow y, czy — za L e- v in em — jak o relatyw izm ? P ostaw ę tę c h a ra k te ry z u je bow iem w idoczna niezbieżność m iędzy w ypow iedziam i p odw ażającym i sensow ność reflek sji teo rety czn ej n ad u stalen iem zak resu czy zakresów pojęcia realizm u a za łożoną i konsek w en tn ie p rze jaw ia ją cą się w p ra k ty c e badaw czej o k reś loną koncepcją histo ry czn ej ew olucji tego pojęcia.

Rodzaj postaw y A uerb ach a (bo oczyw iście nie m etodę i w y nik i analizy, u w aru n k o w an e n iep o w tarzaln y m splotem e ru d y c ji i tale n tu ) m ożna u w a żać za re p re z e n ta ty w n y dla tego n u r tu w spółczesnych studiów , k tó re w ychodząc od badań nad p ro b le m aty k ą historyczno-filologiczną i sty lem języ k a u tw o ru artystycznego, w p ra k ty c e nie re z y g n u ją z in te rp re ta c ji pozaautonom icznej procesów rozw ojow ych lite ra tu ry . W ty m n u rcie b a

(6)

d ań pojęcie realizm u okazuje się niezbędne w postępow aniu em p iry cz nym . Co w ięcej, w b rew sceptycznym d e k laracjo m autorów , stosow ane je st nie ty lk o w o k reślonych k o n tek stach h isto ry czn o literack ich i s ty li stycznych. W ogólnikow o sfo rm u łow an y ch pojęciach m odelow ych w ra c a ją w y k lin an e p rzez em p iry k ó w i s k ra jn y c h h istory cystó w skłonności do ujęć typologicznych, su g eru jące ro zu m ienie realizm u jako jednego z k il ku p odstaw ow ych ty pó w m etod tw órczych. N ie znikają elem en ty w a rto ś ciow ania nieodłączne od k ry te rió w poznaw czych. W ielow arstw ow a czy w ieloaspektow a n a tu ra realizm u nie d aje się widocznie w pełni z re la ty - w izow ać do określonego m om en tu i k o n te k stu historycznego. S k ra jn y r e latyw izm okazałby się parad o ksalnie abso lu ty zacją cech zm iennych.

Z ty c h kłopotów zdają sobie doskonale sp raw ę w szyscy badacze, k tó rz y pojęcia realizm u poddali reflek sji teo rety czn ej. Nie zam ierzam p rze p ro w adzać tu s ta ty sty k i poglądów . Pozw olę sobie tylko na przytoczenie k il ku c h a ra k te ry sty c z n y c h przykładów .

Ilu s tra c ją postaw y sk ra jn e j były, ja k w idzieliśm y, poglądy C u rtiu sa, k tó ry w ogóle n eg u je sensow ność u sta la n ia zak resu pojęcia. Z daniem C u r tiusa, te rm in realizm obdarzony je s t tre śc ią jed y n ie w c h a ra k te ry sty c e o dręb n y ch i n iep o w tarzaln y ch zjaw isk a rty sty czn y ch .

Stanow isko, k tó re sc h arak tery zo w ałam n a przykładzie A uerbacha, w y raża rezy g n ację z rozróżnień teorety czn y ch . A le jednocześnie stanow isko to

u zn aje em piry czn ą niezbędność posługiw ania się pojęciem realizm u, a co w ięcej, zachow uje w p rak ty c e nie ty lk o historyczno-opisow y, ale także histo ry czno-ty p olog izu jący sens term in u .

P rzy p o m n ę teraz, w y b ra n e także jako p rzyk łady , propozycje te o re tyczne k ilk u badaczy o różnych zain tereso w an iach i o rie n tac jac h m eto dologicznych, któ rzy zm ierzają do u sta le n ia zakresów k o n tro w ersy jn eg o pojęcia.

T rudności zw iązane z ty m zadaniem tra fn ie w dy sk u sji m iędzy n aro dow ej w y raził H a rry L evin w stu d iu m w stęp n y m na sym pozjum pośw ię conym problem om r e a liz m u 5. W sw ej w łasn ej, niezm iernie w ie lo stro n nej p ra k ty c e badaw czej L ev in łączy zain teresow an ia m etodologiczno-filo- zoficzne, stu d ia historyczno-socjologiczne n a d teorią k u ltu ry , oraz an alizy w arsztato w e te k s tu literackiego. K o rzy sta p rzy tym , z ironicznym nieco dystansem , z dośw iadczeń p rzed staw icieli zróżnicow anych n u rtó w tzw . New C riticism oraz u k ształto w an ej w E u rop ie dyscyp liny badań h isto - ryczno-filologicznych nad p oetyką i sty listy k ą . W ieloaspektow ość p ro b lem aty k i lite r a tu r y stanow i p u n k t w yjścia dla jego założeń m etodologicz nych:

(7)

Literatura odwołuje się do tylu wartości, że wym aga ona pluralistycznego traktowania 6.

W m yśl ty ch założeń, w ypow iada się L evin także w sp raw ie realizm u. O dnosi się sceptycznie do m ożliwości i celowości k o n stru o w an ia k a te gorii u n iw ersaln ej i ponadczasow ej. P o żytek badaw czy dostrzega w śle dzeniu i re k o n stru k c ji k o lejn y ch h isto ryczny ch jego znaczeń. Ale jedn o cześnie docenia k onsekw encje płynące z w ieloaspektow ości pojęcia. P ro p o n u je zatem , by je uw zględnić u p raw n ia jąc dw ojaki u ży tek te rm in u r e alizm : jako hipotezy badaw czej oraz jako kateg o rii służącej do określania k o n k re tn e j, histo ry czn ie um iejscow ionej m etody tw órczej i jej w yników . Szerokie rozum ienie realizm u tra k tu je L evin m etaforycznie, tak jak b y ono było znakiem niew iadom ej w rów nan iu, znakiem zastępczym w y m aga jący m rozszyfrow ania. N atom iast stosunkiem stały m w yrażo n ym w ty m ró w n a n iu je st re la c ja m iędzy dążeniem poznaw czym h istorycznie u k sz ta ł tow an ej św iadom ości a rzeczyw istością o biektyw ną.

Z rozw ażań nad w ieloaspektow ością te rm in u realizm , a jednocześnie n ad koniecznością u stalen ia jego zakresów w y n ik a ją rów nież propozycje R ené W elleka p rzedstaw ione w rozpraw ie T h e Concept oj Realism in L i 

tera ry Scholarship 7, a n astęp n ie p o d trzy m ane w odpow iedzi na polem icz

ne tezy E rn sta B. G reenw ooda, zw olennika k atego rii realizm u u n iw e r s a ln e g o 8. Mimo odm ienności postaw y m etodologicznej L evina i W elleka oraz szczegółowych różnic w ich koncepcjach — k ie ru n e k propozycji teo rety czn y ch jest podobny. O baj godzą się na stosow anie pojęcia re a lizm w dw óch znaczeniach. W ellek znaczenia te p recy zu je jako nazw ę p rą d u literackiego określonej epoki oraz jako pojęcie h istoryczn o-typo lo- giczne. W pierw szym w y p adk u należy, jego zdaniem , podjąć c h a ra k te ry sty k ę realizm u jako ew oluującego i dającego się w y odrębnić system u n o rm dom inujących w określonym czasie; zastrzeżenia, jak ie w zbudza k o n k rety z ac ja h isto ryczn oliterack a owego sy stem u p rzedstaw iona w a r ty k u le W elleka, na ty m m iejscu pom ijam . W w y p ad k u d ru gim pojęcie re alizm u p rzy b iera znaczenie m odelowego ty p u em pirycznego, k tó ry o k a zu je swą p rzydatność w c h a ra k te ry sty c e dłu g o trw ały ch okresów rozw oju lite ra tu ry .

P ró b ę teoretycznego uzasad n ienia określonych zastosow ań pojęcia r e alizm u w stu d iach nad lite ra tu rą po d ejm u je także m ark sistow sk i badacz e H. L e v i n , Criticism in Crisis. „Comparative L iterature”, 1955, nr 2, s. 148. Przedruk w: Contexts of Criticism. Cambridge Mass. 1957.

7 R. W e 11 e k, The Concept of Realism in L ite ra ry Scholarship. „Neophilolo- gu s”, 1961, z. 1.

8 E. B. G r e e n w o o d , Reflexions on Professor W e lle k ’s Concept of Realism. „Neophilologus”, 1962, z. 2. — R. W e l l e k , A R eply to E. B. Greenw ood’s R eflec tions. „Neophilologus”, 1962, z. 3.

(8)

sty ló w języ k a arty sty c z n e g o W iktor W inogradów i zw iązany z m etodolo gią fenom enologiczną s tru k tu ra lis ta R ichard B rink m an n. Nie om ija tego p ro b le m u n a jb a rd z ie j chyba in te resu jąc y przedstaw iciel socjologiczno- -h isto ry c z n ej in te rp re ta c ji sztu k i — A rnold H auser oraz bliski m u z a in te reso w an iam i h isto ry k lite ra tu ry angielskiej Ian W att. W ypow iadają się w te j k w estii teo re ty c y n aw iązu jący do in sp iracji m arksistow skich, ja k L u cien G oldm ann, i k ry ty c y ściśle z in sp iracjam i ty m i związani, ja k E rn st F isch er, W alerian D nieprów , W iktor Ż irm unski, Roger G araud y. P rz e śledźm y k ie ru n e k ich reflek sji.

O sta tn ia książk a W inogradow a 9 jest, jak w iadom o, k o m p ete n tn ą ro z p ra w ą k ry ty c z n ą z k oncepcjam i m etodologicznym i w radzieckiej nauce 0 lite ra tu rz e o statn ieg o ćw ierćw iecza. P ro blem realizm u jest w te j ro z p ra w ie zagadnieniem n a jb a rd zie j k o n tro w ersy jn y m . G łów nym zadaniem , ja k ie staw ia sobie W inogradów , je st u stalen ie zw iązku rozw oju realizm u z rozw o jem ogólnonarodow ego języka literackiego i stylów języka u tw o ru arty sty czn eg o . F o rm u łu ją c w yznaczniki w łasnej koncepcji a u to r s tw ie r dza konieczność ok reślen ia treści u ży w anych w ym iennie term inów , tak ic h jak : „ te n d e n c ja rea listy cz n a ” , „elem en ty rea liz m u ” , „realizm p rz e d sta w ie n ia ” , „ fu n k c ja rea listy cz n a ” . Zasadniczą d y rek ty w ę w iodącą do roz w ik łan ia sprzeczności w idzi W inogradów w h istory czn ym pojm ow aniu rea liz m u jako „języ k o w o -arty sty czn ej m etody w y rażan ia i p rze d staw ia nia, m etod y zw iązanej ze ściśle określonym i, k o n k retn ie h isto ry czny m i

n u rta m i i zjaw iskam i lite r a tu r y ” 10.

P rz y pojm ow aniu realizm u ty lk o jako n u rtu społeczno-ideologicznego p ro b lem zw iązku realizm u z rozw ojem języka literackiego traci sens i ce lowość. P rzy tak im u jęciu jed y n ie celowe okazałoby się ro zp atrzen ie sto su n k u ró żn y ch stylów realisty czn y ch do określonych system ów św iato poglądow ych i ideologii społecznych. Takie postaw ienie problem u, zda niem W inogradow a, uniem ożliw ia d otarcie do specyfiki pojęcia re a liz m u w lite ra tu rz e , usuw a bow iem podstaw ow e w yróżniki jej tw orzy w a 1 s tru k tu ry .

W inogradów fo rm u łu je tezę, że realizm jako m etoda czy system jęz y - k o w o -a rty sty c z n y w lite ra tu rz e p ow staje i rozw ija się jed y n ie w zw iązku z u k sz ta łto w an ie m n orm y narodow ego języka literackiego, albo n a w e t po je j u stalen iu . P rz y tym , jako k ateg o ria stylotw órcza (dla stylów języ k a u tw o ru literackiego), zasadniczą rolę spełnia historyzm , którego fu n k cję w lite ra tu rz e w. X IX W inogradów w y d aje się pojm ow ać podobnie jak A uerb ach .

9 В. В. В и н о г р а д о в , О языке художественной литературы. Москва 1959. Государ ственное Издательство Художественной Литературы.

(9)

U kształtow anie się realizm u jako całościow ej m etody czy sy stem u językow o-artystycznego u zn aje W inogradów za niem ożliw e przed k ry s ta lizacją języka narodow ego. W epokach poprzedzający ch to zjaw isko do strzega on, ap ro b u jąc w ty m w zględzie pogląd D y m itra Błagoja, G leba Pospiełow a i R om ana S a m a r in a ll, jed y n ie poszczególne cechy m etody a rty sty c z n e j, k tó re zespolone zostaną dopiero w X IX w ieku.

T rafn ą, eseistyczną k ry ty k ę koncepcji W inogradow a dał w stu d iu m o prozie ro syjsk iej W iktor S z k ło w sk i12. D ocenia on w p ełn i znaczenie w alki W inogradow a ze zw olennikam i u sta la n ia sensu pojęcia realizm je d y n ie za pom ocą w yznaczników ideologicznych, p o jęty c h w d o d atk u w sposób sk ra jn ie p rag m atyczn y. W idzi on jed n a k także, jakiego u n ik u m etodologicznego dokonał W inogradów , kiedy w p ra k ty c zn e j próbie d efi n icji przeniósł w yznaczniki w yłącznie n a g ru n t językow o-sty listyczn y. Nie m a w p raw d zie ra c ji k r y ty k sugerując, że k ie ru n e k bad ań W inogradow a e lim in u je a priori całą p ro b lem aty kę k ry te rió w poznaw czych; bez nich nie do pom yślenia by ły b y podstaw ow e ten d e n c je w spółczesnej se m a n ty ki, z k tó ry m i zw iązany jest W inogradów . Ma jed n a k słuszność Szkłow ski w skazując, że w e w łasnych próbach definicji realizm u W inogradów w y cofał się z zajęcia stanow iska wobec n a tu ry trw ały c h cech m etody re a li sty cznej. Tych cech, k tó re sam dostrzega w lite ra tu rz e przed w ie kiem XIX.

D ysk u sy jn a, ale um otyw ow ana w ram ach w yznaczników jedno ro dn ych je s t teza W inogradow a o k reślająca czas k ry sta liz ac ji realizm u jako m eto dy języ k o w o -arty sty czn ej. P roblem y jed n ak n a jb a rd zie j sporne: p lu ra lizm w yznaczników pojęcia, granice jego zm ienności — W inogradów po p ro stu w ym inął.

M yślę, że n ajlep szym k ry ty k ie m nie w y starczalności sc h ara k te ry zo w a n y ch tu propozycji okazał się sam W inogradów w em p irycznym postępo w a n iu badaw czym . Jego znakom ite analizy lek sy k aln o -sty listy czn e „ p o r tr e tu a u to ra ” prow adzą w ostatecznym w y n ik u do koncepcji scalającej różnorodne w yznaczniki m etody tw órczej. O b ejm u ją pro b lem aty k ę h isto ry czn ie w ym odelow anej osobowości tw ó rcy k u ltu ry i je j w y tw o ru — p rzed m iotu artystycznego. A naliza „m etody ję z y k o w o -a rty sty c z n e j” w stu d iach nad n a rra c ją u Gogola, D ostojew skiego i Leskow a, Szczedri- na, Czechowa i T ołstoja 13 w chłania n a jb a rd zie j istotne p ro b lem y d y n a m iki lite ra tu ry i szerzej — teorii rozw oju k u ltu ry . W ten sposób — p rz e de w szystkim dzięki bogactw u in spiracji teo rety czn y ch — analizy W ino gradow a, spokrew nione z n ajcenniejszy m i osiągnięciam i w spółczesnej po

11 Ibidem, s. 463—465.

12 В. Шк л о в с к и й , Художественная проза. Размышления и разборы. Москва 1959, s. 409 —415. Советский Писатель.

(10)

ety k i lingw isty czn ej, ok azu ją się niezastąpione w b ad an iu przem ian prozy realisty czn ej X IX i X X w ieku.

In n ą drogę w y jścia su g e ru je w pracy W irk lic h k e it und Illusion R i c h a rd B rin k m an n , k tó rego zainteresow ania sk u p iają się przede w szy st kim na pro b lem aty ce s tru k tu ra ln e j dzieła literackiego. B rin k m a n n zm ie rza do u sta le n ia treści pojęcia realizm u w lite ra tu rz e X IX w. oraz do za ry so w an ia jego ew olucji n a przestrzen i X IX i X X w ieku. Dąży do tego — w sw y m p rzek o n an iu — jed y n ie w oparciu o m ateriał, jakiego dostarcza „w łasna, sw oista dla poezji rzeczyw istość” 14, zbudow ana przez zespół form s tru k tu ra ln y c h u tw o ru . W ta k zakreślonym postępow aniu b a d a w czym sp raw ą podstaw ow ą sta je się dla a u to ra u stalen ie c h a ra k te ru „przedm iotow ości” czy „rzeczyw istości” św iata przedstaw ionego w dziele litera c k im oraz określen ie treści pojęcia p raw d a arty sty czn a. Znaczenie obu ty c h pojęć, tj. przedm iotow ości i praw dziw ości, w y od rębn ia B rin k m an n ry g o ry sty czn ie od znaczeń, jak ie p rzy słu g u ją im poza lite ra tu rą . W m yśl tak ich założeń k o n stru k c ję pojęcia realizm u w lite ra tu rz e X IX w. prag n ie w yprow adzić z an alizy porów naw czej form s tru k tu ra ln y c h oraz z b ad an ia sto su n k u m iędzy ukształtow an iem rzeczyw istości p rzed staw io n ej w dziele a su b ie k ty w n y m w yobrażeniem tw órców o rzeczyw istości em p iry czn ej. In n y m i słow y, bada więc rów nież rela cje m iędzy s tru k tu rą um ysłow ości i s tru k tu rą dzieła, a przy tej problem atyce im m an en tn y stru k tu ra liz m o k azu je się narzędziem n iew y starczającym . Toteż, ja k za uw ażyli k o m p ete n tn i recenzenci, rygoryzm m etodologiczny B rin k m a n n a je st pozorny. A u to r W ir k lic h ke it und Illusion — w b rew polem icznym zastrzeżeniom , jak ie fo rm u łu je w swej p racy wobec m etody, a zwłaszcza poglądów L uk acsa — sam niejed n o k ro tn ie p o d ejm u je podobny rodzaj k o n stru k c ji.

Z astan aw iającą zbieżność w ocenie w yników p racy B rin k m a n n a w y k a z u ją opinie sform ułow ane przez przedstaw icieli różnych środow isk naukow ych: G eorga K aisera, F ritz a M artiniego, R ené W elleka 15. O cenia jąc w ysoko w artość analiz szczegółow ych w stud iach pośw ięconych u tw o rom G rillp a rz e ra , L udw iga i K eyserlinga, recenzenci jedno m y ślnie w sk a zu ją na ah isto ry zm proponow anej k o n stru k c ji teorety cznej pojęcia rea liz m u, dowolność w y b ra n y c h na jej poparcie przykładów , zawodność uogól n ian ia na skalę eu ro p ejsk ą w niosków w y sn u ty ch na m ate ria le d ru g o 14 R. B r i n k m a n n , W ir klich keit und Illusion. Studien über Gehalt und G ren  zen des Begriffs Realismus für die erzählende Dichtung des neunzehnten Jahrhun d erts. Tübingen 1957, s. 75. Max N iem eyer Verlag.

15 G. K a i s e r , Um eine Neubegründung des Realism usbegriffes. „Zeitschrift für D eutsche P h ilologie”, 1958, s. 161—176. — F. M a r t i n i , Deutsche Literatu r im Z eitalter des „bürgerlichen Realism us”. „Deutsche V ierteljahrsschrift für L itera turgeschichte und G eisten w issen schaft”, 1960, s. 582—591. — W e 11 e k, Concept of Realism in L ite ra ry Scholarship.

(11)

rzęd n y ch utw orów lite ra tu ry niem ieckiej. Z daniem M artiniego, zaryso w an a w W irk lic h ke it und Illusion koncepcja przem ian pojęcia w ciągu w. X IX i XX, jak o jednokierunkow ego procesu su biektyw izacji form n a rra c y jn y c h prow adzącego n ieuch ronn ie do sam ounicestw ienia realiz m u — je st nieuzasadnioną absolutyzacją jedn ej z te n d e n c ji rozw ojow ych lite ra tu ry od w iek u XV III. Tendencji, k tó ra p rzejaw iła się rów nież w lite ra tu rz e realisty czn ej i trw a w niej nadal, ale nie stanow iła i nie stanow i jej cechy k o n sty tu ty w n e j i w iodącej. G dyby przedm io tem analizy B rink - m an n a stały się u tw o ry S tiftera , K ellera, S torm a, Raabego, F o n ta n e ’a, Tom asza M anna, a nie a rb itra ln ie dobran e tek sty p rek u rso ró w ten d en cji ,,im p resjo n isty czn y ch ” , teza a u to ra nie dałaby się uargu m entow ać. P o m ija ją c już niekonsekw encje a u to ra wobec w łasn ych założeń — problem istotn iejszy , a m ianow icie n iew ystarczalność pozornie rygorystycznego cp isu s tru k tu ra ln e g o w b ad aniach dynam iki lite ra tu ry , u w y d atn io n y zo sta ł w y raźn ie w głosach k ry ty c z n y ch o książce B rinkm anna. Z nam ienne, że z a rz u t te n sform ułow ał rów nież jeden z n ajw y b itn ie jszy c h niem ieckich przedstaw icieli studiów nad p rzeobrażeniam i form literackich — F ritz M artini.

T ym oczyw istsza jest n iew ystarczalność sch arak tery zo w an ej m etody dla odkryw czego badacza dynam iki k u ltu ry — A rnolda H ausera, k tó ry w sw ej analizie n u rtó w i dzieł p ró b u je łączyć in sp iracje genetyzm u m arksistow skiego, w y n ik i socjologii em pirycznej i re z u lta ty badań socjo- -psychologicznych. Nie je st w ty m dążeniu odosobniony: podobne próby p o d ejm u je E rich F rom m w zakresie analizy świadom ości.

H au ser p rz y jm u je p lu ralizm w yznaczników o k reślających c h a ra k te r dzieła literackiego jako zasadnicze założenie m etodologiczne i d y rek ty w ę tę sto su je rów nież do pojęcia realizm u. A by u n ik n ąć nieporozum ień, do d a jm y jed n a k od razu, że fu n k cję pojęcia, k tó re tu ro zp a tru je m y , pełni u H au sera te rm in n a t u r a l i z m . H auser uw aża za u p raw n io n e posłu giw anie się ty m term in e m w dw ojakim sensie: jako nazw ą określonego sty lu oraz jako nazw ą postaw y tw órczej. W sw ej h istorii s z tu k i 16 na pierw szy plan w ysuw a history czne ujęcie w yznaczników i cech n a tu ra liz m u, vide — realizm u poszczególnych epok. C h a ra k te ry z u ją c tu różnorod ne dziedziny sztuki, a w śród nich lite ra tu rę d ru g iej poł. w. X IX , a u to r w y ja śn ia swą decyzję term inologiczną. U zasadnia ją przeko naniem (zgod nie z w ielu głosam i naukow ców francuskich), że w y o d rębn ianie n a tu ra liz m u i realizm u jako dw u faz jednego n u rtu rozw ojow ego jest zabiegiem zbędnym i m ylącym . T erm in n a tu ra liz m w y d aje m u się bardziej p rzy d a tn y jako nazw a h istoryczna dla całego p rąd u om aw ianej epoki, ponie w aż te rm in realizm należałoby jego zdaniem zastrzec dla filozofii p rze ciw staw iającej się ro m an ty cznem u idealizm ow i. Pisze więc:

(12)

Naturalizm jako styl artystyczny i realizm jako postawa filozoficzna to po jęcia klarow ne, natom iast rozróżnienie m iędzy naturalizm em a realizm em w sztuce kom plikuje tylko sytuację i staw ia nas przed pseudoproblemem 17. T akie rozstrzyg n ięcie term inologiczne je st oczywiście sp raw ą do d y s k u sji, ty m b ard ziej że w dalszych w yw odach cytow anej p racy a rg u m e n ty sem anty czne i h isto ry czno literack ie, jak ie przytacza H a u se r dla ośw iet lenia sto su n k u pojęć realizm — rom antyzm , n a tu ra liz m — ro m an tyzm , w y m ag ają polem iki.

W p racy m etodologicznej T h e Philosophy of A r t History 18 w prow ad za H a u se r k o re k tu rę typologiczną. S tw ierdzając w rozw oju sztuk i ciągłą zm ianę p o staw k o n stru k ty w n y c h i d estru k cy jn y ch , p rze jaw y ich d o strze ga odpow iednio w ten d e n c ja c h n a tu ra listy c z n y c h i form alisty czny ch . O dom in acji jed n e j z nich decydow ać m a określona sy tu a c ja społeczno- -h isto ry czn a. H a u se r zastrzega p rzy tym , że specyficzny ty p p raw d y p rz y słu g u ją c y utw o ro w i a rty sty c z n e m u um ożliw ia przejaw ian ie się w artości poznaw czych, ja k rów nież w artości ideologicznych, w każdym s ty lu sz tu ki. J e d y n a dopuszczalna koncepcja postępu w jej dziejach polega zdaniem H a u se ra n a rozszerzan iu obszaru zw ycięstw a nad chaosem i absu rdem . W kon tekście p rac a u to ra tru d n o słow a te zrozum ieć inaczej niż jako sugestię p rzy c h y ln ą am bicjom poznaw czym skierow an ym k u zrozum ieniu sto su n k u m iędzy w ielow ym iarow ą osobowością tw órczą i jej dziełem a h i sto ryczn ą s tr u k tu rą rzeczyw istości.

Podobny k ie ru n e k zainteresow ań, a zwłaszcza bliska H auserow i p asja b ad ań n ad w yzn acznik am i i s tru k tu rą świadom ości tw órcy i odbiorcy oraz ich w zajem n y ch stosunków — cechuje pracę lan a W atta The Rise of the

N o v e l 19. Obok w p ły w u tra d y c ji anglosaskiej filozofii em pirycznej łatw o

dostrzec w n iej szczegółowe in sp iracje m etodologii m arksistow skiej. K siążk a W a tta p o w itan a została przez k ry ty k ó w anglosaskich, jak W ellek, L evin, Booth, jak o w y d arzen ie dużej m iary, z nieco m niejszym e n tu z ja z m em przez k ry ty k ę fran cu sk ą. Z pow odzeniem — i nie bez d y sk re tn e j zach ęty ze stro n y a u to ra — m ożna ją uznać za udane h isto ry cz n o lite ra c kie i typologiczne u zu p ełn ien ie jednego z zakresów dzieła A uerbacha. T w órca M im esis nie uw zględnił w swoich analizach X V III-w iecz- n ej pow ieści an g ielsk iej; jej p u ry ta ń sk i dydaktyzm , a jednocześnie w idoczne w n iej w y raźn e w p ły w y poetyki kom ediow ej spraw iły, że m a te r ia ł te n nie stan o w ił dogodnego p rzy k ła d u dla splotu tend encji, k tó re zdaniem A u erb ach a są d ecyd u jące dla historycznie po trak to w an y ch m

o-17 Ibidem, t. 4, s. 64.

18 A. H a u s e r , The Philosophy of A rt History. London 1959. R outledge and K egan Paul.

19 I. W a t t , The Rise of the Novel. Studies in Defoe, Richardson and Fielding. B erkeley 1957. U niversity of C alifornia Press.

(13)

deli realizm u. „U zu p ełn ien ie” M im esis przez W a tta m a w ięc częściowo c h a ra k te r polem iczny. Tw órczość Defoe, R ichardsona, F ieldinga je s t w je go p rzek o n an iu fazą decy d ującą w n arod zinach now ożytnej pow ieści re alisty cznej, m om entem zw ro tn ym , w y o d ręb n iający m now ożytne g atu n k i prozy n a rra c y jn e j spośród w ielow iekow ych g atu n k ó w epickich. Z tego p u n k tu w idzenia an alizu je W a tt szczegółowo elem en ty now ato rskie i tr a d y c y jn e w tw órczości w y m ienionych pisarzy, a p rzy okazji, w sposób b a r dziej szkicowy, zary so w u je w ielo k ieru n k o w e p e rsp e k ty w y dalszego roz w o ju realizm u w powieści an g ielsk iej i eu ro p ejsk iej. Inaczej niż H auser, W a tt nie k w estio n u je p rzy d atn o ści term inologicznej pojęcia realizm u w b ad an iach literackich , jak k o lw ie k zorientow any je st dobrze w jego p e ry p etiach . O dm iennie zaś od A uerbach a, nie uw aża za d arem n ą próby sfo rm u łow an ia definicji. P o d aje w ięc w tra fn y m skrócie histo rię te rm in u w tra d y c ji filozoficznej i h isto ry czn o literack iej, a n astęp n ie p ró b u je sp re cyzować dw a zakresy pojęcia rea liz m u o p arte na dw u różnych zespołach k ry te rió w . Z ak resy te k rz y ż u ją się ze sobą, w poszczególnych p rzy p a d kach zespalają, nie są one je d n a k w spółrzędn e z p u n k tu w idzenia lo gicznego, a w p rak ty c e litera c k ie j nie są rów noznaczne.

P ierw szy z nich nazyw a r e a l i z m e m p r z e d s t a w i e n i a (f o r 

m al realism, realism of presentation) i uw aża go za najn iższy w spólny

m ian o w nik powieści jako g a tu n k u (low est comm.on denominator). J e s t to zespół konw encji zm ierzający ch do w yw ołania iluzji, że powieść stanow i p ełn ą i au te n ty cz n ą rela cję o dośw iadczeniu człow ieka w czasie historycz nie w ym iern y m , w p rzestrzen i geograficznie um iejscow ionej, w otoczeniu szczegółowo sch arak tery zo w an y m . W ty m zespole kon w en cji postacie lu d zkie w y m ag ają in dy w id u alizacji; ich w ygląd, zachow anie, wypow iedzi, działalność i p rzejaw y życia w ew n ętrzn eg o sta ją się u p rzy w ilejo w an y m p rzed m iotem studiów . K on w en cje te, zdaniem W atta, p rzejaw iały się cząstkow o w tra d y c ji litera c k ie j od zam ierzchłych czasów, nie decydo w a ły jed n ak o c h a ra k te rz e cało k ształtu dzieł, w k tó ry c h w ystępow ały. U g ru n to w ał je w tra d y c ji e u ro p e jsk ie j dopiero w iek X V III: w y k ry sta li zow ały się jako zespół k o h e re n tn y w epoce zw ycięstw a k ap italisty czn ej s tr u k tu r y społeczno-ekonom icznej, w okresie in w azji b u rżu a z y jn e j oby czajow ości i n o rm estetycznych. Po ra z pierw szy pełne i spójne zastoso w an ie ty ch k onw encji o d n a jd u je W a tt u angielskich prozaików ow ej epo ki. W ich tw órczości „realizm p rze d staw ie n ia ” sta je się n orm ą tra k to w a n ą od ra z u w sposób am b iw alen tn y : serio, z lekką d rw in ą albo w ręcz paro - d y jn ie. K onw encje „realizm u p rze d staw ie n ia ” zdaniem W a tta są h isto ry czn ie zm ienne i zależne od c h a ra k te ru św iadom ości społecznej i este ty czn ej tw órców i odbiorców.

Z ta k sc h arak tery zo w an y m zakresem pojęcia realizm u k rzy ż u je się w koncepcji W atta zakres pojęcia: realizm oceny, w artościow ania, in te

(14)

r-O P r-O J Ę C IU R E A L IZ M U W P r-O W IE Ś C I X I X I X X W IE K U 369

p re ta c ji (realism of assessment). W różnym stopn iu dostrzega jego obecność w dziełach om aw ianych pisarzy: n ajsłab iej u Defoe, n a jw y ra ź niej u F ieldinga. Obecność „m ąd rej in te rp re ta c ji życia” , analizę skom pli k o w any ch pow iązań m iędzy św iadom ością in d y w id u aln ą a społeczeńst w em ludzkim , słow em , „u zu p ełn ien ie r e a l i z m u p r z e d s t a w i e n i a przez r e a l i z m o c e n y ” 20 sta ły się, zdaniem au to ra, p odstaw ą dalszego ro zw o ju i potężnego w zro stu a u to ry te tu powieści.

Do d y sk u sji n ad w spółczesnym pojęciem realizm u naw iązu ją p rop o zycje teo rety czn e i in te rp re ta c y jn e L u cien G oldm anna 21 i E rn sta F isch e ra 22. G oldm an n o dw ołuje się w y raźn ie do poglądów m łodego L uk acsa 23. Podobnie ja k a u to r Theorie des R o m a n s 24, w iąże on pojęcie rea liz m u z p ro b le m aty k ą po szukiw ania w artości przez jedn ostkę w yalieno w aną i dążącą do przezw yciężenia w yników m ediacji, k tó re j uległa jej św iado mość. W opozycji jed n a k do obecnych poglądów a u to ra W ider den m is s 

v e rsta nd en en R e a l is m u s 25, G oldm ann i F isch er przeczą istn ien iu skon

stru o w a n e j n a p rzyk ład zie M anna i K afk i a lte rn a ty w y realizm — a n ty re - alizm i p o d k reśla ją daleko sięgającą histo ry czn ą zm ienność pojęcia re a liz m u w lite ra tu rz e .

W zakończeniu przeg ląd u ty ch k ilk u w y b ran y ch przykładow o sta n o w isk p rzy p o m n ijm y propozycje sform u łow an e u nas w nied aw nej i nad al o tw a rte j d y sk u sji. Z ainicjow ał ją i na pew n y m etap ie podsum ow ał H en r y k M arkiew icz 26, p recy zy jn ie fo rm u łu ją c kw estie sporne.

Realizm — pisze M arkiewicz — to określenie w artościujące; oznacza jeden z typów praw dy artystycznej w literaturze, typ poznawczo najbogatszy i w bez pośredniej konfrontacji dzieła literackiego z życiem najbardziej w ierzytelny, ale typ nie jedyny [...]; irrealizm nie musi być antyrealizm em . Rozgraniczenie re~

20 Ibidem, s. 288.

21 L. G o l d m a n n : 1) Marx, Lukacs, Girard et la sociologie d u roman. „Mé diations”, 1961, nr 2. 2) La str ucture du roman — odczyt w ramach dyskusji „Ro m an et Monde M oderne”, zorganizowanej przez redakcję „M édiations” (Paris, 12 VI 1961).

22 E. F i s c h e r , Le problème du réel dans l’art moderne. „La N ouvelle C riti que”, 1962, janvier. Tekst oryginalny w: „Sinn und Form ”, 1958, nr 3. Por. także E. F i s c h e r : 1) L ik w id a c ja i odkrycie rzeczywis to ści. Tłum. M. K u r e с к а . „P olityka”, 1962, nr 39. 2) Sztuka a masy. Tłum. M. K u r e c k a . „Polityka”, 1962, nr 40.

23 Zob. zwłaszcza L. G o l d m a n n , L’esthétique du jeune Lukâcs. „M édiations”, 1961, nr 1.

24 G. L u k â c s , Die Theorie des Romans. Ein geschichtsphilosophischer V e r such über die Formen der grossen Epik. „Zeitschriften für Ä sthetik ”, 1916, s. 225— 271, 390—431.

25 G. L u k â c s , W id er den m issverstan den en Realismus. Hamburg 1958. Claasen. 20 H. M a r k i e w i c z , D ysku sja o realizmie. W : T radycje i rewizje. Kraków 1957.

(15)

alizm u i innych odmian praw dy artystycznej można przeprowadzić tylko w spo sób konkretno-historyczny 27.

K o nsekw encją tego stw ierd zen ia były propozycje, k tó re uw zględ nia jąc w ielow arstw ow ą s tru k tu rę pojęcia realizm u oraz niejednorodność i nierów now ażność jego w yznaczników , zm ierzały k u określen iu treści te rm in u r e a l i z m n o w o c z e s n y .

A u to r tra k tu je go jako nazw ę w ielow artościow ego p rą d u literackiego um iejscow ionego w X IX i X X stuleciu, dysponującego określonym syste m em g atun k ó w (stanow iących przekształcony spadek po O św ieceniu i sen tym en talizm ie) i zd eterm ino w aną historycznie poetyką. B yła to więc p ró b a w yzw olenia k o n tro w ersy jn eg o pojęcia zarów no od nieznośnie brużd żącej k lasy fik acji ideow o-politycznej, ja k też od rozto pienia się w „kateg o rię u n iw ersaln ą, ponadczasow ą, ponadstylow ą, oznaczającą każde zjaw isko literack ie posiadające sw oistą dla lite ra tu ry w artość poznaw czą” 28,

Sam o dążenie do rozróżnienia m iędzy zakresem i fu n k cją pojęcia realizm u jak o ponadczasow ej kateg orii u n iw ersaln ej a zakresem i fun kcją określonego h istorycznie ty p u realizm u zyskuje obecnie, ja k w idzieliśm y, coraz w ięcej zw olenników w śród badaczy lite ra tu ry i sztuki. Także w tzw . estetyce czystej, zwłaszcza am ery k ań sk iej i anglosaskiej, coraz częściej po jaw iają się odsyłacze do poszczególnych dyscyplin, odsyłacze k w estio n u jące m etodologiczną zasadność i p rak ty c zn ą przy d atn o ść tak sk o n stru o w an ej „k ateg o rii u n iw e rsa ln e j” , k tó ra zam ienia się w spotęgo w an ą hipostazę 29. Tym silniej — ja k sta ra ła m się w ykazać — ten d en cja ro zró żniająca m iędzy pojęciem un iw ersaln y m a h istoryczn ym określa k ie ru n e k b adań w nauce o litera tu rz e . Zdobyw a ona na te re n ie m iędzyna rodow ym dom inację w k o n stru k ty w n y c h badan iach m a rk sisto w sk ic h 30,

27 Ibidem, s. 72. 28 Ibidem, s. 67.

29 Zob. obszerną dokum entację przytoczoną w artykule S. M o r a w s k i e g o O realizm ie jako kategorii a rty sty czn ej („Estetyka”, 1961).

30 Zob. fundam entalne w tym zakresie, choć dyskusyjne w swej koncepcji re alizm u, prace G. L u k â c s a : Deutsche L iteratu r im Zeit alter des Imperialismus (Berlin 1945), Goethe und seine Zeit (Bern 1947), Essays über Realism us (Berlin 1948), Deutsche Realisten des 19. Jahrhundert (Berlin 1952), Balzac und der fran zösische Realismus (Berlin 1952), Der historische Roman (Berlin 1955), Die Zerstö  rung der Vern uft (Berlin 1955).

Zob. także В и н о г р а д о в (op. cit. — zawiera obszerną dokum entację doty czącą poglądów na realizm w radzieckiej nauce i literaturze). — Проблемы реализма. (Материалы дискуссии о реализме в мировой литературе. 12—18 апреля 1957). Москва 1959. (Om ówienie w „Pam iętniku Literackim ” opublikowali: H. M a r k i e w i c z . (1958, z. 1) i J. S t e n z e l (1958, z. 3).) — В. Д н е п р о в , Проблемы реализма. Ленинград 1960. — Д. Б л а г о й , Поезия действительности. Москва 1961. — Ш к л о в с к и й , op. cit. — R. G a r a u d y , L ’itinéraire d ’Aragon. Paris 1960. Gallimard. — Por. też prace F i s c h e r a (zob. przypis 22).

(16)

a także w śród p rzedstaw icieli in n y ch o rien tacji, m niej lu b bardziej sy n - k rety czn y ch , ale nie rezy g n u jący ch z podejm ow ania pro b lem aty k i p roce sów rozw ojow ych lite r a tu r y 31.

N ie łudźm y się jed n ak , że k tó ry k olw iek z obu zakresów pojęcia został uzgodniony. P rz e jrz y ste , choć n iezupełnie identyczn e są przesłanki, k tó ry m i k ie ru ją się cyto w ani badacze, kied y n eg u ją sensow ność w ysiłkó w zm ierzających do u ch w y cen ia treści realizm u jako kategorii u n iw e rsa ln e j i o dżegnują się od n iej na te re n ie badań em pirycznych, zwłaszcza tr a k to w an y ch z pełn ą św iadom ością jak o analiza procesów rozw ojow ych.

A le już b y n a jm n ie j nie p rz e jrz y sty jest zakres owej kategorii, a co najw ażniejsze, rzeczyw istym p roblem em badaw czym pozostaje p y ta n ie 0 g ran ice znaczeń, ja k ie przesączają się z niej do k o n k retn o -h isto ry c z n ej k on cepcji realizm u.

31 Zob. cytow ane prace A u e r b a c h a , B r i n k m a n n a (zawiera obszerną bi bliografię prac z niem ieckiego obszaru językowego, m niej kom pletną anglosaskich 1 rom ańskich), H a u s e r a , L e v i n a (jako przykład jego badań em pirycznych por. zwłaszcza: James Joyce. A Critical Introduction. N ew Directions, Norfolk, Connecticut 1941), oraz W. C. B o o t h , The Rhetoris of Fiction. Chicago Illinois 1961. The U niversity of Chicago Press. (Zawiera znakom icie usystem atyzow aną obszerną bibliografię prac, m. in. w zakresie poglądów na realizm). — Por. też, na prawach przykładów wybranych z bibliografii przedmiotu, kilka charakterystycz nych prac w spółczesnych, które w ramach różnokierunkowych studiów nad proble m atyką pojęciową, gatunkow ą i narracyjną podejmują pytania o zakres i rolę pojęcia realizm u w dynam ice rozwoju literatury: A S ym posium on Realism (zaw ie ra w spom niane już studium wprow adzające L e v i n a oraz studia o realizm ie w literaturze angielskiej, francuskiej, rosyjskiej, am erykańskiej). — R. M. A l b é - r è s , Histoire du ro m an moderne. Paris 1962. Albin Michel. — Critics and Essays on M o d e m Fiction. 1920— 1951. Edited by J. W. A l r i d g e . N ew York 1952. — J. W. B e a c h , The T w e n tieth C entury Novel: Studies in Technique. N ew York 1932. — G. B l i n , Stendhal et les problèmes du roman. Paris 1954. José Corti. — Ch. B e u -

c h a t , Histoire du naturalisme français. T. 1—2. Paris 1949. Corrêa. (Zawiera obszerną bibliografię prac francuskich). — „Bulletin du Centre d’Études et D is cussions de Littérature G énérale”, z. 8 (1959/1960): Le Réalisme. (Omówione przez J. P a r V i w: „Kwartalnik N eofilologiczny”, 1962, z. 4). — D. D a i с h e s, The Novel and the M o d e m World. Chicago 1939. Wyd. uzupełnione: London 1960. — H. H a t z  f e l d , T rends and S tyle s in T w e n tieth Century French Literature. W ashington 1957. — E. K a h l e r , Untergang und Übergang der epischen Kunstform. „Die N eue R undschau”, 1953, z. 1. — W. K a y s er : 1) Entstehung und Kriese des m odernen Romans. Stuttgart 1955. 2) Die Wahrheit der Dichter. Stuttgart 1959. — W. L a  c h e r , Le réalisme dans le roman contemporain. G enève 1940. L’U niversité de Ge nève. — C. E. M a g n y : 1) L ’Age du roman américain. Paris 1948. 2) Histoire du rom an français depuis 1918. Paris 1950. — Forms of M o d e m Fiction. Edited by W. O’C o n n о r. M inneapolis 1948. U niversity of M innesota Press. — Problè m es du roman. Edited by J. P r é v o s t . Lyon-Paris 1943. (Zawiera prace 60 autorów). — N. S a r r a u t e , L ’ère du soupçon. Essais sur le roman. Paris 1956. Gallimard, NRF. — J. P. S a r t r e, Situations. I—III. Paris 1947—1948. Gallimard, NRF. — R. S t a n g, The Theory of th e Novel in England 1850—1870. N ew York 1959. — B. W e i n b e r g , French Realism. The Critical Reaction 1830— 1870. N ew York—London 1937.

(17)

W ty m zagadnieniu k ry je się trudno ść podstaw ow a, bow iem realizm jako k a t e g o r i a a r t y s t y c z n a zakład a w sam ym p o jęciu fu n k cję w artościu jącą, w y raża określony k ieru n e k dążeń pozna w czo -k o n stru k - c y jn y ch w sto su n k u do rzeczyw istości obiekty w nej, dążeń p rz e ja w ia ją cych się niezależnie od tw orzy w a i specyfiki s tru k tu ra ln e j dzieła sztuki. W p rak ty c e badaw czej, nie ty lk o na naszym teren ie, prob lem ten podejm ow ano często w sposób dość dow olny, n ieu p ra w n io n y m etodo logicznie. W sto su n k u do epok daw niejszych panow ała duża beztro ska w tra k to w a n iu jako realisty czne różnych sposobów p rzed staw ien ia, w sto su nk u zaś do w. X IX i XX — u p rzy w ilejo w an ie określony ch wzorów.

N ie da się jed n a k zaprzeczyć, że k o n k retn o -h isto ry c z n a koncepcja realizm u rozum ianego jak o m e t o d a , s y s t e m czy p r ą d l i t e r a c k i (celowo podaję te oboczne nazw y) k o n stru o w an a je s t jed n a k czę ściowo ze znaczeń w chodzących w zakres kateg o rii u n iw e rsa ln ej. M ożna i trz e b a uw olnić pojęcie k on k retn o -h isto ry czn e od w ielo rak ich i sprzecz n y ch m iędzy sobą konsekw encji, jakim i grozi podporządkow anie go p ra g m aty cznie p ojętej fu n k cji w artościującej. A le odniesienia k o n k re tn y c h koncepcji realizm u do określonych system ów i h ie ra rc h ii w artości zli kw idow ać się nie da. W d y sk u sji zw rócił na to uw agę K azim ierz W yka 32, na tle d y nam ik i procesów k u ltu ro w y c h w ielostronnie rozw ija to tw ie r dzenie S tefan Ż ółkiew ski 33 a k c en tu ją je G oldm ann i F ischer.

M arkiew icz zdaje sobie doskonale spraw ę z tego fa k tu . B roni się p rzed Jan u sow ą zm orą pragm aty zm u, p rzed jego n iekon sekw en cją p ro w adzącą z jed nej stro n y do m ilczącej likw idacji w yróżnik ó w w tw orzyw ie i stru k tu rz e , a z d ru g iej — do kanonizow ania o kreślonych konw encji. D latego p roponuje, jako ratu n e k , tak ie h istoryczne u jęcie p rą d u realizm u nowoczesnego, by mógł on zaw rzeć u tw o ry w ielow artościow e, sp o k rew nione cecham i g atu n kó w i poetyki.

W epokach w cześniejszych widzi a u to r różnie dozow aną w spółobec- ność realizm u jako jednego z typów p raw d y arty sty c z n e j w ram ach p rąd ó w w ielow artościow ych, nierealistyczny ch . W idzi także p rą d y re a li-. styczn e w epoce an ty k u , w O drodzeniu, w O św ieceniu. N a ty m tle i w odróżnieniu od poprzednich, m ian u je rea listy cz n y p rą d litera c k i w. X IX i X X — r e a l i z m e m n o w o c z e s n y m .

P ropozycje M arkiew icza najceln iej ze w szystkich om ów ionych do tychczas propozycji teo rety czn y ch p recy zu ją p ro b lem aty k ę w ieloaspek to- wości pojęcia i na ta k przygotow anym te re n ie zm ierzają do u sta le n ia

32 K. W y k a : 1) Propozycje. „Zycie Literackie”, 1956, nr 16. 2) Dalsze p ro p o  zycje. „Życie L iterackie”, 1956, nr 17.

33 S. Ż ó ł k i e w s k i , Realizm i awangarda. W: Przepow iednie i wspomnienia. Warszawa 1963.

(18)

g ran ic m iędzy pojęciem u n iw ersaln y m i h isto ry c z n y m 34. Są w e w n ętrzn ie zgodne, spójne i k o n sek w en tne. Ale w jak im stopniu pro ponow ana p rec y z y jn a sia tk a pojęć u w zględnia w yznaczniki i cechy, k tó re k o n sty tu u ją pojęcie rea liz m u nowoczesnego?

T u bow iem zaczy nają się p y tan ia. Na jak im m ate ria le litera c k im w olno k o nstru o w ać w yznaczniki i cechy pojęcia, k tó re m ia n u je się ta k zobow iązuj ąco realizm em nowoczesnym ? Co znaczy ono i oznacza z p e r sp e k ty w y ju ż n a w e t nie 1960, ale 1930 roku? J a k przebiega i k u czem u w y d a je się zm ierzać krzy w a p rzem ian lite ra tu ry realisty czn ej w o sta t nim półw ieczu? Co w p iśm iennictw ie w. X X należy jeszcze do lite r a tu r y rea listy cz n e j pojm ow anej jako p rąd realizm u nowoczesnego, a w jak ic h dziełach czy zespołach dzieł obserw u jem y ty lk o w spółobecność rea listy cz n y ch m etod przedstaw ienia?

W ydaje m i się, że propozycje M arkiew icza zbudow ane są na m ate ria le litera c k im zam k n ięty m zbyt wcześnie. Ich k o h eren cja częściowo w y ra s ta z elim inacji m ate ria łu , k tó ry podałby w w ątpliw ość pew ne w yznaczniki i cechy poetyki u zn an ej za zespalający w y różn ik owego p rądu .

Je śli dobrze p o jm u ję in ten cje au to ra, elim inacja, jak ą przeprow adził, b yła pośrednią fo rm ą odpow iedzi na postaw ione w yżej py tan ia. O dpo w iedź ta nie w y d a je mi się słuszna. W m oim osobistym p rzek o n an iu bliższe rzeczyw istej dynam ice rozw ojow ej lite ra tu ry i h isto rii p rzem ian pojęcia realizm u były propozycje W yki i Żółkiew skiego, w przesłan k ach zasadniczych zgodne z ten d e n c ją M arkiew icza, ale we w nioskach d o ty czących k o n stru k c ji k o n k retn o -h isto ry czn ej koncepcji realizm u częściowo w obec tez M arkiew icza polem iczne. W ydaje mi się, że W yka i Ż ółkiew ski w w iększym sto p n iu uw zg lęd n iają (choć nie rozw iązują) n a jb a rd zie j chy ba k o n tro w e rsy jn y problem , jak i stanow ią: tru d n o ść w ydzielenia elem entó w ciągłych i zm iennych, k o n sty tu ty w n y c h i ubocznych, tru d n o ść uch w y cen ia g ran icy zm ienności realizm u jako pojęcia budow anego każdo razow o w o parciu o k o n k retn y m ate ria ł literacki.

34 Po złożeniu do Redakcji PL niniejszego artykułu opublikowana została roz praw a H. M a r k i e w i c z a Realizm, naturalizm, ty p o w o ść (w tom ie zbiorowym : Z teorii i historii literatury. Prace poświęcone V M iędzyn arodow em u K o n g re so w i S la w is tó w w Sofii. W rocław 1963). W rozprawie tej, z w łaściw ą sobie kom petencją i precyzją, w oparciu o wyczerpującą literaturę zagadnień rozpatrywanych w szech  stronnie: z punktu w idzenia teorii poznania, teorii istnienia dzieła oraz poetyki h is torycznej, autor w prow adził niezm iernie istotne i obowiązujące dla dalszych badań rozróżnienia term inologiczne. Uwzględniają one metodologiczną zasadność i prak tyczną przydatność stosow ania pojęcia realizm u w następujących znaczeniach: 1) ja ko reprezentatyw ność w erystyczna, 2) jako reprezentatywność strukturalna, 3) jako typow ość (zob. rozw inięcie szczegółowe na s. 333). W pracy tej M arkiewicz uw zględ nia rów nież konieczność dalszej dyskusji nad pojęciem realizm u w literaturze w spółczesnej.

(19)

W yd aje m i się, że w k o n stru k c ji pojęcia p rą d u realizm u nowoczesnego (bo n a pew no nie w re fle k sji teo retyczn ej) M arkiew icz nie docenił w nio sków , jak ie dla budow y tego pojęcia w y n ik a ją z fak tu , że p o ety ka re a li sty czn a w każdym okresie lite ra tu ry była poetyk ą sy n k rety czn ą. I w ów czas, kiedy w sp ółistniała w ram ach w ielow artościow ych p rądó w i po szczególnych dzieł, i w tedy, kied y dom inow ała, w ram ach prąd u , dzieła, g a tu n k u . Była zespołem konw encji s tru k tu ra ln y c h : gatunkow ych, n a rr a cyjn ych , p rzedstaw ieniow ych (mówię ciągle o poetyce), k tó re w różnych o kresach lite ra tu ry zespalały się w m niejszym lu b w w iększym stopniu, w spółtw orząc histo ry cznie po jęte odm iany realizm u. S ta n sw oistej ró w n o w agi, sy n k re ty z m u ta k doskonałego, że niezauw ażalnego i przez w ielu p rzy jęteg o jako stan n a tu ra ln y , konw encje te osiągnęły w euro p ejsk im c y k lu k u ltu ro w y m w w. XIX , z dokładnością do półw iecza w różnych k ra ja c h . Ale faza sy n k re ty z m u „totaln ego ” nie je s t zniesieniem s y n k re ty zm u . N ie k o n s ty tu u je jakości, k tó ra zam yka cykl rozw ojow y realizm u jak o p rąd u , zw łaszcza jeśli p rąd ten n azyw am y realizm em now oczesnym .

P o p raw n e odczytanie treści tego pojęcia je st niem ożliw e bez p e rsp e k tyw y , jakiej dostarcza lite ra tu ra w. XX, chociaż dopuszczalne są, rzecz pro sta, różne in te rp re ta c je , w y nik ające z rozbieżności diagnoz w sto su n ku do jej ten d en cji rozw ojow ych.

N iek tórzy badacze d ecydujące znaczenie w śród zjaw isk lite ra tu ry w spółczesnej p rzy p isu ją „ o rien tacji na realizm ” , toteż w łaśnie w p rz e m ian ach treści tego pojęcia p rag n ą widzieć dom inującą ten d en cję ro z w ojow ą 35. P ew n a g ru p a badaczy dostrzega w praw dzie te przem iany, ale tr a k tu je je jako zjaw isko uboczne, m arg in aln y p ro d u k t innych te n d e n c ji wiodących, i nie p rzy p isu je m u k o n sty tu ty w n e j roli w k ształto w a n iu c h a ra k te ru lite ra tu ry najnow szej 36. Są i tacy — a w śród nich znajdą się przedstaw iciele ró żnych środow isk naukow ych — k tó rzy u tw o ry r e a listyczne XX w. in te rp re tu ją jak o w pew nej m ierze zm ienioną k o n ty n u a c ję realizm u X IX -w iecznego i, zależnie od upodobań, chcą go t r a k tow ać jako n u r t dom in u jący 37 lub w ygasający 38.

Osobiście sądzę, że nie m ożna skonstruow ać pojęcia r e a l i z m n o w o c z e s n y na m ate ria le dowodow ym , k tó ry zam yka się w ram ach p o e ty k i u k ształto w an ej przed P ro ustem , G ide’em, Dos Passosem , P iln ia

-35 Zob. przegląd stanow isk w: A Sym posium on Realism. — Problèmes du r o  man. — B r i n k m a n n , op. cit. — P. В o d i n, Présences contemporaines. T. 1—3. Paris 1955—1958. — G. P i c o n Panorama de la nouvelle littérature française. Paris 1960. Gallimard, NRF.

36 R eprezentatywnym przykładem są tu poglądy М. В 1 a n с h о t a (La Part du Feu. Paris 1949. — L ’Espace littéraire. Paris 1955).

37 Np. B e u c h a t , op. cit. — F. R. L e a v i s, The Great Tradition. London 1948. (Zawiera studia о J. Austin, G. Eliocie, H. Jam esie i J. Conradzie).

(20)

kiem . W tak ic h ram a ch m ożna ty lk o w ierzy teln ie określić w yznaczniki i cechy p rą d u literack iego rozw ijającego się przez cały w iek X IX. I w ty m w y p a d k u zresztą p e rsp e k ty w a p rzem ian zak resu pojęcia w w ieku n a stę p n y m będzie n iezm iern ie użyteczna. Pom oże w ram ach koncepcji rea liz m u X IX -w iecznego uchw ycić zapow iedzi w ielu cech poety ki re a li stycznej w. X X , cech, k tó re ty lk o pozornie w y d ają się w rozw oju rea liz m u nieuzasadnione. Z astrzegam , że nie m yślę o pro stej k o n ty n u ac ji, choć i ta k a często się zdarza. Ale nie o nią tu chodzi. N iejednorodność w y znaczników p o ety k i realisty czn ej sp raw ia bowiem , że w łaśnie w im ię u rzeczy w istn ien ia w a ru n k ó w w y n ik ający ch z dążeń poznaw czych, z h isto ry czn ie określonej koncepcji św iadom ości i jej rela cji do s tr u k tu ry rzeczyw istości o b iek ty w n ej, w im ię ty ch w a ru n k ó w zespół konw encji p o etyk i rea listy cz n e j m usi ulec zm ianie, niekiedy bardzo ra d y k a ln e j. K o n stru k c ję pojęcia r e a l i z m n o w o c z e s n y przeprow adzić więc m ożna, pow tarzam , ty lk o wówczas, jeśli bierze się pod uw agę rów nież m a te ria ł dow odow y w iek u XX. Czy u p raw n io n e będzie wów czas tak ie pojęcie p rąd u , dla któreg o w yróżnikiem je st określony — i jaki? — zespół g a tu n k ó w oraz zespolona już poetyka, to niew ątp liw ie sp raw a do d ysku sji.

N ajnow szą w ypow iedź sform ułow aną w tej kw estii w k ręg u te o re ty - k ó w -m ark sistó w przy n io sła książka R ogera G a ra u d y ’ego D’u n réalisme

sans r i v a g e s 39. W stu d iach o m alarstw ie Picassa, poezji S a in t-Jo h n

P e rse ’a i p rozie K afk i p od jął G arau d y próbę analizy pojęcia realizm u w sztuce X X w ieku. P ró b a ta w yrosła z koniecznej i płodnej opozycji w sto su n k u do tra d y c jo n a ln y c h sądów części k ry ty k i m ark sisto w skiej, k an o n izu jącej w zory realizm u X IX w. jako jed y n ą norm ę p rzed staw ien ia realistyczn eg o w sztu kach plastyczn ych i lite ra tu rz e . W sw ym nu rcie polem icznym p raca G a ra u d y ’ego w y raża ten d en cje bliskie koncepcji k u ltu ry , jak ą fo rm u łu je G ram sci, a w śród w spółczesnych — F isch er i Ż ółkiew ski. P rzek o n y w ające są uw agi au to ra o histo rycznej zm ienności pojęcia realizm u , uzależnionego w każdej epoce od stopnia rozw oju w ie dzy o rzeczyw istości em p iry czn ej i fu n k cjo no w aniu św iadom ości lu d zkiej. Z asadne i tw ó rcze są poszczególne propozycje in te rp re ta c y jn e , u w zg lęd n iające sw oistą autonom ię dzieła sztuki jako s tr u k tu ry całościow ej i m ie j sce tego dzieła w procesie p rzeobrażeń św iadom ości człow ieka h isto ry cz nego.

Ale rozum o w an ie G a ra u d y ’ego budzi także w iele p y tań i w ątpliw ości. W ydaje się, że słuszna in te n c ja polem iczna wobec zubożania pojęcia rea liz m u now oczesnego i rów nie uzasadnione dążenie do u zn an ia h u m a n i styczn ej w arto ści dziedzictw a k u ltu ra ln e g o X X w. nie znalazły jeszcze w tekście fran cu sk ieg o k ry ty k a ujęcia zadow alającego z p u n k tu w idzenia spójności pojęć badaw czych. B ogata p ro b lem aty k a ontologiczna i egzy