• Nie Znaleziono Wyników

Die Theorie moderner Hochspannungsanlagen : mit 152 Abb. im Text

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Die Theorie moderner Hochspannungsanlagen : mit 152 Abb. im Text"

Copied!
383
0
0

Pełen tekst

(1)
(2)

DIE THEORIE MODERNER H O C H SPA N N U N G S­

A N L A G E N

V O N

DR -ING . A . B U C H

M IT 152 A B B I L D U N G E N IM T E X T

Z W E IT E A U F L A G E

(3)

4 m 5 £

Copyright 1922 by R, Oldenbourg, München

INSTYTUT W

Nr inw Nr

/

Q p

(4)

Vorwort zur ersten Auflage.

Die S ta rk s tro m te c h n ik b ez e ic h n et m it » H o ch sp an n u n g san lag en « d ie jen ig en A n lag en , in w elch en die effek tiv e G e b ra u c h ssp a n n u n g zw i­

sch en irg e n d e in e m stro m fü h re n d e n T eil u n d d er E rd e die v o m V e rb ä n d e D e u tsc h e r E le k tro te c h n ik e r n o rm ie rte u n te re G renze v o n 250 V o lt (bei B a h n e n 500 V o lt) ü b e rs c h re ite t. E in e obere G renze is t n ic h t gezogen, v ie lm e h r is t es d er P ra x is ü b e rlassen , die im m e r h ö h e r g e ste c k te n S p a n n u n g sg re n z e n als v e rw e n d b a r zu erw eisen. Z u rz e it d ü rfte in D e u ts c h la n d die K ra ftü b e rtra g u n g s a n la g e L a u c h h a m m e r-R ie sa in S a c h ­ sen m it 110000 V o lt B e trie b s s p a n n u n g zw ischen d en L e itu n g e n des d o rt b e n u tz te n D re h stro m sy ste m s d en R e k o rd d a rste lle n . A n u n d für sich s p ric h t k ein G e sic h tsp u n k t dagegen, n o ch w e it h ö h ere S p a n n u n g e n d em p ra k tis c h e n B e d ü rfn is d ie n s tb a r zu m ach en , die einzige S ch w ierig ­ k e it b e ru h t lediglich in d er h in re ic h e n d e n Isolierung.

Jed es Is o lie rm a te ria l b e s itz t n u r bis zu einem gew issen G rad e die F ä h ig k e it, die A b le itu n g des e le k trisc h e n S tro m es v o n einem L e ite r zu m a n d e re n o d e r z u r E rd e zu v e rh in d e rn ; d e n n es g ib t in d er N a tu r k ein e v o llk o m m e n e n »N ichtleiter«. A b er h ier allein lieg t n ic h t die S ch w ie rig k eit, b ra u c h b a re A n la g e n fü r sehr viel hö h ere S p a n n u n g e n als die o b e n g e n a n n te h e rz u ste lle n , d e n n schließlich b le ib t es doch im m er n u r eine F ra g e d er W irts c h a ftlic h k e it, zu e n tsch eid en , wie hohe V e r­

lu ste , die infolge des en d lic h e n Iso la tio n sw e rte s je d e r A nlage e in tre te n m ü ssen , m a n in je d e m F alle in K a u f n e h m e n will. M it d er z u n e h m e n ­ d e n B e trie b s s p a n n u n g h a b e n sich v ie lm eh r a n d ere S ch w ierig k eiten ergeben, die in d er b e g re n z te n »elektrischen F e stig k e it« d er Iso lier­

stoffe w u rzeln . S olange m a n m it v e rh ä ltn is m ä ß ig n ied rig en S p a n n u n g e n a rb e ite te , lag z u r N a c h re c h n u n g d er e l e k t r i s c h e n F e stig k e it kein A n la ß v o r, w eil sch o n die m e c h a n i s c h e F e stig k e it d er iso lieren d en K o n s tru k tio n s te ile solche A b m essu n g en b ed in g te, d a ß m a n v o n der D u rc h sch lag sg ren ze noch w eit e n tfe rn t b lieb. E r s t als m a n bei h ö h eren S p a n n u n g e n in dieser B ezieh u n g u n lieb sa m e Ü b e rra sc h u n g en in G e sta lt v o n D u rc h sc h lä g e n , Ü b e rsch läg en u n d d a d u rc h h e rv o rg e ru fen e n p a rtie lle n Z e rstö ru n g e n e rle b te , b e g a n n m an , ein er th e o re tisc h e n U n te rs u c h u n g in b e ­

(5)

zug a u f e le k trisc h e F e s tig k e it n a c h z u g e h en . H e u te k a n n m a n w ohl sagen, d a ß die K e n n tn is d e r e le k trisc h e n F e s tig k e its le h re e rs t die G ru n d la g e fü r d en ric h tig e n E n tw u r f v o n A n la g e n h o h e r S p a n n u n g e n b ild e t.

Ich h a b e d e sh a lb in m ein em B u ch ü b e r »Die T h e o rie m o d e rn e r H o c h s p a n n u n g sa n la g e n « diese L e h re v o ra n g e s te llt u n d ih r e in en v e r­

h ä ltn is m ä ß ig b re ite n R a u m g e w id m et, d a sie d as F u n d a m e n t fü r d en A u fb a u d er g e sa m te n H o c h s p a n n u n g s th e o rie b ild e t. M it R ü c k s ic h t d a ra u f, d a ß sich die L ite r a tu r m it F e s tig k e its re c h n u n g e n b ish e r n u r w en ig b e s c h ä ftig t h a t, h a b e ich eine s y s te m a tis c h e A b le itu n g u n te r B e ifü g u n g aller R e c h n u n g sv o rg ä n g e fü r z w eck d ien lich g e h a lte n . Die W ie d e rg a b e fe rtig e r F o rm e ln o d e r E n d r e s u lta te d ü rfte m ein es E r ­ a c h te n s ein g rü n d lic h e s V e rs tä n d n is fü r diesen sch w ierig en Z w eig d e r e le k trisc h e n F a c h w isse n sc h a ft u n d eine ric h tig e E r k e n n tn is d e r o b ­ w a lte n d e n V e rh ä ltn isse n ic h t in d em G ra d e fö rd e rn k ö n n e n , d e r e rfo r­

d erlich ist, u m äh n lic h e R e c h n u n g e n s e lb s tä n d ig d u rc h z u fü h re n . H a t m a n m it H ilfe d e r F e stig k e itsle h re die Iso lie ru n g sfra g e g elöst, so k a n n m a n zu r E r m itte lu n g d e r ü b rig e n K o n s tr u k tio n s d a te n sc h re ite n . E s schlossen sich d e sh a lb zw anglos a n d e n A b s c h n itt ü b e r F e s tig k e its ­ leh re die für die B e re c h n u n g v o n H o c h sp a n n u n g sle itu n g e n m a ß g e b e n ­ d en F a k to re n . Bei d e r Q u e rs c h n itts e rm itte lu n g ü b e n » S e lb stin d u k tio n « u n d » K a p a z itä t« einen m itb e s tim m e n d e n E in flu ß aus, w e n n m a n bei g eg eb en er L e itu n g s a n o rd n u n g eine v o ra u s b e s tim fn te E n d s p a n n u n g erre ic h en will.

A u c h h ie r h ie lt ich eine ein g eh en d e a n a ly tis c h e B e h a n d lu n g u n te r D u rc h fü h ru n g aller in F ra g e k o m m e n d e n R e c h n u n g sv o rg ä n g e fü r zw eckdienlich.

In d er sy s te m a tis c h e n A b le itu n g v o n G ese tzen u n d F o rm e ln e r ­ b lick e ich d en e in fa c h ste n W eg, u m zu m v o llen V e rs tä n d n is zu gelan g en . Z u je d e r e x a k t-w isse n sc h a ftlic h e n L In te rsu c h u n g g e h ö rt ein g u t T eil M a th e m a tik . D esh a lb w a r a u c h h ie r die A n w e n d u n g a u s fü h rlic h e r u n d a n u n d für sich v ie lle ic h t e rm ü d e n d e r R e c h n u n g e n u n v e rm e id lic h .

W ie sch o n ein g an g s e rw ä h n t, lassen sich infolge des e n d lic h e n Iso la tio n sw e rte s aller Iso lie rm a te ria lie n z u sä tz lic h e V e rlu ste n ic h t v e r ­ m eid e n , d e re n a n n ä h e rn d ric h tig e V o ra u s b e s tim m u n g m ir w ic h tig e r ­ sc h ein t. D a u n te r d en B egriff »zusätzliche V e rlu ste « sow ohl die A b- le itu n g s- als a u c h die d ie le k trisc h e n V e rlu ste fallen, so h a b e ich es v o r ­ gezogen, die V e ra n la ssu n g u n d V o ra u s b e s tim m u n g d ieser V e rlu ste d o rt zu b esp re c h e n , w o die G eb ie te ih re s h a u p ts ä c h lic h s te n A u f tre te n s b e ­ h a n d e lt w erd en . E s sind dies die A b s c h n itte ' ü b e r » K o ro n a stra h lu n g « ,

» Iso lato ren usw .« u n d » H o c h sp a n n u n g sk a b e l« , w obei ich V e ra n la s s u n g n a h m , au f w e rtv o lle V e rsu ch s- u n d R e c h n u n g se rg e b n isse a n d e re r F a c h ­ m ä n n e r zu rü c k z u g reife n , u m n a m e n tlic h d em p ro je k tie re n d e n In g e n ie u r ein en v o llstä n d ig e n Ü b e rb lic k ü b e r alle R e c h n u n g sv o rg ä n g e zu e rm ö g ­ lic h e n u n d zu e rle ic h te rn .

(6)

Vorwort. V W a r d e r W eg fü r die B e re c h n u n g u n d d en E n tw u r f h ie rm it g e­

w iesen, so g a lt es je tz t, einzelne B e trie b se rsc h e in u n g en zu b esp rech en , d e re n K e n n tn is fü r die e in w an d fre ie P ro je k tie ru n g u n e rlä ß lic h ist.

E s sind dies die E rsc h e in u n g e n v o n » Ü b ersp an n u n g en « u n d die v e r ­ a n la sse n d e n U rsa c h e n d erselb en . Bei d e r a u sfü h rlic h e n B e h a n d lu n g dieses T h e m a s b in ich d e n n e u e ste n S y n th e se n gefolgt, w elche H e rr P ro fesso r D r.-In g . P e te rs e n in seinem v o rzü g lich e n W e rk » H o ch sp an ­ n u n g s te c h n ik « u n d in sein en A u fsä tz e n » Ü b e rsp an n u n g en u n d Ü b e r­

sp a n n u n g ssc h u tz « (E le k tro te c h n isc h e Z e itsc h rift 1913) ü b e r die T h eo rie v o n W e lle n m it ste ile r S tirn , n a m e n tlic h ü b e r die sog. »W anderw ellen«

au fg estellt h a t. Ich hoffe, d u rc h die v o n m ir g eg ebenen au sfü h rlic h e n R e c h n u n g e n z u r V e rb re itu n g d e r P e te rssc h e n T h e o rie n d as m einige b e ig e tra g e n zu h ab en .

S in d die U rsa c h e n d er Ü b e rs p a n n u n g e rk a n n t, so lassen sich auch die v o n m ir im v o rle tz te n A b s c h n itt b esp ro c h e n e n » Ü b e rsp a n n u n g s­

s c h u tz v o rric h tu n g e n « in b ezu g au f ih re W irk u n g re c h n e risc h e rm itte ln u n d a n w en d en . A n dieser S telle k o n n te ich d e r M a th e m a tik am w en ig ­ ste n e n tr a te n , doch w a r ich b e m ü h t, d u rc h E in fü g u n g zah lre ic h er der P ra x is e n tle h n te r B eispiele d em a b s tr a k te n S to ff a n reg en d e S e ite n a b ­ zu g ew in n en .

Im le tz te n A b s c h n itt g la u b te ich — lediglich d er V o llstä n d ig k e it h a lb e r — d e n m eist im Gefolge d er Ü b e rsp a n n u n g e n a u ftr e te n d e n »Ü ber­

strö m e n « in so fe rn eine, w e n n au ch k u rz e W ü rd ig u n g a n g e d eih en lassen zu m üssen, als ich die z w e c k e n tsp rec h e n d e n S c h u tz m itte l hiergegen einer B e sp re c h u n g u n te rw o rfe n h ab e.

Die v ielen rein m a th e m a tis c h e n U n te rsu c h u n g e n sind m a n c h m a l gegen m eine an fän g lich e A b sic h t u n e rw ü n sc h t b re it g ew o rd en ; die N o t­

w e n d ig k e it ih re r D u rc h fü h ru n g erg ab sich in d es im L a u f d er B e a rb e i­

tu n g v o n selb st d u rc h d en b e h a n d e lte n S to ff u n d d u rc h das B e stre b e n , d as V e rs tä n d n is fü r d e n L eser zu e rle ic h te rn . Bei d er re in m a th e m a ­ tisc h e n L ö su n g d e r v ielen P ro b le m e u n te r s tü tz te m ich H e rr D r. pliil.

J o h a n n e s M eyer in lie b e n sw ü rd ig ste r W eise, u n d b e n u tz e ic h g ern die G eleg en h eit, ih m an dieser S telle h ie rfü r m einen D a n k au sz u sp rech en .

H a m b u r g , im H e rb s t 1913.

fl. B U C H .

(7)

Die R eih en fo lg e des b e h a n d e lte n S to ffes w u rd e im allg em ein en b e ib e h a lte n . B ei ein ig en w ic h tig e n K a p ite ln sin d U m a rb e itu n g e n u n d E rw e ite ru n g e n v o rg e n o m m e n , u m d e n E rfa h r u n g e n d e r le tz te n J a h r e

R e c h n u n g zu tra g e n .

ln d em A b s c h n itt » E lek trisch e F e stig k e itsle h re « w u rd e n n e u b e ­ a r b e ite t u n d erh e b lic h e rw e ite rt die K a p ite l: R a n d w irk u n g e n u n d D u rc h fü h ru n g e n . D e r A b s c h n itt » K o ro n a stra h lu n g u n d z u sä tz lic h e V e rlu ste in F re ile itu n g e n d u rc h G lim m e n tla d u n g e n « e rfu h r eine g ä n z ­ liche N e u b e a rb e itu n g . E b e n fa lls w u rd e d e r A b s c h n itt » Iso lato ren « n eu b e a rb e ite t u n d h ierb e i b e so n d e rs die fü r m o d e rn e llü c h s ts p a n n u n g s - a n la g e n w ic h tig e n H ä n g e -Is o la to re n re c h n e risc h e rfa ß t. D er A b s c h n itt

» H o c h sp a n n u n g sk a b e l« e rfu h r in seinem zw eiten T eil, w e lch er D re h ­ s tro m k a b e l b e tr ifft, eine e rh e b lich e Ä n d e ru n g u n d E rw e ite ru n g . In d em A b s c h n itt » Ü b e rs p a n n u n g s s c h u tz -E in ric h tu n g e n « is t ein n eu es K a p ite l ü b e r e isen h a ltig e S p u le n ein g e fü g t (T ra n s fo rm a to re n u n d Ma-.

schinen), u m sie d e r B e h a n d lu n g v o n Ü b e rs p a n n u n g s p ro b le m e n in die frü h e r g eg eb en en B e re c h n u n g e n d e r S c h u tz m itte l re c h n e risc h e in b e ­ ziehen zu k ö n n e n . D as K a p ite l » N u llp u n k tse rd u n g « w u rd e d e n n e u e re n T h e o rie n v o n P e te rs e n folgend v o lls tä n d ig u m g e a rb e ite t. E b e n so e rfu h r d e r A b s c h n itt » S c h u tz e in ric h tu n g e n gegen Ü b e rströ m e « eine U m g e ­ s ta ltu n g , b e so n d e rs w u rd e d e r T eil ü b e r a u to m a tis c h w irk e n d e Ö lsc h a lte r d en le tz te n N e u e ru n g e n a n g e p a ß t.

B ei d e r B e a rb e itu n g dieser zu m T eil r e c h t e rh e b lic h e n Ä n d e ru n g e n u n te r s tü tz te m ich d u rc h p ra k tis c h e R a tsc h lä g e u n d K o n tro llre c h n u n g e n H e rr O b e rin g e n ie u r H. F lö g el au s A h re n sb u rg . Ic h sage ih m a n dieser S telle fü r seine M ita rb e it m e in en w ä rm s te n D a n k .

H a m b u r g , D eze m b er 1921.

Ä. B U C H .

(8)

Inhalts-V erzeichnis.

Seite

E lek trisch e F e s tig k e its le h re ... 1

A. D as elektrische F e l d ... 2

B. D as elektrische P o t e n t i a l ... ! ... 3

C. V erteilung d er E le k triz itä t aut' körperlichen L eitern un d P o te n tia l ein­ facher R o t a t i o n s k ö r p e r ... 6

D. K a p a z itä t eines einzelnen L eiters un d Begriff des K ondensators . . 9

E . D er P l a t te n k o n d e n s a to r ...10

F. E in flu ß des D ielektrikum s un d D ie le k triz itä ts k o n s ta n te ... 13

G. E lek trisieren d e K ra ft u n d dielek trisch er W i d e r s t a n d ...15

H. V orgänge im D ie le k trik u m ... 16

I. K a p a z itä t verschiedener K o ndensatoren u n d B ean sp ru ch u n g des I s o lie r m a te r ia ls ...18

P l a t te n k o n d e n s a to r ... 18

W alzenförm iger K o n d e n s a to r... 19

K o n d en sato r bestehend aus Z ylinder und m it diesem paralleler E bene 21 K o n d en sato r besteh en d aus zwei parallelen Z y l i n d e r n ...27

K o n d en sato r b esteh en d aus zwei sich um hüllenden Z ylindern . . . 36

K. B rech u n g der K r a f t l i n i e n ... 45

L. G eschichtete A n o rd n u n g des I s o l i e r m a t e r i a l s ... 46

M. R a n d w irk u n g e n ...52

N. D u r c h f ü h r u n g e n ...59

0 . D as elektrische W e c h s e l f e ld ... 65

P. Die L u ft als D ie le k trik u m ... 67

Q. D as Öl als D i e l e k t r i k u m ... 72

R . Die festen Isolierstoffe als D i e l e k t r i k a ... 77

S. S ic h e r h e its f a k t o r ...82

B erechnungen von H o c h s p a n n u n g s le itu n g e n ... 84

A. Q u e r s c h n i tts e r m itt lu n g ... 84

B. Die S e lb s tin d u k tio n s s p a n n u n g ... 86

C. 'S elb stin d u k tio n sk o effizien t einer D o p p e l l e i t u n g ...87

D. S elbstin d u k tio n sk o effizien t eines k onzentrischen Z w eileiterkabels m it m assivem I n n e n l e i t e r ...92

E. S elbstin d u k tio n sk o effizien t eines k onzentrischen Z w eileiterkabels m it röhrenförm igem I n n e n l e i t e r ... 96

F. S elbstin d u k tio n sk o effizien t einer D reh stro m leitu n g in L u f t ...99

G. S elbstin d u k tio n sk o effizien t verseilter D reileiter-K abel ...101

H. Beispiel fü r die E rm ittlu n g des Spannungsabfalles in einer D reh stro m ­ le itu n g u n te r B erücksichtigung der S e l b s t i n d u k t i o n ... 101

1. G egenseitige In d u k tio n p arallelg esch alteter L e i t u n g e n ...104

K. E rm ittlu n g des L adestrom es der m it K a p a z itä t b e h a fte te n L eitungen 109 L. K a p a z itä t einer D oppelleitung in L u f t ...112

M. K a p a z itä t einer D reh stro m leitu n g in L u f t ... 117

N. K a p a z itä t eines verseilten D re ile ite rk a b e ls... 119

O. K a p a z itä t eines verseilten Z w e i le i te r k a b e l s ...124

P. K a p a z itä t eines ko n zen trisch en Z w e ile ite rk a b e ls ... 127

Q. E influß der K a p a z itä t auf die S p a n n u n g ... 130

(9)

Seite R . E rm ittlu n g der re su ltieren d en S tro m - u n d S p a n n u n g sv e rh ä ltn isse bei

b e la ste te n L eitu n g en , w elche m it S e lb stin d u k tio n u n d K a p a z itä t b e ­

h a fte t s i n d ...131

3. K o ro n a stra h lu n g und zusätzliche V erluste in F reileitu n g en d urch G lim m ­ en tlad u n g en ...13-5 4. Isolatoren un d zusätzliche V erluste an denselben 143 A. S t ü t z i s o l a t o r e n ... 143

B. H ä n g e i s o l a t o r e n ... 154

C. Z usätzliche V e rlu s te ... 163

5. H o ch sp an n u n g sk ab el 164 A. D u rch sch lag sfestig k eit u n d A u f b a u ... 164

B. Z usätzliche V erluste in K a b e ln ...175

V erlu ste im D ie le k trik u m ... 175

V erlu ste im B leim an tel ... 178

C. B elastu n g vo n K abeln m it R ü c k sic h t auf E r w ä r m u n g ... 179

6. Ü berspannungen 133 A. Ü b ersp an n u n g en in n erer H e r k u n f t ...183

a) T hom sonscher S c h w in g u n g s k re is ... 184

b) R e s o n a n z s c h w in g u n g e n ... 191

c) Schw ingungen beim U n te rb re c h e n eines S t r o m k r e i s e s ...195

d) E r d s c h l u ß ... 199

e) E in sc h a lte n ein er L eitu n g ... 201

f) E rd u n g einer L e i t u n g ... 219

g) A b sch altu n g einer in d u k tiv e n L a s t ... 230

B. Ü b ersp an n u n g en infolge a tm o sp h ärisch er E in f l ü s s e ...232

a) S ta tisc h e L a d u n g e n ... 232

b) W a n d e r w e ll e n ... 233

7. Ü berspannungsschutz u n d eisenhaltige Spulen 238 A. D rosselspulen ... 238

B. S c h u tz k o n d e n s a to r e n ... 251

C. D rosselspule u n d K o n d e n sa to r in S e r i e n s c h a l t u n g ...261

D. D rosselspule u n d K o n d e n sa to r in P a ra lle ls c h a ltu n g ...288

E. E isen h altig e S pulen (T ran sfo rm ato ren , M aschinen) im S c h u tzk reis 300 ■ 1. S e lb s tin d u k tio n s k o e f f iz ie n t...300

2. W e il e n w id e r s ta n d ... 304

3. K a p a z i t ä t ... 304

4. E ig e n fr e q u e n z ... 305

5. S p a n n u n g sv e rte ilu n g an T ransform aL orw icklungen . . . 307

F. H ö rn e rfu n k e n stre c k e n u n d D a m p fu n g s w id e rs tä n d e ... 311

G. E le k tro ly ta b le ite r ... 335

H. N u llp u n k ts e r d u n g ... 337

1. E rd u n g s d ro s s e ls p u le n ... 338

2. N u llp u n k ts w id e r s tä n d e ... 341

3. L ö s c h t r a n s f o r m a t o r ... 344

I. A llgem eine A n o rd n u n g der Ü b e r s p a n n u n g s a b le it e r ... 345

8. S chu tzein rich tu n g en gegen Ü b e rs trd m e ...352

A. A b sc h m e lz sic h e ru n g e n ...352

B. Ö l s c h a l t e r ... 354

G. Ü b e rstro m sc h u tz verzw eigter L e i t u n g s n e t z e ...363 B e ric h tig u n g : S. 27 in Fig. 6 re c h n e t S treck e x n u r bis zu r A- (n ich t 0 2-) Achse.

(10)

1. Elektrische Festigkeitslehre.

Die in d e r H o c h s p a n n u n g s te c h n ik g e b rä u c h lic h en Iso lie rm a te ria lie n b e s itz e n eine gew isse F e stig k e it, m it w elch er sie e le k trisc h e n E n t ­ la d u n g e n d u rc h d as iso lieren d e M itte l h in d u rc h w id e rste h e n . W ird die F e stig k e itsg re n z e ü b e rs c h ritte n , so erfo lg t d e r e le k trisch e D u rch sch lag . M an s p ric h t d e sh alb k u rz v o n d er » D u rch sch lag sfestig k eit« eines M a­

te ria ls u n d d r ü c k t dieselbe d u rc h d en Q u o tie n te n aus, d. h. m a n g ib t d u rc h einen S p a n n u n g s g ra d ie n te n an , w elche S p a n n u n g pro cm D icke a u f die B e g re n z u n g sflä ch e n ein er iso lieren d en S c h ic h t w irk e n d arf, ehe eine E n tla d u n g d u rc h die S c h ic h t e in tr itt.

D iese E n tla d u n g ä u ß e r t sich n ic h t im m e r so fo rt in einem k u r z ­ s c h lu ß a rtig e n D u rc h sc h la g d u rc h d a s M a te ria l h in d u rc h , so n d e rn es g eh en d em völligen D u rc h sc h la g m e ist sch o n u n v o llk o m m e n e E le k ­ triz itä ts a u s g le ic h e ' vorauSj w elche als D u n k e le n tla d u n g e n u n te r K n i­

s te rn ein se tz e n ; diesen folgen G lim m e n tla d u n g e n .

W ill m a n m it S ic h e rh e it die G renze v e rm eid e n , bei w elcher G lim m ­ lic h te n tla d u n g o d e r g a r D u rc h sc h la g e in tr itt, so m u ß m a n die zu e r­

w a rte n d e ele k trisc h e B e a n sp ru c h u n g k en n en , w elch er ein Is o lie rm itte l im g egebenen F a lle a u sg e se tz t sein w ird. Die erste A u fg ab e d er F e s tig ­ k e itsle h re is t es d esh alb , die v o ra u ssic h tlic h e B e a n sp ru c h u n g , die m a n eb en falls als S p a n n u n g s g ra d ie n t, d. h. ^ a u ssd rü c k t, zu e r­

m itte ln u n d zw eiten s die S tellen an ein er e le k trisc h e n A n o rd n u n g an zu g e b e n , wo die h ö c h ste n B e a n sp ru c h u n g e n a u ftre te n .

Z u r L ö su n g dieser A u fg a b e n b e d ie n e n w ir u n s d e r G esetze d er E le k tr o s ta tik u n d e rw e ite rn die g e fu n d e n e n E rg eb n isse s p ä te r a u c h au f E m e tisc h e Z u stä n d e .

B u c h , T h e o rie m o d e rn e r H o c h s p a n n u n g s a n la g e n . 1

(11)

A. Das elektrische Feld.

N a ch d em C o u lo m b sc h e n G esetz ü b e n zwei e le k trisc h e M assen m u n d m' , w elch e u m die S tre c k e r v o n e in a n d e r e n tf e r n t sin d , ein e K r a f t

a u fe in a n d e r a u s ,

F — c ~ ^2~ D y n .

H ierb e i s to ß e n sich g leic h n am ig e E le k tr iz itä te n g e g e n se itig a b , w ä h ­ re n d u n g le ic h n a m ig e e in a n d e r a n zie h en . D er F a k to r c i s t v o n d e r B e sc h a ffe n h e it des S to ffes a b h ä n g ig , d u rc h w e lch en h in d u rc h die ele k ­ tris c h e n M assen a u fe in a n d e r e in w irk e n . H a n d e lt es sich u m die L u f t als u m g e b e n d e s iso lieren d es M ed iu m , so w ird d e r P r o p o r tio n a litä ts ­ f a k to r c = 1.

S e tz t m a n r = 1 u n d F = 1 D y n (u n g e fä h r = 1 M illig ram m ), so e r h ä lt m a n u n te r d e r B e d in g u n g , d a ß m = m ' is t, die e le k tro s ta tis c h e E in h e it d e r E le k triz itä ts m e n g e .

D ie W irk u n g e in er E le k triz ä ts m e n g e e r s tr e c k t sich ü b e r d e n g a n z e n u m g e b e n d e n R a u m ; m a n n e n n t diesen R a u m d as » elek trisch e F eld«.

Die W irk u n g im F e ld e is t a n je d e r S telle ein e sow ohl d e r K r a f t­

ric h tu n g als a u c h d e r K r a f ts tä r k e n a c h g a n z b e s tim m te . D ie S tä r k e des F e ld e s m iß t m a n a n je d e r S telle d u rc h die K ra ft, w elch e eine d a s e le k trisc h e F e ld e rz e u g e n d e M asse m a u f eine a n d e r b e tr a c h te te n S te lle b e fin d lic h e E in h e its m a s s e d e r E le k tr iz itä t a u s ü b t. B e z e ic h n e t m a n die S tä rk e d e r K ra f t, w elche a n e in er S te lle im F e ld e a u f die E in h e its m a s s e a u s g e ü b t w ird , k u rz m it » F e ld stä rk e « u n d n e n n t sie § , so ist

D ie e le k trisc h e F e ld s tä r k e 1 w ird also v o n d e r E le k tr iz itä ts m a s s e 1 in d e r E n tf e r n u n g 1 e rz e u g t. B e fin d e t sich a n d e r b e tr a c h te te n S te lle des F e ld e s die M asse m \ so is t die K ra ft, w elche d o r t w irk t

r m m ' c. ' .-n

F = = 2 >

Die R ic h tu n g , in w e lc h er die K r a f t F a n e in e r S telle des F e ld e s a u f eine e le k trisc h e M asse m ' w irk t, w ird d u rc h die B a h n b e s tim m t, die eine frei b ew egliche p u n k tfö rm ig e M asse ein sc h la g e n w ü rd e , w e n n sie a n die S telle v o n m! g e s e tz t w ü rd e . M an n e n n t d iese B a h n eine

» K raftlinie«. D a m a n sich fü r je d e n O rt im F e ld e ein e solche K r a f t ­ linie k o n s tru ie re n k a n n , so is t d a s e le k trisc h e F e ld d e r In b e g riff a lle r K ra ftlin ie n .

D ie D ic h te d e r K ra ftlin ie n g ib t ein M itte l a n die H a n d , u m d ie F e ld s tä rk e eines O rtes im e le k trisc h e n F e ld e zu b e z e ic h n en . M an t e ilt d e r F lä c h e n e in h e it a u f ein e r K u g e lo b e rflä ch e , w elche m it d em R a d iu s i u m die p u n k tfö rm ig e E le k triz itä ts m a s s e 1 b e sc h rie b e n is t, die K r a f t ­

(12)

A. Das elektrische Feld. 3 lin ie n z a h l 1 zu. D a die O b erfläch e ein er solch en K ugel 4 n ist, so gehen d e m n a c h v o n d e r im M itte lp u n k t g e d a c h te n E in h e itsm a sse d e r E le k ­ t r i z i t ä t 4 n K ra ftlin ie n aus. B e fin d e t sich im M itte lp u n k te die E lek-

triz itä ts m e n g e m, so gehen v o n dieser d e m n a c h 4 n m K ra ftlin ie n au s, u n d die F lä c h e n e in h e it ein er K u g elo b erfläch e v o m R a d iu s r

¿ t n m m

ward v o n ^ K r a f t l i n i e n g etro ffen . W ie au s G leich u n g 1) h e rv o r­

g e h t, is t also die F e ld s tä rk e § m it d e r K ra ftlin ie n d ic h te id e n tisc h . D er g esam te v o n d e r E le k triz itä ts m e n g e m au sg e h e n d e K r a f t­

lin ie n flu ß is t n a c h obigem

TV = 4 7i m ...3) D iv erg ieren die K ra ftlin ie n , so n im m t die F e ld s tä rk e in R ic h tu n g d e r D ivergenz ab, la u fe n sie p a rallel, so is t d as F e ld h o m o g en u n d die F e ld s tä rk e k o n s ta n t.

B. Das elektrische Potential.1)

U n te r dem P o te n tia l der e le k trisc h e n M asse m in b ezu g au f einen P u n k t in d e r E n tfe rn u n g r v e r s te h t m a n die sk a la re G röße YYl Die p h y sik a lisc h e B e d e u tu n g des P o te n tia ls is t ein A rb e itsw e rt. B ew eg t sich die freibew egliche E le k triz itä ts m e n g e 1 u n te r d er K ra ftw irk u n g , w elche die E le k triz itä ts m a s s e m a u s ü b t, a u f d er B a h n ein er K ra ftlin ie , so n im m t z w ar die K r a ft F, m it w elcher m au f die M asse 1 w irk t, m it d em Q u a d ra te d er E n tfe rn u n g ab , doch k a n n m a n fü r eine u n e n d lic h kleine S tre c k e d r a n n e h m e n , d a ß die K ra ft k o n s ta n t b le ib t. D ie a u f d e r W e g streck e d r g eleistete A rb e it is t d em n a c h

d A = F d r = ™ d r . r-

L ä ß t m a n die S tre c k e d r v o n d e r E n tfe r n u n g r au s bis in das U n en d lic h e w ach sen , so w ird die g e sa m te A rb e it

A =

D as P o te n tia l

CO

j > -

r = cc

m r r=r

V = —m ...4)

r '

is t also die A rb e it, w elche au fz u w e n d e n ist, u m die E in h e itsm a sse d e r E le k tr iz itä t in dem v o n d e r E le k triz itä ts m a s s e m a u sg e h e n d e n K r a f t­

felde v o m U n e n d lich e n a u f die E n tf e rn u n g r h e ra n z u fü h re n . A u f die x) N äheres ü b er den Begriff des P o te n tia ls siehe: E m ile M a t h i e u , T heorie des P o te n tia ls. 1890.

\ *

(13)

W e g ric h tu n g k o m m t es h ie rb e i n ic h t a n , d a die g e le iste te A rb e it v o m W eg e u n a b h ä n g ig ist.

W ü rd e m a n s t a t t d e r e le k tris c h e n M a sse n e in h e it die E le k tr iz itä ts ­ m enge m' au s d em U n e n d lic h e n bis a u f die E n tf e r n u n g r h e ra n fü h re n ,

D ie P o te n tia le m e h re re r a n v e rs c h ie d e n e n S te lle n g e d a c h te n M assen in b e zu g a u f e in en P u n k t k a n n m a n z u r B ild u n g des G e s a m tp o te n tia ls e in fa c h a d d ie re n , d a d e n P o te n tia le n k ein e R ic h tu n g b e iz u m e sse n ist.

D as G e s a m tp o te n tia l is t d a h e r

D ie K ra ft, w elche die M asse m in ein em P u n k te des v o n m a u s ­ g e h e n d e n K ra ftfe ld e s a u f die E le k triz itä ts m a s s e 1 a u s ü b t, n ä m lic h

D iffe re n z iert m a n n ä m lic h das P o te n tia l V n a c h r, so e r h ä lt m a n

D ie v o n d e r M asse m in d e r E n tf e r n u n g r a u f die E in h e it d e r E le k - tr iz itä ts m a s s ’e a u s g e ü b te K ra ft is t also gleich deiji n e g a tiv e n D iffe re n tia l­

q u o tie n te n des P o te n tia ls . D a die K r a f t gleich d e r F e ld s tä r k e is t, so g ib t u n s dieser Z u s a m m e n h a n g ein M itte l a n H a n d , u m au s d e m fü r ein e b e s tim m te E n tf e r n u n g b e s te h e n d e n P o te n tia l die F e ld s tä r k e a n dem in B e tr a c h t k o m m e n d e n O rte des K ra ftfe ld e s zu b e s tim m e n .

F lä c h e n , w elche O rte m it d e m se lb e n P o te n tia lw e r t m ite in a n d e r v e rb in d e n , n e n n t m a n Ä q u ip o te n tia l- o d e r N iv e a u flä c h e n . D ie N iv e a u ­ fläch en ein er p u n k tfö rm ig e n M asse m ü sse n d a h e r k o n z e n tris c h e K u g e l­

flä c h e n sein. D a die K ra ftlin ie n , w elche v o n e in e r p u n k tfö r m ig e n M asse a u sg e h e n , r a d ia l v e rla u fe n , so s te h e n die K ra ftlin ie n a u f d e n N iv e a u ­ flä ch en s e n k re c h t. H ie ra u s e rg ib t sich, d a ß die F e ld s tä r k e n a c h d e r A n z a h l v o n K ra ftlin ie n b e w e rte t w e rd e n k a n n , w elch e die F lä c h e n ­ e in h e it e in e r N iv e a u flä c h e s e n k re c h t tre ffe n .

I n d en b e id e n v o rb e h a n d e lte n K a p ite ln A u n d B is t v o n d e n g r u n d ­ le g e n d e n Z u s tä n d e n d e r E le k tr iz itä t die R ed e. E s d ü r f te d a h e r a n ­ g e b r a c h t sein, n o c h einige W o rte , u n te r B e rü c k s ic h tig u n g d e r n e u e s te n

IfL * tfi/

so w ä re die g e le iste te A r b e it — - — o d e r m it a n d e re n W o r te n : D ie p o te n tie lle E n e rg ie zw ischen d e n M assen m u n d m ' b e tr ä g t

V ■ m ' .

F = m

s te h t in einem b e s tim m te n V e rh ä ltn is z u m P o te n tia l V = — r

d V d r

r / m

d r r 2

o d e r 6)

(14)

B. Das elektrische Potential. 5 U n te rs u c h u n g e n a u f diesem G eb iet, ü b e r d a s W esen d e r E le k tr iz itä t h in z u z u fü g e n , d a dieses z u m b esse ren V e rs tä n d n is d er M aterie b e i­

tr a g e n w ird . N a c h d e m m a n in d en e rs te n J a h rz e h n te n n a c h d e r E n t ­ d e c k u n g d e r E le k tr iz itä t g la u b te , es h ie r m it einem seh r le ic h t bew eg­

lic h e n F lu id u m zu t u n zu h a b e n , d rä n g te sich s p ä te r im m e r w e ite r die T h e o rie in d en V o rd e rg ru n d , d a ß die E le k tr iz itä t eine S ch w in g u n g s­

fo rm des h y p o th e tis c h e n Ä th e rs sei; seh r viele e x p e rim e n te lle U n te r ­ s u c h u n g e n sch ien en diese A n n a h m e zu b e s tä tig e n . E r s t die A rb e ite n d e r le tz te n J a h rz e h n te , die v ielfach au f gan z a n d e re n G eb ie ten , wie d em d e r R a d io a k tiv itä t, d e r k in e tisc h e n G a sth eo rie, des A to m a u f­

b a u e s usw . g e fü h rt w u rd e n , b ra c h te n a u c h an d e re A n sic h te n ü b e r d as W esen d e r E le k tr iz itä t z u sta n d e . M an is t h e u te w ie d er a u f d en u r ­ s p rü n g lic h e n S ta n d p u n k t g ela n g t, w elcher in d e r E le k tr iz itä t eine n a c h w e isb a re M asse sie h t, a llerd in g s u n te r ganz a n d e re n V o ra u s­

s e tz u n g e n als d a m als. W e n n m a n v o n ein er M asse sp ric h t, so v e r m u te t m a n a u c h die ein e r solch en eig e n tü m lic h e n E ig e n sc h a fte n , v o r allem

»T rägheit«, ln d e r T a t lassen sich diese a u c h für die e le k trisc h e n V o r­

g än g e n ach w eisen . So, w ie a u s d e r C hem ie b e k a n n t, sich alle S toffe in k le in ste T eile zerlegen lassen, die sog. A to m e, w elche n ic h t w e ite r te ilb a r sind, lä ß t sich a u c h sin n g e m äß eine e le k trisc h e M asse in k le in ste n ic h t w e ite r te ilb a re E in h e ite n zerteilen . E in einzelnes solches T eilch e n n e n n t m a n ein »E lektron«. Die elek trisc h e L a d u n g dieses E le m e n ta r­

q u a n tu m s is t n a c h vielen M essungen zu 1,58 • 10-19 C oulom b fe stg e ste llt.

D ie G röße eines solchen T eilchens s te h t erh eb lich h in te r d erje n ig e n d e r A to m e zu rü c k , so b e tr ä g t die M asse z. B. n u r d en 1800. T eil des W a sse rsto ffa to m s ca. 10-27 g. D iese sog. E le k tro n e n sind n e g a tiv e L a d u n g e n , w elche im n o rm a le n F all A to m k e rn e u m k re ise n u n d b e ­ w eglich sind. Die A to m k e rn e d ag eg en sind p o sitiv , u n d is t die G röße ih re r L a d u n g e n b e stim m e n d fü r die E ig e n sc h a fte n des » b etreffen d en E le m e n te s. E b e n so sind die G rö ß e n v e rh ä ltn isse d e r A to m e ein V iel­

faches d e rje n ig e n d e r E le k tro n e n . D er R a d iu s des E le k tro n s b e tr ä g t n a c h d e n n e u e s te n M essungen ca. 10~13 cm , w ä h re n d d as A to m einen R a d iu s b e s itz t, d e r b is 1 0 0 0 0 0 m al g rö ß e r ist. U m diese G rö ß e n v e r­

h ä ltn isse e tw a s a n sc h a u lic h e r zu g e s ta lte n , m a g fo lgender V ergleich dienen. M an d e n k e sich d as k le in ste u n s b e k a n n te A to m , n ä m lic h das W a sse rsto ffa to m , so v e rg rö ß e rt, d a ß es d e n D u rch m esser d er E rd e a n n im m t (ca. 12700 k m ), so h a t bei d ieser V e rg rö ß e ru n g ein E le k tro n ein en D u rch m esse r v o n ca. 180 m . E s le u c h te t also o h n e w e iteres ein, d a ß . viele E le k tro n e n zw isch en d en A to m e n P la tz h a b e n . E s w ird au ch k la r, d a ß ein F lie ß e n d e r E le k tro n e n , z. B. in einem D ra h t, s ta ttf in d e n k a n n . D ie G esch w in d ig k eit, m it d e r diese B ew egung v o r sich g e h t, k a n n v o n v e rh ä ltn is m ä ß ig k lein en bis zu solchen n a h e d er L ic h tg e ­ sch w in d ig k eit sein. Die Ü b e rtra g u n g v o n Im p u lse n sc h e in t a n n ä h e rn d m it d e r b e k a n n te n L ic h tg e sc h w in d ig k e it, 3 0 0000 k m pro S e k u n d e, zu

(15)

erfolgen. E in e b e so n d e re E ig e n s c h a ft m u ß v o n d e n E le k tr o n e n n o ch e rw ä h n t w e rd e n , n ä m lic h d a ß ih re M asse v o n d e r G rö ß e ih r e r B ew e g u n g a b h ä n g ig is t, u n d zw ar w ird m it g rö ß e r w e rd e n d e r G e sc h w in d ig k e it ih re M asse g rö ß er. H ie ra u s is t zu sch ließ en , d a ß ein E le k tr o n n u r eine sc h e in b a re u n d keine w irk lic h e M asse b e s itz t. W ä h r e n d die n e g a tiv e E le k tr iz itä t n u n frei V orkom m en k a n n , o h n e a n M a te rie g e b u n d e n zu sein, is t dies bei d e r p o sitiv e n E le k tr iz itä t n ic h t d e r F a ll, diese is t s te ts a n die A to m e d e r M aterie g e b u n d e n . D iese p o s itiv e n L a d u n g e n sind n u n eb en falls b e d e u te n d k lein er als d a s b e tre ffe n d e b e h a f te te A to m . E s v e r h ä lt sich m a ß s tä b lic h ein A to m zu d em A to m k e rn w ie die E rd e zu e in er K ugel v o n 18 cm D u rc h m e sse r. T r o tz d e m is t die p o sitiv e L a d u n g eines K e rn e s b e stim m e n d fü r die M asse des A to m s u n d d a m it a u c h fü r seine sto fflich en E ig e n sc h a fte n . A u c h diese M asse is t n u r sc h e in b a r. E s lie ß e n sich n u n noch w e ite re E rg e b n isse d e r n e u e re n F o rsc h u n g h ie r z itie re n , je d o c h w ü rd e dieses d e n R a h m e n des B u ch es ü b e rsc h re ite n . E s d ü rfte a u c h d e r v o rs te h e n d e A b riß e in e n u n g e fä h re n Ü b e rb lic k v e rm itte ln .

C. Verteilung der Elektrizität auf körperlichen Leitern und Potential einfacher Rotationskörper.

B ish e r h a b e n w ir die W irk u n g e n v o n e le k tris c h e n M assen b e ­ tr a c h te t, w elche in einem P u n k te k o n z e n trie r t a n g e n o m m e n w u rd e n .

B rin g t m a n a u f e in en iso lie rte n L e ite r eine E le k triz itä ts m e n g e , o d e r m it a n d e re n W o rte n , la d e t m a n ein en L e ite r, so w ird sich die E le k tr iz itä t n a c h b e e n d ig te r L a d u n g d e ra rtig a u f d e m L e ite r v e rte ile n , d a ß a u f k e in e n P u n k t im In n e rn des L e ite rs ein e K r a f t a u s g e ü b t w ard;

d e n n w ü rd e a n irg e n d e in e m P u n k te eine K ra f tw irk u n g a u f tr e te n , so w ü rd e a n diesem P u n k te eine Bew-egung d e r E le k tr iz itä t so lan g e s t a t t ­ fin d en , bis das G leic h g ew ich t h e rg e s te llt w ä re . D a die K r a f t n a c h G l. 6) gleich d em n e g a tiv e n D iffe r e n tia lq u o tie n te n des P o te n tia ls is t, so m u ß d a s P o te n tia l eines L e ite rs an allen S tellen k o n s ta n t se in ; d e n n n u r d e r D iffe re n tia lq u o tie n t ein e r k o n s ta n te n G rö ß e is t n a c h a llen R ic h ­

tu n g e n h in gleich N ull. W e n n a b e r d as P o te n tia l eines L e ite rs k o n ­ s ta n t is t, so h e iß t d as n ic h ts a n d e re s, als d a ß die O b e rflä c h e je d e s L e ite rs eine N iv e a u flä c h e ist.

D ie g e sa m te L a d u n g s itz t a u f d e r O b e rflä c h e des L e ite rs. W ü rd e n sich im In n e rn des L e ite rs e le k trisc h e M assen b e fin d e n , so m ü ß te n zw isch en diesen u n d d e r O b e rflä c h e n s c h ic h t K rä fte w irk e n . D a n a c h o b ig em im In n e rn k eine K rä fte a u f tr e te n k ö n n e n , so sin d a u c h K r a f t ­ lin ien im In n e rn au sgeschlossen. A lle K ra ftlin ie n g e h e n also v o n d e r a u f d e r O b erflä ch e s itz e n d e n L a d u n g au s u n d v e r b r e ite n sich n a c h a u ß e n . D as E n d e d e r K ra ftlin ie n m u ß n a c h d e n se lb e n S c h lü sse n a u f d e r freien O b e rflä c h e n la d u n g eines a n d e re n L e ite rs liegen.

(16)

C. Verteilung der Elektrizität auf körperlichen Leitern etc. 7 B e tr a c h te n w ir eine m it d e r E le k triz itä ts m e n g e <2 g e lad en e le ite n d e K u g e l v o m R a d iu s r, so m u ß die D ic h te d e r a u f d e r O b erfläch e sitz e n d e n L a d u n g au s S y m m e trie g rü n d e n ü b e ra ll gleich sein. B e zeich n et m a n d ie L a d u n g pro F lä c h e n e in h e it m it o, so is t d as P o te n tia l e in er solchen E in h e its flä c h e n la d u n g in d e r E n tfe rn u n g r g le ic h ^ -. D a die P o te n tia le a lle r F lä c h e n e in h e ite n bzw . d e re n L a d u n g e n gleich sein m üssen, so e rg ib t sich d as G e s a m tp o te n tia l d e r K ugel d u rc h A d d itio n d e r e in ­

zeln e n P o te n tia le r\

V — — 7)

r

S ä m tlic h e N iv e a u flä c h e n z u r K ugel sind k o n z e n trisc h e K u g e l­

fläch en . D e n k t m a n sich d e n R a d iu s d er K ugel im m e r k lein er w erd e n d , so ü b t dies a u f die G e s ta ltu n g d e r ein zelnen k o n z e n trisc h e n N iv e a u ­ fläch en k e in e n E in flu ß aus. W ird r schließlich gleich N ull, so k o n ­ z e n tr ie r t sich die g e sa m te L a d u n g Q a u f d e n M itte lp u n k t, u n d das P o te n tia l d e r K u g e lla d u n g a n e in em b elieb ig en P u n k te ein er N iv e a u ­

fläch e w ä re d a n n /,

V = ^ ~ ... 8) a

w e n n a d e r A b s ta n d des P u n k te s v o m K u g e lm itte lp u n k t ist.

D ie K ra ft, w elche die K u g e lla d u n g a u f eine E in h e itsm a sse d e r E le k tr iz itä t in d e r E n tfe r n u n g a a u s ü b t, is t d a n n

F = . - ^d a i =a z4 ... 9) In gleich er W eise lä ß t sich ein Z y lin d e r u n te rs u c h e n . B e tr a c h te t m a n einen la n g g e s tre c k te n Z y lin d e r v o n d er L än g e l u n d d em R a d iu s r, bei w elchem m a n d e n E in flu ß d e r E n d flä c h e n v e rn a c h lä ssig e n k a n n , so k a n n m a n a n n e h m e n , d a ß sich die L a d u n g Q a u f d em M an tel g leich ­ m ä ß ig v e rte ilt.

Sei die L a d u n g pro E in h e itsflä c h e des M an tels 0, so is t Q = 2 Ttrlo.

S c h ru m p ft d e r Z y lin d e r zu ein er L inie z u sa m m e n , so k o n z e n trie rt sic h die G e sa m tla d u n g a u f diese L inie.

D ie L a d u n g p ro L ä n g e n e in h e it d er L in ie is t d a n n

^ = 2 71 r a.

E in u n e n d lic h kleines S tü c k d e r L inie v o n d e r L än g e d l h a t d a n n

die L a d u n g n

^■dl =

2

n r a d l .

D e n k t m a n sich n u n im P u n k te P d e r u rsp rü n g lic h e n Z y lin d e r­

o b e rflä c h e , also e in er N iv e au flä ch e m it d em R a d iu s r, die E in h e it d er

(17)

E le k tr iz itä t, so is t die K ra ft, w elche v o n d e r L a d u n g des L in ie n e le m e n ts ' a u f die L a d u n g 1 im P u n k te P a u s g e ü b t w ird ,

2 n r a d l

w e n n x die E n tf e r n u n g zw ischen P u n d d em L in ie n e le m e n t b e d e u te t.

D ie z u r Z y lin d e ra c h se s e n k re c h te K o m p o n e n te d ieser K r a f t is t

(s- F ig . 5) 2 u r o d l

5 cos a

u n d die S u m m e aller s e n k re c h te n K o m p o n e n te n P 2 j t r a d l F = 2 1 ^ — cos a • S e tz t m a n x — --- , so w irdV

cos a

F - 2 S

2 7t o d l cos3 a r

d a E s is t fe rn e r l = r tg a u n d h ie ra u s d l — r

cos2 a

M ith in 90 90

F = 2 j 2 7t o cos a d a = 4 n a [sin a]

o F = 4 7i a.

D a n a c h o b ig em ^

2 71 o — .—

l r so is t

D iese K ra ft, w elche v o n d e r Z y lin d e rla d u n g a u f d ie E in h e its m a s s e d e r E le k tr iz itä t in d e r E n tf e r n u n g r a u s g e ü b t w ird , is t gleich d e m n e g a tiv e n D iffe re n tia lq u o tie n te n des P o te n tia ls . D a h e r

V = — j F d r V = — 1 - ß - d r

I r

2 <?

C d r 2 Qi , n * V = f - 1 — — ln r + C onst.

I J r l

Die K o n s ta n te w ird N ull, w eil fü r r = oo d a s P o te n tia l N ull w e rd e n m u ß .

(18)

D er a b so lu te W e r t des S e lb s tp o te n tia ls eines la n g g e s tre c k te n Z y lin d e rs v o n d e r L ä n g e l u n d d e m R a d iu s r is t also im e le k tro s ta tis c h e n

M a ß sy ste m o n

F = i f l n r.

In d e n v o rs te h e n d e n A u sfü h ru n g e n is t N äh eres ü b e r die V e rte i­

lu n g d e r E le k tr iz itä t a u f k ö rp e rlic h e n L e ite rn g e sag t w o rd en . Bei d ie se r G eleg en h e it m u ß noch a u f eine h ie rm it in u n m itte lb a r e m Z u ­ sa m m e n h a n g ste h e n d e W irk u n g a u fm e rk sa m g e m a c h t w erd en , au f die sog. S c h irm w irk u n g . W ie e rw ä h n t, ist je d e r ele k trisc h g elad en e K ö rp e r m it N iv e a u flä c h e n u m g e b e n , die d e r F o rm sein er O b erfläch e a n g e p a ß t sind. B rin g t m a n j e t z t in die N äh e dieses K ö rp ers, es sei z. B. eine K u g el a n g e n o m m e n , ein en a n d e re n K ö rp e r, z. B. eine P la tte m it einem a n d e re n P o te n tia l, so b ild e t sich zw ischen P la tte u n d K ugel ein k o m ­ b in ie rte s e le k tro s ta tis c h e s F e ld aus, w o die N iv e au lin ien w ied er die P u n k te gleich en P o te n tia ls v e rb in d e n . W e n n v o r d em H e ra n b rin g e n d er P la tte a n dieser S telle d a s e le k tro s ta tis c h e F eld d er K ugel v o rh a n d e n w a r, so is t dies n a c h A n w e se n h e it derselb en n ic h t m e h r d e r F all. Die P l a tte w irk t h ier g e w isse rm aß en als S ch irm , d er R a u m h in te r d er P la tte is t in b ez u g a u f die K u g el völlig n e u tr a l u n d m it k e in e n N iv ea u fläch en e rfü llt. D ieselbe W irk u n g w ie die P la tte b rin g t a u c h ein engm asch ig es D ra h tn e tz h e rv o r. D ie h ie r e rw ä h n te n V o rg än g e spielen bei dem E n t ­ w u rf v o n e le k tro s ta tis c h e n F e ld e rn eine große R olle, w o ra u f s p ä te r n o c h e in g e h e n d e r z u rü c k g e k o m m e n w ird. D e ra rtig e S tö ru n g e n in d e r A u sb ild u n g des e le k tro s ta tis c h e n F eldes k o m m en in d er P ra x is u n g e ­ m e in h ä u fig v o r. E r w ä h n t m a g noch w erd en , d a ß m a n sich diese E r ­ s c h e in u n g a u c h v ielfach z u n u tz e m a c h t, z. B. b ei e le k tro m e trisc h e n M essungen, w o m a n d as M e ß in stru m e n t zu m S c h u tze gegen äu ß e re E in flü sse m it einem g e e rd e te n B lech- o d er D ra h tn e tz m a n te l u m g ib t.

»/

D. K apazität eines einzelnen Leiters und Begriff des Kondensators.

D as P o te n tia l eines iso lierten L e ite rs is t p ro p o rtio n a l d e r a u f­

g e la d e n e n E le k triz itä ts m e n g e . B ezeic h n et m a n d a s P o te n tia l m it V u n d die a u f dem L e ite r b efin d lich e E le k triz itä ts m e n g e m it Q, so ist

Q = = C V ...10) D en F a k to r C n e n n t m a n d ie K a p a z itä t des L eiters. Die K a p a z itä t eines ein zeln en L e ite rs is t also d a s V e rh ä ltn is d er L a d u n g z u m -Po­

te n tia l des L e ite rs. Die G röße C is t ein M aß fü r d as F assu n g sv e rm ö g e n d es L e ite rs. D a das P o te n tia l ein er K ugel n a c h Gl. 7) V = — ist, so is t die K a p a z itä t ein er K ugel

C = r ...? . . 11}

D. Kapazität eines einzelnen Leiters und Begriff des Kondensators. 9

(19)

W ird d e r R a d iu s in cm a u s g e d rü c k t, so e rg ib t sich C in e le k tr o ­ s ta tis c h e n E in h e ite n . D a eine e le k tro s ta tis c h e E in h e it d e r K a p a z itä t gleich -jy 1 0 -20 e le k tro m a g n e tisc h e E in h e ite n is t, u n d d a 10 9 e le k tr o ­1 m a g n e tisc h e E in h e ite n ein F a r a d sin d , so is t iü r die U m w a n d lu n g e le k tro s ta tis c h e r K a p a z itä ts e in h e ite n in F a r a d d a s e le k tro s ta tis c h e

1

R e s u lta t m it -g 10 11 zu m u ltip liz ie re n .

D a die E rd e eine seh r g ro ß e K a p a z itä t b e s itz t u n d ih re L a d u n g d u rc h te c h n isc h e V o rg än g e n ic h t g e ä n d e rt w ird , b e n u tz t m a n ih r P o te n tia l als B asis. P o s itiv g ela d en n e n n t m a n e in en K ö rp e r, d essen P o te n tia l g rö ß e r als das d e r E rd e , u n d n e g a tiv e in en so lch en , d essen P o te n tia l k le in e r als d a s d e r E rd e ist. M an te ilt d e r E rd e d a s P o te n tia l N ull zu.

M an k a n n die im K a p ite l B a u sg e sp ro c h e n e E r k lä r u n g des P o ­ te n tia ls je tz t d a h in v e re in fa ch e n , d a ß m a n s a g t: » U n ter P o te n tia l is t die A rb e it zu v e rste h e n , die n ö tig is t, u m eine e le k tris c h e M asse n e in h e it v o n d e r E rd e a u f die E n tf e r n u n g r a n ein en g e la d e n e n L e ite r h e r a n z u ­ b rin g e n . «

B e tra c h te n w ir n u n zwei b e n a c h b a r te , e n tg e g e n g e se tz t g e la d e n e L e ite r, so w ird die a u fz u w e n d e n d e A rb e it, u m eine p o s itiv g elad en e e le k trisc h e M assen ein h e it in die N äh e eines p o s itiv e n L e ite rs zu b rin g e n , d u rc h die G e g e n w a rt des a n d e re n n e g a tiv g e la d e n e n L e ite rs e rh ö h t, d e n n die a n z ie h e n d e W irk u n g des n e g a tiv g e la d e n e n L e ite rs h e m m t d as H e ra n b rin g e n . D as P o te n tia l des p o s itiv e n L e ite rs v e r m in d e r t sich.

A u s Gl. 10) fo lg t n

C = f ...1 2 ) W ird V k lein er, so w ird bei g le ic h b le ib e n d e r L a d u n g die K a p a z itä t g rö ß er. D as F a ssu n g sv e rm ö g e n n im m t zu. D ie b e sc h rie b e n e A n o rd ­ n u n g n e n n t m a n ein en K o n d e n s a to r u n d die b e id e n e n tg e g e n g e s e tz t g e la d e n e n L e ite r die K o n d e n s a to rb e le g u n g e n . E s g e n ü g t die d ire k te A u fla d u n g ein er B eleg u n g , w e n n m a n die a n d e re a n E rd e le g t; d e n n so b a ld sich eine B eleg u n g m it e in er E le k tr iz itä ts a r t a u fla d e t, w ird a u f d e r z u g e w a n d te n S eite d e r ä n d e rn d u rc h In flu e n z die e n tg e g e n g e se tz te E le k tr iz itä t erz e u g t, w ä h re n d die frei w e rd e n d e g le ic h n a m ig e E le k ­ t r i z i t ä t v o n d e r a b g e w a n d te n S eite d e r a n d e re n P la tte z u r E r d e a b flie ß t.

E. Der Plattenkondensator.

B e ste h e n die B ele g u n g en eines K o n d e n s a to rs a u s zw ei e b e n e n P la tte n , w elche in g e rin g e m A b s ta n d e e in a n d e r g e g e n ü b e rste h e n , so k a n n d a s zw ischen d e n e n tg e g e n g e s e tz t g e la d e n e n P la tte n v e rla u fe n d e e le k tris c h e F e ld als ein h o m o g en es a n g e se h e n w erd en . U m die F e ld ­

(20)

E. Der Plattenkondensator. 11 s tä r k e eines b e lieb ig en P u n k te s 0 zw ischen d en P la tte n zu b e rech n en , u n te rs u c h e n w ir z u n ä c h s t die an d e r O b erfläch e einer P la tte h e rrsc h e n d e

F e ld s tä rk e .

In F ig. 1 stelle A B d e n S c h n itt d u rc h eine P la tte d a r. 0 sei ein b e lie b ig e r a u ß e rh a lb d e r F lä c h e gelegener P u n k t. O N is t d a s L o t v o n O a u f die F läc h e.

W ir d e n k e n u n s einen K egel m it u n e n d h c h k lein er Ö ffnung, dessen S p itz e in 0 lieg t, u n d d e r au s d e r P la tte d a s F lä c h e n e le m e n t d s h e ra u s ­ s c h n e id e t. I s t die F lä c h e A B m it E le k tr iz itä t d e r D ic h te o b eleg t,

u n d b e fin d e t sich in 0 die E in h e it d e r E le k triz itä ts m e n g e , so h e rrs c h t z w isch en d s u n d 0 n a c h Gl. 1) die K ra ft

F = V, .

w e n n r d e r A b s ta n d des P u n k te s 0 vom S ch w er­

p u n k t des F lä c h e n e le m e n ts d s , in dem w ir u n s d ie E le k triz itä ts m e n g e o • d s k o n z e n trie r t d en k en ,

b e d e u te t. __

N e h m e n w ir die P la tte z u n ä c h s t als u n e n d ­ lich g roß an, so lä ß t sich zu je d e m d s ein ds ' b e stim m e n , d e ra rt, d a ß die in die P la tte n e b e n e fa llen d en K o m p o n e n te n d e r K rä fte , die zw ischen d s u n d 0 e in e rse its u n d zw ischen ds ' u n d 0

a n d e rs e its w irk e n , e in a n d e r e n tg e g e n g e se tz t gleich sind. E s b leib e n a lso n u r die z u r E b e n e se n k re c h te n K o m p o n e n te n zu b erü c k sic h tig e n . I s t a d e r W in k e l zw ischen d e r N o rm alen N O u n d d e r K egelachse, so ist die T estierende K o m p o n e n te

F ig . 1.

K s a d s cos a

13) D e n k e n w ir u n s u m 0 die E in h e itsk u g e l gelegt, so is t das v o n d em K egel h e ra u s g e s c h n itte n e E le m e n t

d s ■ cos a .

<1 o> — r2 ... 14) S e tz e n w ir diesen A u sd ru c k in d e n K o m p o n e n te n w e rt ein, so

e rh a lte n w ir K , — ad co.

W o llen w ir die G e sa m tw irk u n g a lle r K rä fte b e stim m e n , so h a b e n w ir ° t^ QS — ü b e r die g anze u n en d lic h e E b e n e zu in te g rie re n oder, w as d asselb e ist, adco ü b e r die ganze d er E b e n e zu g e w a n d te H a lb k u g e l;

d a f ü r e r h a lte n w ir d en W e rt o • 2 n u n d als G e s a m tk ra ft

F — a 2 7i 15)

(21)

N e h m e n w ir je tz t eine e n d lich e P la tte v o n d e r G rö ß e s, so b le ib e n d ie Ü b e rle g u n g e n d ieselb en , solange war die E n tf e r n u n g e n r g e g e n ü b e r d e n D im e n sio n e n d e r F lä c h e v e rn a c h lä ssig e n k ö n n e n u n d a u ß e rd e m die A n n a h m e m a c h e n , d a ß d e r P u n k t sich n ic h t in d e r N ä h e d es R a n d e s d e r P l a t t e b e fin d e t.

S te lle n w ir d ie se r P la tte eine zw eite g eg e n ü b e r, die m it g le ic h e r E le k tr iz itä t b e le g t is t, so h e b e n sich u n te r d e n se lb e n V o ra u s s e tz u n g e n fü r je d e n P u n k t die W irk u n g e n auf. I s t die E le k tr iz itä t d e r z w e ite n P l a tte d e rje n ig e n d e r e rs te n e n tg e g e n g e se tz t, so a d d ie re n sich die W ir ­ k u n g e n . D ie K r a f t is t d a n n

F = ^ n a ...16) H a t a u ß e rd e m d e r P u n k t 0 n ic h t die M asse 1, s o n d e rn m , so sin d

die e n ts p re c h e n d e n K rä fte p 2 n o m 15a)

b ei ein er P la tte u n d F = li J t a m ... 16a) bei zwei e n tg e g e n g e se tz t gleich g ela d e n e n P la tte n . D a die K r a f t s e n k ­ r e c h t zu d e n m it d e n P la tte n o b e rf lä c h e n p a ra lle le n N iv e a u flä c h e n w irk t, so is t sie gleich d e r F e ld s tä rk e § . W ir h a b e n also fü r d a s h o m o g e n e F e ld zw isch en d en K o n d e n s a to r p la tte n die F e ld s tä r k e

= 4 n a ...17) A n d e rse its h a t t e n w ir in Gl. 6 ) fü r die a u f die M a sse n e in h e it a u s ­ g e ü b te K r a f t d e n A u s d ru c k g e fu n d e n

7 7 _ d V d r '

I n u n se re m F alle h a n d e lt es sich u m die s e n k re c h t zu d en N iv e a u flä c h en w irk e n d e K ra ft. N ach d e r B e tr a c h tu n g des A b s c h n itts B k ö n n e n w ir d e sh a lb d e n a b s o lu te n W e r t d ieser K r a f t m it d e r K r a f t- lin ie n d ic h te o d e r F e ld s tä r k e id e n tifiz ie re n u n d s c h re ib e n § = - 7— d V

d V a r

D er A u sd ru c k is t a b e r n ic h ts a n d e re s als d a s P o te n tia lg e fä lle . Möge die eine K o n d e n s a to r p la tte d as P o te n tia l F x u n d die a n d e re d a s P o te n tia l V 2 h a b e n , u n d sei d e r A b s ta n d d e r b e id e n P l a t t e n a, so is t d a s P o te n tia lg e fä lle zw isch en d e n b e id e n P la tte n

V2- V 1 a u n d d a h e r die F e ld s tä rk e v V

= 18 )

W ir e r h a lte n also a u s Gl. 17) u n d 18)

4 n a 19)

(22)

F. Einfluß des Dielektrikums und Dielektrizitätskonstante. 13 D a a die spez. L a d u n g je d e r P la tte ist, so ist die to ta le L a d u n g

je d e r P la tte = 20)

B e z e ic h n e t m a n n u n d a s V e rh ä ltn is d er L a d u n g au f ein er P la tte zu d e r P o te n tia ld iffe re n z b e id e r P la tte n als K a p a z i t ä t e i n e s K o n ­ d e n s a t o r s , so is t

r Q v* — i'i s

V 2 — V1 k n a V 2 — L j ’

C = y ^ - ... 2 1 ) 4 Ti a

W ill m a n die K a p a z itä t in F a r a d a u sd rü c k e n , so h a t m a n das 1

E rg e b n is m it ^ 10 11 zu m u ltip liz ie re n u n d e rh ä lt als K a p a z itä t eines P la tte n k o n d e n s a to rs , zw ischen dessen B eleg u n g en sich L u ft als D i­

e le k tr ik u m b e fin d e t, „ i

C — — 7—j-p—r F a r a d ... 22) 4 7r a 9 • 1011

H ierin ist

s = in n e re F lä c h e ein er P la tte in qcm ,

a = A b s ta n d d e r b e id e n P la tte n v o n e in a n d e r in cm.

W ir w e rd e n s p ä te r sehen, w ie sich m it Ililfe d e r K a p a z itä t ein er e le k tris c h e n A n o rd n u n g die B e a n sp ru c h u n g des Is o lie rm a te ria ls (D i­

e le k trik u m s) le ic h t e rm itte ln lä ß t.

Z u v ö rd e rs t m ü sse n w ir u n s a b e r n o ch m it d em E in flu ß d e r A rt d e s D ie le k trik u m s befassen .

i/

F. Einfluß des Dielektrikums und Dielektrizitätskonstante.

U n sere b ish erig en B e tr a c h tu n g e n ü b e r d a s C oulom bsche G esetz h a t t e n z u r V o ra u sse tz u n g , d a ß sich die u n te rs u c h te n e le k trisc h e n M assen in d e r L u ft (oder s tre n g g e n o m m e n im le e re n R au m e) b efin d en . I s t die M ate rie, w elche d en R a u m zw ischen d en a u fe in a n d e r w irk e n ­ d e n e le k trisc h e n M assen o d er g elad en e n L e ite rn a u sfü llt, eine a n d e re (jedoch g leich b le ib en d e r B esch a ffen h eit), so is t ein P r o p o r tio n a litä ts ­ f a k to r e in z u fü h re n u n d la u te t d a s C oulom bsche G esetz in allgem ein

g ü ltig e r F o rm 1 m ■ m'

M an n e n n t die je d e m einzelnen D ie le k trik u m z u g e o rd n e te K o n ­ s ta n te g, die D i e l e k t r i z i t ä t s k o n s t a n t e des b e tre ffe n d e n S toffes.

D ie D ie le k triz itä ts k o n s ta n te des leeren R a u m e s is t d e m n a c h I. F ü r alle G ase n ä h e r t sich q m it a b n e h m e n d e r D ich te einem G ren zw ert, w e lch e n m a n als D ie le k triz itä ts k o n s ta n te des leeren R a u m e s o d e r

(23)

Ä th e rs b e z e ic h n e t. F ü r L u f t v o m A tm o s p h ä re n d ru c k is t q = 1,00059, F ü r die P ra x is k a n n d ieser U n te rs c h ie d v e rn a c h lä s s ig t u n d fü r L u f t

q — 1 g e s e tz t w erd en .

N a c h Gl. 4) w a r d a s P o te n tia l V z= — •

r

W ir h ä tte n d a h e r allg em ein g ü ltig fü r d as P o te n tia l zu s c h re ib e n ... 24) V — — —

Q r

D a v i r u n te r d e r K a p a z itä t eines K o n d e n s a to rs d e n Q u o tie n te n c —

. vi - v l

Q

v e r s ta n d e n h a tte n , so h ä tte n w ir h ie rfü r zu se tz e n

Q - ~ Q

C = Q

V 2 - V 1 6 V

W ir e rh a lte n also als K a p a z itä t des P la tte n k o n d e n s a to r s j e tz t

s 1

25)

C = q- F a r a d ...26)

^ 4 t z a 9• 10u

W ir seh en also, d a ß d a s F a ssu n g sv e rm ö g e n o d e r d ie K a p a z i t ä t au f d e n q fa c h e n B e tr a g g estieg en is t. M an n e n n t q d a h e r a u c h »Ver­

stä rk u n g sz iffe r« , d a sie fü r je d e s D ie le k trik u m a n g ib t, a u f d a s W ie v ie l­

fache d as F a ssu n g sv e rm ö g e n eines K o n d e n s a to rs v e r s t ä r k t is t, w e n n m a n s t a t t d e r L u f t d a s b e tre ffe n d e D ie le k trik u m v e rw e n d e t.

D ie G röße d e r D ie le k tr iz itä ts k o n s ta n te n b e tr ä g t fü r:

L u f t ... 1,00059 (p ra k tis c h 1)

K o h l e n s ä u r e ... 1,00094 W a s s e r s t o f f ... 1,00026 P a ra ffin , fest ...2— 2,3 P a r a f f i n ö l ... 2— 2,5 P e t r o l e u m ... 2— 2,2 T e r p e n tin ö l... 2,2 * O l i v e n ö l ...3 R ü b ö l ... 3 L e i n ö l ...3 ,2 — 3,5 R i z i n u s ö l ... 4 ,4— 4,7 T ra n s fo rm a to rö l . . . . 2,22 W a s s e r ...81 P o r z e l l a n ... 4,4— 5,3 G las (F lin tg la s) . . . . 9,9 S p ie g e lg la s ... 6

G l i m m e r ... 4,7— 8 M ik a n it ... 4 ,5— 5,5 G u tta p e r c h a ... 2,8— 4 ,2 P a p i e r ... 1,8— 2,6 K a u ts c h u k , b r a u n . . .2 ,1 2 K a u ts c h u k , v u l k a n i s i e r t . 2,69 C row n G l a s ...7,0 K a b e liso la tio n ( g e tr ä n k ­

te s P a p i e r ) ...3 ,5 — 4 ,3 E b o n i t ... 2— 3 K o l o p h o n i u m ...2,5 S c h e l l a c k ... 2 ,6— 3,7 S c h w e f e l ...2,42 Q u a r z ...4,6 C h a t t e r t o n ... 2,5 S i e g e l l a c k ... 4,3

(24)

G. Elektrisierende Kraft und dielektrischer Widerstand. 15

G. Elektrisierende Kraft und dielektrischer Widerstand.

W ir sa h e n im v o rig e n A b s c h n itt, d a ß ein K o n d e n sa to r, dessen D ie le k trik u m die D ie le k tr iz itä ts k o n s ta n te q h a t, d en q fach en B e tra g a n E le k tr iz itä t g e g e n ü b e r einem L u ftk o n d e n s a to r au fsp e ic h e rn k a n n . D a die v o n e in er E le k triz itä ts m e n g e au sg eh en d e K ra ftlin ie n z a h l gleich dem 4 jr fach e n B e tra g e d e r E le k triz itä ts m e n g e is t, so e rh ö h t sich au ch die K ra ftlin ie n z a h l a u f d en q fac h en B e tra g , ln d em gleichen M aße w ä c h s t n a tü rlic h a u c h die K ra ftlin ie n d ic h te . B ez e ic h n e t m a n die K ra ftlin ie n d ic h te im D ie le k trik u m m it 93 u n d die K ra ftlin ie n 'd ich te im L u f tr a u m w ie b ish e r m it Jq, s o ist

« = e - £ ... 27) E b en so w ie m a n im m a g n e tisc h e n S tro m k re ise die v o n einer S tro m ­ spule m it L u ftk e rn h e rv o rg e b ra c h te m a g n e tisc h e F e ld d ic h te I i die m a g n e tisie re n d e K ra ft n e n n t, w elche im E ise n die I n d u k tio n B = ¡x • H h e rv o rb rin g t, so b ald E ise n m it d er P e rm e a b ilitä t fx an S telle des L u f t­

k e rn s t r i t t , so p fleg t m a n in d e r E le k tr o s ta tik die im L u f tr a u m h e rv o r­

g eru fen e F e ld d ic h te § die » elek trisieren d e K ra ft« zu n e n n e n , w elche in einem D ie le k trik u m m it d e r D ie le k triz itä ts k o n s ta n te n q die F e ld ­ s tä rk e (In d u k tio n ) o d e r K ra ftlin ie n d ic h te 93 h e rv o r ru ft. D as ein D i­

e le k trik u m d u rc h se tz e n d e K ra ftlin ie n fe ld , also die G e s a m th e it s ä m t­

lich er K ra ftlin ie n o d er d e r » K raftlin ien flu ß « , w elch er v o n ein er L a d u n g o d er einem g ela d e n e n L e ite r a u sg e h t, is t gleich dem 4 n fach en d er L a ­ d u n g . I s t diese Q, so is t d e r g e sa m te K ra ftlin ie n flu ß

iV = 4 n Q ...28) D ieser K ra ftlin ie n flu ß e n d ig t s te ts a u f e in er freien a n d e re n L a d u n g gleicher G röße, je d o ch v o n e n tg e g e n g e se tz te r P o la ritä t.

A ls U rsa c h e des K ra ftlin ie n flu sse s is t die E le k triz itä ts m e n g e a n ­ zusehen, v o n d e r aus er seinen A n fa n g n im m t.

F ü r d e n K ra ftlin ie n flu ß lä ß t sich ein d em O h m sch en n a c h g e b ild e te s G esetz au fste lle n , n ä m lic h T/

U n te r N is t d er K ra ftlin ie n flu ß , u n te r V die P o te n tia ld iffe re n z d er L a d u n g e n , zw ischen w elch en d e r K ra ftlin ie n flu ß sich a u s b re ite t, u n d u n te r w d er d ie le k trisc h e o d e r V e rsc h ie b u n g sw id e rsta n d v e r ­ s ta n d e n , w elch en d a s D ie le k trik u m d em D u rc h g ä n g e des K ra ftlin ie n ­ flusses e n tg e g e n se tz t.

D er W id e rs ta n d w is t d ire k t p ro p o rtio n a l d e r L än g e 1 u n d u m ­ g e k e h rt p ro p o rtio n a l d em Q u e rsc h n itte q d e r K ra ftlin ie n b a h n , a u ß e r ­ dem is t er a b h ä n g ig v o n dem spezifischen d ie le k trisc h e n W id e rs ta n d e des S toffes, au s w elch em d as D ie le k trik u m b e s te h t. B ezeich n et m an

Cytaty

Powiązane dokumenty

Die Prämisse, daß Jede literarische Form sich in bestimmten, konkreten histori- schen Verhältnissen, in bestimmten gesellschaftlichen Organismen entwickeln kann und

Redakcja n ie czuje się upraw niona do brania na siebie zw y­ kłych w takim razie obowiązków wydawcy: scharakteryzow ania doku­ mentów n a tle znanej literatu ry

na Wy- dziale Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowa- nej UMK w Toruniu, doszło do skutku dzięki or- ganizatorowi – toruńskiej Delegaturze Kurato- rium Oświaty w Bydgoszczy

is around 40 dB. As expected from the theoretical analysis, with an increase in the rank, the SNR gain of all comparison methods decreases. 4, we can observe that for any rank-r

The experiment is conducted in two steps. First, four test points are selected by hand. They were chosen on different parts of the flight for which

8 Por.. uzasadnienia dla odwlekania momentu przejścia na emeryturę. Bardzo łatwe łączenie pobierania świadczeń i dalszej pracy zarobkowej dodatkowo wzmacniało

W latach 1983–1987 była Kierownikiem Zakładu Literatury Rosyjskiej i Ra- dzieckiej w Instytucie Filologii Rosyjskiej UŁ, a od 1996 do 2002 – Kierowni- kiem Katedry Literatury i

Jest to wolność do kierowania się moją własną wolą we wszystkich sprawach, w których prawa tego nie zakazują, oraz niepodlegania zmiennej, niepewnej,