Antoni Nowak
Struktura społeczna a nerwica w
ujęciu I. A. Caruso
Studia Philosophiae Christianae 7/2, 341-344
ANTONI NOWAK
STRUKTURA SPOŁECZNA A NERWICA W UJĘCIU I. A. CARUSO i
Jedną z zasadniczych cech charakteryzujących psychologię głębi Ca ruso jest jej d ialek tyczność.2 W badaniach sw oich ujm uje on człow ieka dialektycznie. Jest to dialektyka społeczna, człow iek bowiem n ie żyje i nie rozwija się poza społecznością. Dlatego też Caruso ostatnio w czy tuje się w dzieła Marksa, zajm uje się zagadnieniem w zajem nego oddzia ływ ania struktury społecznej i nerw icy. Freud rów nież podkreśla w in terpretacji zaburzeń nerw icow ych ich powiązanie ze środowiskiem. Zacieśnia je w praw dzie do środowiska rodzinnego, niem niej jednak ten aspekt znajduje odbicie w jego teorii. Technika badań psychoanalitycz nych już od Freuda począw szy jest oparta n a konkretnych powiązaniach ze światem . Zdaniem Caruso, nowość techniki analitycznej polega przede w szystkim na tym, że podkreśla się dobitnie, iż człow iek m odyfikuje świat, a św iat z k olei w p ływ a na człow ieka, czyli świadom ość zm ienia św iat, a św iat zm ienia świadom ość. Jak cała dialektyka tak rów nież i psychoanaliza jest pochodzeniem stałym i płynnym od jednej determ i nacji do drugiej, od jednego krańca powiązań do drugiego. Na każdym piętrze tej spirali sprzeczności bywają przekroczone i na nowo integro w ane, zaw sze jednak istn ieje w zajem ność powiązań m iędzy człow iekiem
i światem . Psychoanaliza w swojej istocie jest m etodą terapeutyczną, m o dyfikuje w zajem ne powiązania subiektu z obiektem w perspektyw ie h i storyczn ej.3 Tak zw ane w ielk ie m echanizm y psychiczne, jak: id en ty
1 Problem ten u jął Caruso po raz p ierw szy w swoim artykule: La Psychoanalyse est-e lle sozial? „Esprit”, 29, 3, 1961, 420—437. Poglądy te pow tórzył w pozycji książkow ej, P sychanalyse pour la personne, Paris 1962, w rozdz. VII, 119—140. W końcu rozpracował sw oje poglądy w od dzielnej pozycji: Soziale A spekte der Psychoanalyse, Stuttgart 1962.
2 Por. A. J. Nowak OFM, Progresyw na personalizacja w ujęciu I. A. Caruso, , Z n a k ”, 172 (1969) 1365.
3 „...den die Psychoanalyse soll ihrem W esen nach eine P raxis sein, die die W echselbeziehungen von Subiekt und Obiekt in einer geschicht lichen und ganzheitlichen Sicht studiert und verändert”. I. A . Caruso, Soziale A spekte der Psychoanalyse, 11.
fikacja, projekcja, introjekcja, stłum ienie, sublim ae ja, racjonalizacja, które spotykam y w doktrynie Freuda, a które Anna Freud nazwała m echanizm am i obronnymi, świadczą o powiązaniu ludzkiego psychizmu ze społecznością. 4 Mamy tu w ięc do czynienia z samoobroną, która jed nak n ie stanowi celu sama w sobie, ale jest symptom em stałego prze kraczania etapów, stałego rozszerzania w ym iany m iędzy człow iekiem , a światem . Zdaniem Caruso, lepiej używać terminu „m echanizmy w za jem nej w ym iany” (Austauschm echanism en), bowiem samo libido jest zdolnością w ym iany, a dialektyka, jaka zachodzi pomiędzy zasadą przy jem ności i realności jest zasadą pracy. W reszcie i sam a sublimacja, która potęguje i zachowuje antagonistyczne zasady przyjem ności i real ności, jest założeniem jak najbardziej dialektycznym , które jeszcze do tąd psychoanaliza uwzględnia w niew ielkim za k resie.5
Caruso om awiając tzw. nerw ice k olektyw ne zaznacza, że n ie można wprowadzić znaku równości pom iędzy strukturą społeczną, a psychiczną ani oznaczać pewnych ustrojów społecznych term inam i psychopatolo- g ic zn y m i6, nerwica bowiem i psychopatia są pew nym i sposobam i bycia jednostki w warunkach w yobcow ania biologicznego i społecznego. P rzyj m uje on m ożliwość w ystępow ania nerwic kolektyw nych, które są n ie rozumną odpowiedzią na określone, obiektyw ne sytuacje; charaktery zują się strachem, nienaw iścią, nasileniem instynktu stadnego, paniką, nie m ożna jednak do takiego stanu psychicznego sprowadzać struk tury społecznej, która n ie jest nerwicą, a jedynie w szerszym znaczeniu i na pew nym etapie historii m oże być neurotyzująca. Staje się ona ak tyw n ie neurotyzująca, gdy określona konstelacja psychogenetyczna spo tyka się z obiektywną sytuacją. Caruso w yraźnie zaznacza, że żaden zespół w arunków n ie jest sam w sobie nerwicowy, naw et obóz koncen tracyjny, czy tortury, chociaż są to sytuacje nieludzkie; zawsze jest jeszcze potrzebne do jej w ystąpienia odpowiednie m edium psychogene- tyczne.
4 A. Freud, Das Ich und die Abwehrm echanismen, London 1946, cyt. za I. A. Caruso, Soziale A spekte der Psychoanalyse, 13.
5 Tamże, 13— 14.
6 Caruso podejm uje dyskusję z przedstaw icielam i społecznej psycho analizy, jak A. Adler, K. Horney, H. S. S ullivan, a w szczególności z E. Frommem, który określił kapitalizm jako ustrój nerwicowy. Chodzi tutaj przede w szystkim o dwie pozycje Fromma, Escape from Freedom, oraz The sane Society, London 1955. Ta ostatnia pozycja — zdaniem Caruso — przechodzi z an alizy czysto krytycznej, zawartej w Escape from Freedom, do konkretnych sugestii na tem at funkcjonow ania zdro w ego społeczeństw a. Zdaniem Caruso w pracy tej chodzi o czystą utopię, która n ie pokazuje, jak sobie w yobrażać praksis tej nowej psychoana lizy, która ma nas zaprowadzić do „hum anistycznego socjalizm u”, gło szonego przez Fromma. Por. I. A. Caruso, Psychoanalyse pour la per sonne, 129.
Caruso nie przyjm uje tzw. nerw icy fatalnej. To że konkretna osoba żyje w e w prost nieludzkich warunkach, w cale nie powoduje, że m usi ona zachorować na nerwicę.
Czynniki społeczne zw iększają lub zm niejszają opór psychobiologicz- ny organizmu n ie są jednak bezpośrednią przyczyną n er w ic y 7. Caruso dochodzi w tej k w estii do następujących wniosków:
1) niew łaściw a organizacja społeczna zw iększa podatność na nerwicę, lęk, niezadowolenie, niepewność, labilność; tworzą ew entualny grunt dla nerwicy, mogą być neurotyzujące,
2) warunkują one typiczne stany frustracyjne (przeżywane ponownie w późniejszej fazie rozwojowej), którym i dotknięci są osobnicy w procesie swojego rozwoju,
3) w pew nym sensie w pływ ają j determ inują sposób ujaw nienia się nerw icy uprzednio już uwarunkowanej przez fru stracje.8
Klim at psychospołeczny, n iew łaściw a struktura społeczna — w p ły w ają na człow ieka poprzez rodzinę, ta bowiem jest naturalnym środo w iskiem rozwoju człowieka, jego w ychow awcą. Rodzina, chcąc dostoso w ać dziecko do ustroju społecznego, który kieruje się naciskiem i agre sją, spowoduje n iew ątpliw ie reakcje nerw icow e, w yw rze niezatarte piętno na form ułow anie się Superego i zanim dziecko w ejdzie w bez pośredni kontakt ze społecznością, ulegnie trojakiej nerwicy, a m iano w icie: niepokojowi, agresji, poczuciu w iny. U społecznienie jest nadbu dową najgłębszych filogenetycznych schem atów postępowania człow ie ka, bowiem tworzą one z niego istotę społeczną i historyczną, ale onto- genetyczny psychizm jest nadbudową obiektyw nych warunków, w któ rych dokonuje się rozw ój.9
Problem nerwicy k olektyw nej Caruso ujm uje zatem następująco: Społeczeństw o działa na uform ow anie człow ieka poprzez rodzinę, czyli dziecko zdeterm inow ane przez doświadczenia rodzinne, jego przyszła
7 Caruso pow ołuje się na badania V. Jak u vljević’a, który porównał neurotyków z kliniki psychiatrycznej w Skopie (Macedonia) z neuroty kami k liniki Paryża. Obie grupy różniły się fenom enologicznie i diagno stycznie. H istoria z konwersją som atyczną przeważała w Macedonii, a nerw ica natręctw w Paryżu. Autor dochodzi do następującej konklu zji: „Die psychogenetischen Faktoren sind durch die spezifische D iskre panz zw ischen P ersönlichkeits- und G esellschaftsstruktur bedingt. S ie m anifestieren sich in den typischen Frustierungen, die das Individuum in seiner Entw icklung und seinem L ebenslauf treffen. Die Frustierun gen schaffen soziale K onflikte (intra- und interpersönliche), die spezi - fish sind und die Quantität und Q ualität der Neurosen bedingen”. V. Jakovljevié, C ulture et Neurose, w: „W eltkongress der P sychiatrie’’, Montreal 4— 10 Juni 1961.
8 Por. I. A. Caruso, Soziale A spekte der Psychoanalyse, 22; tenże, Psychoanalyse pour la personne, 132.
ew entualna nerw ica będzie w ięc odbiciem sytuacji rodzinnej, która z kolei jest zdeterm inowana przez struktury społeczne. Rodzina także jest odbiciem sytuacji historycznej. Caruso przychyla się do tw ierdze nia Marcusego, że psychoanaliza w ykryw a doświadczenia o charakterze ogólnym u jednostki i tylko w tej m ierze może ona zlikw idow ać kon kretyzację, w której uległy zafiksowaniu wzajem ne powiązania ludz kie. 10
