Literatura dla dzieci i młodzieży (1945-1989). T. 3

(1)

(2)

(3)

Literatura

dla dzieci i młodzieży (1945 — 1989)

Tom 3

(4)

(5)

Literatura

dla dzieci i młodzieży (1945—1989)

Tom 3

pod redakcją

K

^rystyny

H

^esKiej

‑K

^waśniewicz

i K

^atarzyny

t

^ałuć

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2013

(6)

Book and Library Science — Buch ‑ und Bibliothekswissenschaft

t^eresa w^ilKoń

Recenzenci

Hânna Bâtorowska Bôżena o^lszewsKa

Na okładce i stronach działowych — Lord Frederick Leighton: Study, At a Reading Desk http://www.museumsyndicate.com/item.php?item=11974

(7)

Spis treści

Wstęp

k^rystyna HêsKa ‑K^waśniewicz, Kâtarzyna tâłuć

Młody odbiorca w literackim świecie

Pisarze dla dzieci i młodzieży na emigracji

K^rystyna H^esKa ‑K^waśniewicz, s^ylwia G^ajowniK

Próby przywrócenia pisarzy dwudziestolecia przez prywatnych wydawców w drugiej połowie lat 40.

M^arta n^adolna

Przerwana tradycja — piśmiennictwo religijne dla dzieci i młodzieży w la‑

tach 1945—1979 H^enryKa a^ndrzejczaK

O prozie realizmu socjalistycznego dla młodego odbiorcy K^atarzyna B^ereta

Plan 6‑letni w poezji dla dzieci jako projekt nowej mitologii (na podstawie tekstów publikowanych na łamach „Płomyczka”)

M^ałGorzata w^ójciK ‑d^udeK

Powieść dla dziewcząt w latach 1945—1968. Co powinny czytać dziewczęta?

B^arBara P^ytlos

7

17

30

38

70

94

106

(8)

Między egzotycznymi lądami a szkolnymi perypetiami. Co nam zostało z „powieści przygodowej” lat 1945—1970?

Karolina jędrycH

Przekłady z literatur obcych w latach 1945—1989 B^oGuMiła s^taniów

Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945—1956 w świetle krytyki Maria ostasz

Laureaci nagród państwowych za twórczość literacką dla dzieci i młodzieży w PRL‑u

Marlena GęBorsKa

Młody odbiorca w świecie kultury

Czasopisma dziecięco ‑młodzieżowe w latach 1945—1989 Bernadeta niesporeK ‑szaMBursKa, MicHał roGoż

Pomiędzy łacińską zagadką a kartonowym modelem samolotu. Czasopis‑

ma popularnonaukowe i popularnotechniczne dla dzieci i młodzieży w PRL ‑u

Katarzyna KrupKa ‑jedynaK, anna KaMińsKa

Polskie teatry lalkowe dla młodego odbiorcy w latach 1945—1989 Beata lanGer, sylwia GajowniK

W bibliotekach i wśród książek

Czytelnictwo dzieci i młodzieży. Zarys irena socHa

Rozwój bibliotek szkolnych w Polsce w latach 1945—1980 H^anna l^anGer

Wydawcy literatury dla dzieci i młodzieży (1945—1989) M^icHał r^oGoż

Indeks osobowy

133

149

166

190

219

253

278

301

328

352 385

(9)

Wstęp

K^rystyna HêsKa ‑K^waśniewicz, Kâtarzyna tâłuć

Literatura Polski Ludowej, która powstawała w latach 1945—1989 oddali‑

ła się prawie w całości od współczesnych czytelników o tysiące lat świetlnych.

Większość napisanych wtedy książek wydaje się już dzisiaj papierowa, martwa i czytelniczo nieatrakcyjna. Zapewne wpływ na taką sytuację ma przyspieszenie cywilizacyjne, które dokonało się po transformacji ustrojowej, jak i też zupełna zmiana realiów nie tylko społecznych, ale i politycznych, kompletnie dzisiaj nie‑

zrozumiałych dla młodych odbiorców. Najistotniejsze jednak wydaje się pojawie‑

nie nowych mediów.

Gdy wziąć do ręki dwutomowe dzieło Stanisława Fryciego Literatura dla dzie- ci i młodzieży w latach 1945—1970 (Warszawa 1978, tom II — 1989), to nawet podzielając pogląd autora¹, iż literatura dla dzieci i młodzieży zawsze była za‑

grożona uproszczeniami w ocenach, i tak widać obszary, które ze względów poli‑

tycznych nie mogły stać się przedmiotem refleksji badawczej. Literatura dla dzieci i młodzieży w stopniu o wiele silniejszym niż twórczość dla dorosłych odbiorców ograniczana była tzw. polityką wydawniczą rozumianą dosłownie i podlegała in‑

doktrynacji². W tekście literackim dla niedorosłego odbiorcy trudniej było mówić językiem ezopowym, posługiwać się aluzją, a łatwiej ideologizować.

Oczywiste są więc powody braku informacji o rozwoju literatury dla młodego czytelnika na emigracji, brak też jakiejkolwiek wzmianki o tych twórcach, którzy zginęli w okresie wojny i okupacji, nie sprawdzono nawet ich nazwisk na listach strat kultury narodowej³ i to już nie jest zrozumiałe.

1 S. Fr ycie: Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945—1970. Zarys monograficzny.

Materiały. T. 1. Proza. Warszawa 1978, s. 7—12.

2 Pisze o tym obszernie S.A. Kondek w Papierowej rewolucji. Warszawa 1999.

3 B. Olszewicz: Lista strat kultury polskiej. 1 IX 1939—1 III 1945. Warszawa 1945; M. Rut‑

kowska, E. Ser wański: Straty wśród pisarzy polskich (literatów, publicystów, dziennikarzy i re- daktorów). Warszawa 1980.

(10)

W okresie wojny i okupacji hitlerowskiej zginęło wielu wybitnych pisarzy, któ‑

rych nazwiska wyznaczały kierunki rozwoju literatury zarówno tej dla dzieci, jak i dla młodzieży. Ich nieobecność w pisarstwie powojennym stworzyła lukę nie do wypełnienia, a czasem nawet na długie lata zahamowała rozwój ważnych kierun‑

ków tej twórczości.

Gdyby w największym skrócie przedstawić ten problem, np. w ujęciu chro‑

nologicznym, to powstanie przejmująca „lista nieobecności”. Józef Czechowicz, autor doskonałych kołysanek, zginął w Lublinie w czasie bombardowania już 9 września 1939 roku. Mariusz Zaruski, autor niezapomnianej książki Z harcerza- mi na Zawiszy Czarnym, zmarł w więzieniu w Chersoniu w 1941 roku. Rok 1942 przyniósł śmierć Janusza Korczaka w Treblince (?) i Haliny Górskiej — rozstrze‑

lanej przez Niemców na Piaskach Łyczakowskich. Wielkość tych strat nie wymaga komentarza, a luki po Korczaku i Górskiej już nigdy nikt w naszej literaturze nie wypełnił. Juliusz Kaden ‑Bandrowski, twórca pięknych książek wspomnieniowych Wakacje moich dzieci, Miasto mojej matki, Nad brzegiem wielkiej rzeki, zginął w czasie Powstania Warszawskiego, a Ferdynand Ossendowski, autor znakomi‑

tych powieści podróżniczo ‑przygodowych, zmarł na przedprożu niepodległości, 3 stycznia 1945 roku. Gdyby nie zmarł, to zapewne za książkę Lenin trafiłby do więzienia, z którego by już nie wyszedł, wszak w PRL ‑u wszystkie jego książki zostały skazane na banicję⁴, gorzko to brzmi, ale śmierć była w pewnym sensie ratunkiem. Wymieniono tylko kilka najwybitniejszych nazwisk, które jednak dają pewne wyobrażenie o luce już nie do wypełnienia. Na zawsze przerwane zostały pewne ważne nurty tak znakomicie rozwijającej się w dwudziestoleciu literatury dla dzieci i młodzieży.

Gdyby do tego dodać informację, że niektórzy pisarze po wojnie zamilkli, nie znajdując uznania w oczach komunistycznej władzy, a byli wśród nich tak wybitni twórcy, jak Kornel Makuszyński, Stefania Baczyńska, Helena Zakrzewska czy Ewa Grodecka, to „lista nieobecności” jeszcze bardziej się powiększy.

Osobnym zagadnieniem, które pojawi się w skrypcie, będzie emigracyjny los pisarzy dla młodych odbiorców, wśród nich oczywiście nie zabraknie Stefana Themersona, autora książki Pan Tom buduje dom i wielu innych znakomitych tekstów.

To wszystko, co się wydarzyło w latach 1939—1945, a następnie w epoce PRL ‑u, spowodowało, że w obrębie pisarstwa dla małego i młodego odbiorcy nie możemy pisać o żadnej ewolucji czy kontynuacji. Spowodowane to zostało nie tylko biologicznym wyniszczeniem całego narodu przez okupację, ale tak‑

że zmianą warunków ustrojowych i nowym „ładem politycznym” w Europie po 1945 roku, które zamknęły możliwości dla twórców i tematów, wcześniej wyraziście sygnalizujących swoją obecność. Konstatacja ta dotyczy zwłaszcza

4 Por. W.S. Michałowski: Banicja za Lenina. W: F.A. Ossendowski: Lenin. Warszawa 1990, s. V—VIII.

(11)

znakomicie przypomnianej przez Annę Marię Krajewską⁵, tzw. literatury chwili dziejowej, która nie tylko nie mogła mieć żadnych kontynuacji, ale została zu‑

pełnie wyparta ze społecznej i czytelniczej świadomości.

* *

*

Lata 1945—1989 można podzielić na bardzo wyraziste podokresy, wyznacza‑

ne nie dynamiką prądów literackich, ale sytuacją Polski, która znalazła się w blo‑

ku państw wschodnich, pod wpływem systemu totalitarnego i absolutną kontrolą Związku Radzieckiego. Pierwsze lata po zakończeniu wojny przyniosły jeszcze szereg wznowień literatury przedwojennej, i to w każdym obszarze: religijnym, poetyckim, przygodowym, psychologicznym i przyrodniczym i in. Jeszcze funk‑

cjonowało wiele wydawnictw prywatnych, także konfesyjnych, które kierowały się własnymi doświadczeniami i rozeznaniem rynku czytelniczego, istniały rów‑

nież prywatne biblioteki.

Okres ten trwał jednak krótko, a w miarę jak zaostrzały się działania cenzury, jak nasilała „czujność ideologiczna” i zbliżał czas stalinowski, kurczyły się i zani‑

kały wspomniane powyżej zjawiska.

Od roku 1949 księgozbiory szkolne i publiczne w Polsce zostały poddane ostrym purgacjom ideologicznym, będącym znakiem zbliżania się fazy wielkiej aktywności stalinizmu, która wyrażała się także walką z książką „złą, wrogą ustrojowi ludowemu, społecznie szkodliwą”⁶. Wprawdzie dopiero w roku 1950 do‑

tarły do bibliotek instrukcje Ministerstwa Oświaty na temat książek ideologicznie niebezpiecznych⁷ — jednak, na podstawie odnalezionych w Wojewódzkim Archi‑

wum Państwowym w Katowicach dokumentów, można z całą pewnością stwier‑

dzić, iż na przykład w województwie śląskim „oczyszczanie” księgozbiorów za‑

częło się rok wcześniej. A w bibliotekach szkolnych nawet w 1948 roku.

Zachował się protokół z konferencji kierowników powiatowych bibliotek pu‑

blicznych odbytej w dniu 21 lutego 1950 roku, w którym czytamy:

Ob. Nacz. Musioł w referacie o czujności politycznej powiedział; że w walce, jaka w całym świecie dotyczy dwóch światopoglądów, należy zająć posta‑

wę czynną po jednej lub drugiej stronie. Nie można być neutralnym. Po-

5 Por. A.M. K rajewska: Trzy legendy. Walka o niepodległość i granice w polskiej międzywo- jennej literaturze młodzieżowej. Warszawa 2009.

6 Określenie Barbary Biał kowskiej w artykule Książki niechciane — książki „groźne” dla dzieci w Polsce Ludowej, czyli o czystkach w księgozbiorach bibliotecznych. „Nowe Książki” 1991, nr 7, s. 60—61. Najobszerniej i najkompletniej omówił to zagadnienie cytowany już wcześniej S.A.

Kondek.

7 Spisy sygnowane przez Centralny Zarząd Bibliotek Ministerstwa Kultury i Sztuki posiadają datę 1 X 1951 r., jednak B. Białkowska stwierdziła istnienie podobnego spisu z 1 marca 1950 roku.

Por. B. Biał kowska: Książki niechciane…; zob. też [Cenzura w PRL] Wykaz książek podlegają- cych niezwłocznemu wycofaniu 1 X 1951 r. Posłowie [i oprac.] Z. Żmigrod zki. Wrocław 2002.

(12)

stawa czynna bibliotekarza będzie się wyrażała w tym, że nie dopuści, aby w bibliotece znalazła się książka niebędąca na poziomie żądań sta- wianych przez czynniki miarodajne. Drugim momentem postawy czynnej bibliotekarza to sprawa odpowiedniego ustosunkowania się do czytelnika.

Bibliotekarz winien czytelników znać, poznać ich stosunek do dzisiejszej rzeczywistości. Trzecim momentem czujności bibliotekarza to odpowiedni przez niego dobór kadr, dobór ludzi na stanowiska bibliotekarzy gminnych czy punktów. Decydującym momentem doboru jest sprawa polityczna a nie przepisy⁸.

Nieco dalej w tym samym piśmie użyto określenia, że „księga ubytków jest dowodem czujności bibliotekarza”⁹.

Te dokumenty, choć pochodzą z terenu dawnego województwa katowickiego, wyrażają tendencje, które wystąpiły w całej Polsce.

W pierwszej kolejności czystkami objęto biblioteki szkolne i działy młodzie‑

żowe w bibliotekach samorządowych, zgodnie z hasłem głoszącym, że „dzieci to dorastający proletariat”¹⁰. Ciąg dalszy „czystek” trwał w latach 1950—1954, niewiele więc było szans na przetrwanie „zakazanych” tekstów, mimo iż niektó‑

rzy bardziej świadomi i odważni bibliotekarze próbowali pewne książki ocalić, rozdając je zaufanym czytelnikom lub usuwając w bezpieczne miejsca. Oficjalnie jednak zadaniem bibliotekarzy było niedopuszczanie czytelnika do nieodpowied‑

niej literatury. Protokół z narady kierowników bibliotek powiatowych i miejskich, odbytej w dniu 30 listopada 1950 roku w Katowicach zawiera następujący frag‑

ment: „[…] my, bibliotekarze, dziś już nie tylko stróże, ale i szafarze myśli zawar‑

tych w znakach graficznych, musimy pamiętać, że mamy w swym ręku również potężną broń, która podobnie jak iskra prochu zdolna jest wstrząsnąć w posadach ziemię, o ile będzie umiejętnie użytkowana”¹¹.

W czasie przeprowadzanych czystek likwidowano zarówno wydania przedwo‑

jenne, jak i tużpowojenne z lat 1945—1948. W owych działaniach można dostrzec pewne prawidłowości: a więc istnienie zapisu na nazwiska określonych pisarzy (Ferdynand Goetel, Juliusz Kaden ‑Bandrowski, Zofia Kossak ‑Szczucka, Czesław Miłosz, F. Ossendowski, Melchior Wańkowicz) i tematy takie, jak: rusyfikacja, harcerstwo, legiony i Piłsudski, religia, oraz pewne typy literatury, np. przygodo‑

wa, romansowa, antybolszewicka, szlachecka itp.

8 Archiwum Państwowe w Katowicach. Akta KOS III‑48, 201, 202 oraz Prez. WRN Katowic 407, 413.

9 Ibidem.

10 Opis w przebiegu tej akcji oraz charakterystykę literatury dla młodego odbiorcy usuwanej z tego typu bibliotek zawarłam w artykule pt. Przed czym chciano uchronić młodego czytelnika w PRL ‑u, czyli o czystkach w bibliotekach szkolnych lat 1949—1953. W: Młody czytelnik w świecie książki, bibliotek informacji. Red. K. Heska‑Kwaśniewicz, I. Socha. Katowice 1996, s. 68—

80.

11 Ibidem.

(13)

Z powyższych powodów problem degradowania w okresie stalinowskim litera‑

tury dla niedorosłych odbiorców i niszczącym wpływie socu, jak i proces usuwa‑

nia książek z bibliotek musiał zostać uzupełniony i opisany w sposób zasadniczy.

Po październiku 1956 system nieco zelżał, pojawiły się różnorakie oznaki liberalizacji, jak: wznowienia (Ania z Zielonego Wzgórza, Koziołek Matołek), otwarcie rynku wydawniczego dla przekładów z literatury zachodniej i amery‑

kańskiej (podobnie jak w pisarstwie dla dorosłych), a w tekstach polskich twór‑

ców pojawiła się nowa tematyka, choć ideologizacja ogromnych obszarów życia społecznego nadal wyciskała swoje piętno — jedne segmenty owej twórczości znaczyła mocniej, drugie słabiej. Na przykład książka dla dziewcząt, która znów powróciła do łask, hołdowała teraz przekonaniu, że „dom” jest wsteczny, „szkoła”

postępowa. Literackie bohaterki bywały teraz działaczkami Związku Młodzie‑

ży Polskiej czy Związku Młodzieży Socjalistycznej, walczyły z „odziedziczo‑

nymi kryteriami ocen moralnych”¹², były bezkompromisowe i szukały własnej drogi życiowej, którą oczywiście musiała być „droga do socjalizmu”. Książki harcerskie nie nawiązywały do tradycji skautingu, Dwudziestolecia i Szarych Szeregów, bardziej preferowały samą przygodę, której terenem był tylko letni obóz. W książkach przygodowych często pojawiał się milicjant, a w historycznej

„uciekano” w czasy piastowskie, o których można było bezpiecznie pisać. Były życiorysy rewolucjonistów, ale panowało całkowite milczenie na temat Józefa Piłsudskiego, Lwowa, Wilna i polskiej miłości do Kresów. Choć pojawiało się stosunkowo sporo książek o drugiej wojnie światowej, to oszczędnie i tendencyj‑

nie pisano o Powstaniu Warszawskim czy Armii Krajowej. Milczeniem pomijano pakt Ribbentrop ‑Mołotow i jego konsekwencje. Obszerne zagadnienie „Golgoty Wschodu” z mordem katyńskim na czele nie miało prawa zaistnienia. Kreowa‑

no obraz jednego tylko wroga — Niemca, a roztaczano opisy pięknej, uczciwej przyjaźni z drugim — Związkiem Radzieckim. Czterej pancerni i pies Janusza Przymanowskiego, skądinąd dobrze napisana powieść przygodowa, jest koron‑

nym przykładem takiej manipulacji.

Wydawano dużo baśni narodów ZSRR, pięknych i egzotycznych, ale rzadko publikowano Hansa Christiana Andersena, w ogóle nie wydawano Charles’a Per‑

raulta oraz Jacoba i Wilhelma Grimm. Pierwsze polskie tłumaczenie fundamen‑

talnej książki B. Bettelheima Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, wydanej w Stanach Zjednoczonych w 1977 roku, w Polsce ukazało się do‑

piero prawie 10 lat później, w nakładzie 30 000 egzemplarzy i zniknęło natych‑

miast z półek księgarskich. Proces wydawniczy trwał dwa lata.

Wyrazistą „poetykę” miał także PRL ‑owski komiks z dzielnym kapitanem Żbikiem jako symbolem skuteczności Milicji Obywatelskiej. Właściwie tylko Henrykowi Chmielewskiemu udało się stworzyć oryginalny, dynamiczny, nasy‑

12 Zob. np. SF: Snopkiewicz Halina. W: Nowy słownik literatury dla dzieci i młodzieży. Red.

K. Kuliczkowska, B. Tylicka. Warszawa 1979, s. 489.

(14)

cony humorem cykl komiksowy o przygodach Tytusa, Romka i A’Tomka, choć i jego bohaterowie musieli zwiedzać niektóre „budowle socjalizmu” i brać udział w harcerskiej akcji „Bieszczady”.

Tematyka religijna została zepchnięta do wydawnictw konfesyjnych, wy‑

jątkiem był tylko powstały w 1949 roku Instytut Wydawniczy PAX, w którym w ograniczonej ilości i rzadko wydawano książki religijne dla młodych odbiorców.

Trzeba jednak wspomnieć, iż PAX ‑owi udało się przywrócić do obiegu czytel‑

niczego znakomitą baśń Kłopoty Kacperka góreckiego skrzata (jedno wydanie w roku 1969) Zofii Kossak i przygodową powieść Topsy i Lupus, w której jednak autorka musiała zmienić¹³ trasę podróży bohaterów. W wydaniu pierwszym wę‑

drowali aż do Lwowa i Krzemieńca, teraz mogli podróżować tylko w aktualnych granicach PRL ‑u. Autorka Pożogi, z etykietą „pisarka katolicka”, była trudnym problemem, gdyż zarówno światopogląd, jak i cała postawa życiowa autorki były nie do zaakceptowania w ustroju peerelowskim. Z drugiej strony, jej powrót z emi‑

gracji w roku 1957 stał się faktem, którego trudno było nie zauważyć. Bardzo zna‑

mienny jest przypadek znakomitej poetki Anny Kamieńskiej, autorki doskonałej prozy psychologicznej i fantastycznej dla starszych dzieci, która po ogłoszeniu w poznańskim wydawnictwie „W Drodze” w roku 1982 książki dla dzieci na temat Modlitwy Pańskiej przestała być wydawana w wydawnictwach państwowych.

Wyrazisty był klucz ideologiczny przy wręczaniu nagród państwowych z za‑

kresu literatury dla dzieci i młodzieży. Rzadko nagradzano książki wybitne — za‑

wsze spełniające wymagania ideologiczne! I tak, w roku 1951 Halina Rudnicka zo‑

stała nagrodzona za Uczniów Spartakusa, a Janina Broniewska za Ogniwo, w 1953 roku — Helena Bobińska za opowieść o dzieciństwie Stalina — Soso, a w 1963 Arkady Fiedler ogólnie za książki podróżnicze. Ale bardziej mówił fakt nie na‑

gradzania, np. Aleksander Kamiński nigdy nie został nagrodzony za Kamienie na szaniec, nie doczekała się wyróżnienia żadna z książek Małgorzaty Musierowicz.

Kolejna liberalizacja cenzorska pojawiła się na przełomie lat 70. i 80., kiedy Jerzy Krzysztoń ogłosił Wielbłąda na stepie i Krzyż Południa, odrodziła się „Biblio‑

teka Szarej Lilijki”, a Zielone straszydło Pawła Wieczorka przypomniało najlepsze tradycje literatury harcerskiej z Dwudziestolecia. Rewelacją była wydana w roku 1978 Szósta klepka Małgorzaty Musierowicz otwierająca cykl zwany Jeżycjadą, stanowiący absolutny przełom w pisarstwie dla młodego odbiorcy, przy którym

13 Opisałam ten przypadek dokładnie w pracy: Tajemnicze ogrody 2: rozprawy i szkice z li- teratury dla dzieci i młodzieży. Katowice 2009, s. 68—72. Wspomniane zmiany wymuszane były na wielu autorach i jest to osobny ważny temat, ponieważ kierunek owych zmian jest wyraźnym śladem działań cenzury. Podobnie jak Z. Kossak, Hanna Januszewska musiała podobnych zabiegów dokonać w baśni o wędrującej Pyzie wydanej przez Naszą Księgarnię, a Marian Walentynowicz do wznowionych w roku 1969 przez Wydawnictwo Literackie w Krakowie Przygód Koziołka Matołka musiał „domalować” Warszawski PKiN, zmienić polski samolot na radzieckiego miga etc. Zob.

K. Heska ‑Kwaśniewicz: Zwycięstwo Koziołka Matołka nad stalinizmem. W: Książka dla dziec- ka. Wczoraj, dziś, jutro. Red. K. Heska ‑Kwaśnieiwcz, I. Socha. Katowice 1998, s. 29—40.

(15)

ostro zarysowała się cała szarzyzna i bylejakość wcześniej powstających powieści dla dziewcząt. Za koronny dowód tej liberalizacji trzeba jednak uznać wznowienie w roku 1982 „Małego Gościa Niedzielnego”, czasopisma religijnego dla dzieci, ty‑

godnika o wysokim nakładzie i szerokim zasięgu czytelniczym, ukazującego się w Katowicach, z długimi przerwami, jeszcze od lat dwudziestych ubiegłego wieku.

* *

*

Opisywany okres przyniósł z pewnością pierwsze istotne próby sformułowania poważnej refleksji badawczej nad literaturą dla dzieci i młodzieży. Droga ta wie‑

dzie przez wybitne nazwiska, od: Krystyny Kuliczkowskiej, Haliny Skrobiszew‑

skiej, Jerzego Cieślikowskiego, Józefa Zbigniewa Białka aż po obecnych badaczy.

Powstające wówczas „szkoły” badawcze: krakowska, warszawska i wrocławska, mają swoje dzisiejsze kontynuacje, a rozwój badań w kolejnych, młodszych ośrod‑

kach: katowickim, kieleckim, opolskim, szczecińskim i innych¹⁴, także jest w ja‑

kimś stopniu kontynuacją myśli wspomnianych powyżej uczonych.

W literaturze dla dzieci i młodzieży były reprezentowane wszystkie gatunki i rodzaje literackie: liryka, epika, dramat, była baśń i bajka, powieść i opowiada‑

nie historyczne, proza obyczajowa, fantastycznonaukowa z wczesną fazą science fiction, przyrodnicza, kryminalna, przekłady, nawet można dostrzec pewne bo‑

gactwo tematyczne.

Ukazywały się także czasopisma dla najmłodszych oraz dla młodzieży, a mo‑

nopolistyczna Nasza Księgarnia wydawała również teksty ambitne i znakomicie ilustrowane. Dobrze rozwijał się teatr dziecięcy. To wszystko znalazło się w opra‑

cowaniu Stanisława Fryciego i nie w tym tkwi ów niedostatek, o którym napisano wcześniej.

Pragniemy uzupełnić braki (także sprawy bibliotek, czytelnictwa, lektur), a niektóre sytuacje skomentować. Nasze opracowanie nie ma być polemiczne wo‑

bec dokonania Stanisława Fryciego, ale komplementarne. Na nowe spojrzenie po‑

zwala nie tylko dystans czasowy, ale również sytuacja, w której myśli i słowa nie są ograniczane żadną cenzurą.

Ogrom zagadnień powoduje, iż musiano podzielić całość na dwa tomy, których zawartość obejmuje zagadnienia literaturoznawcze, bibliologiczne, prasoznawcze i kulturoznawcze. Bogactwo materiału wynika zarówno ze złożoności zjawiska, jakim jest pisarstwo dla młodych i małych odbiorców, przestrzeni temporalnej, którą pragniemy opisać, jak i zasadniczego wzbogacenia wiedzy o opisywanych problemach.

Redaktorki

14 Pisano o nich w opracowaniu: Literatura dla dzieci i młodzieży (po roku 1980). T. 2. Red.

K r yst y na Heska ‑Kwaśniewicz. Katowice 2009, s. 119—127.

(16)

(17)

(18)

(19)

Pisarze dla dzieci i młodzieży na emigracji

K^rystyna H^esKa ‑K^waśniewicz, s^ylwia G^ajowniK

Znana badaczka polskiej literatury emigracyjnej, Maria Danilewicz ‑Zielińska, napisała, że „Poza krajem ukazało się po 1939 r. ponad 20.000 — »druków pol‑

skich i Polski dotyczących« (tj. ekwiwalent trzyletniej produkcji wydawniczej Kra‑

ju) i już suche bibliograficzne ich wyliczenie wypełniłoby kilka tomów po paręset stron”¹. Refleksja ta — siłą faktu mająca charakter pewnego uogólnienia — odnosi się także do literatury dla młodego odbiorcy, która nie doczekała się do tej pory żadnej poważnej refleksji badawczej.

Nawet świadomość, że książki dla małego i młodego odbiorcy przez cały czas istnienia PRL ‑u powstawały także poza krajem, jest wręcz nikła. Nie ma o nich wzmianki w słownikach i opracowaniach, nawet tych, które ukazały się już po transformacji ustrojowej w Polsce².

By nie ograniczyć się tylko do wyliczania nazwisk i tytułów, trzeba zazna‑

czyć, że łączy się z tą kwestią kilka zagadnień. Po pierwsze należy zwrócić uwagę dla kogo pisali wspomniani twórcy — wszak nie dla krajowego odbiorcy, bo ich dzieła, wprowadzone na listę prohibitów, nie miały szans na zaistnienie w PRL ‑u.

A więc czy dla dzieci i młodzieży polonijnej w Wielkiej Brytanii, Francji, Stanach Zjednoczonych? Czy autorzy liczyli także na tłumaczenia i bardziej wszechstron‑

ny odbiór i czy faktycznie ich książki do jakiegokolwiek szerszego grona dociera‑

ły? Sądząc po nielicznych głosach recenzenckich i apelach krytyków literackich, można podejrzewać, że pisali jednak dla dzieci polskich emigrantów. Bez badań bibliologicznych i prasoznawczych trudno jednak odpowiedzieć na pytanie o au‑

1 M. Danilewicz ‑Zielińska: Szkice o literaturze emigracyjnej. Wrocław—Warszawa—

Kraków 1992, s. 8.

2 Por. S. Fr ycie, M. Ziół kowska ‑Sobecka: Leksykon literatury dla dzieci i młodzie- ży. Piotrków Trybunalski 1999; Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej. Red. B. Tylicka, G. Leszcz y ński. Wrocław—Warszawa—Kraków 2002.

(20)

torskie oczekiwania, choć teza o ograniczonym zasięgu dystrybucji jest wysoce prawdopodobna. Nie da się też precyzyjnie ustalić stopnia ich popularności. Pew‑

ną wskazówką mogłoby być tylko badanie wysokości nakładów i obecności ich książek w bibliotekach obcych i polskich.

Zapewne część twórców po wyjeździe z kraju mogła zamilknąć, obezwład‑

niona psychicznie wojenną, a potem emigracyjną traumą. Jeszcze inni mogli zmienić adresata swego pisarstwa. Zaskakujący może wydawać się na przykład fakt, iż Jan Lechoń jedyną książkę adresowaną do dzieci: Historia o jednym chłopczyku i o jednym lotniku, ilustrowaną przez Wojciecha Jastrzębowskiego, ogłosił nakładem „Światpolu” w roku 1947. Takich zdumiewających odkryć rze‑

telna kwerenda mogłaby przynieść więcej.

Niniejsze refleksje dotyczą jednak tylko pokolenia starszych twórców, któ‑

rych dzieła nie podjęli już młodsi pisarze, co było zapewne uwarunkowane socjologicznie. Dzieci wychodźców asymilowały się na obczyźnie i literatura polska stawała się dla nich mniej atrakcyjna, z czasem zapewne niezrozumia‑

ła, zwłaszcza dla młodych czytelników, wzrastających już w zupełnie innych realiach. Znamienny jest przykład Bogdana Czaykowskiego, który wprawdzie zadebiutował w roku 1956 utworem dla dzieci, ale potem pisał już wyłącznie dla dorosłych odbiorców.

Kilka słów trzeba poświęcić autorom, którzy po przełomie październikowym wrócili do kraju. Należeli do nich m.in. Zofia Kossak, która jednak najlepsze swoje teksty dla dzieci i młodzieży: Ku swoim, Topsy i Lapus, Kłopoty Kacper- ka, góreckiego skrzata, Bursztyny, napisała przed wojną. Po jej przyjeździe do Polski w 1967 roku niektóre z tytułów zostały wznowione; Kłopoty Kacperka…

jednak miały tylko dwa wydania, w Topsym i Lupusie wskutek ingerencji cen‑

zury³ autorka musiała zmienić miejsca akcji i trasa wędrówki bohaterów uległa skróceniu. Najlepsza z książek, Ku swoim, do tej pory nie doczekała się wzno‑

wienia. Bursztyny stały się przedmiotem manipulacji treściami, polegającej na wymienianiu poszczególnych opowiadań w zbiorze. Również współczesne edy‑

cje odbiegają pod tym względem od kształtu ostatniego wydania, jakie ukazało się za życia autorki⁴.

Melchior Wańkowicz po powrocie z emigracji wydał jedną książkę — zasad‑

niczo o podwójnym adresacie: młodym oraz dojrzałym, za to bardzo ważną — Ziele na kraterze. Jadwiga Otwinowska, autorka dzisiaj już zupełnie zapomnia‑

na, opublikowała dwie książki.

W świadomości czytelniczej nie istnieje również znakomita i bogata twór‑

czość Antoniego Bogusławskiego, Zofii Bohdanowiczowej, może nawet Stefana Themersona. Szczególna uwaga należy się Bogusławskiemu, autorowi udanych

3 Por. K. Heska ‑Kwaśniewicz: Topsego i Lupusa kłopoty z cenzurą. „Guliwer. Czasopismo o książce dla dziecka” 2005, nr 11, s. 33—37.

4 Celuje w tym zwłaszcza krakowskie Wydawnictwo GREG.

(21)

miniatur poetyckich dla małych dzieci, który pomimo wielkiej tragedii oso‑

bistej — śmierci córki Teresy (1929—1945), harcerki, najmłodszej poetki Po‑

wstania Warszawskiego, zmarłej po ciężkich torturach na Pawiaku na gruźlicze zapalenie opon mózgowych — nie porzucił pióra i dalej tworzył dla młodego po‑

kolenia Polaków. Osiedlił się w Anglii, gdzie stał się autorem dość popularnym, a krytyka literacka podkreślała walory jego pisarstwa. Wart byłby z pewnością obszerniejszej refleksji, zwłaszcza, że niektóre z jego utworów po roku 1989 zo‑

stały wydane w Polsce.

Szczególne zapomnienie dotknęło całą grupę pisarzy harcerskich: Romualda Kawalca (1890—1981)⁵, Jerzego Giżyckiego (1889—1970)⁶, Michała Grażyń‑

skiego (1890—1965). Ten ostatni istnieje w świadomości społecznej tylko jako wojewoda śląski związany z sanacją, nikt nie pamięta jego świetnych gawęd har‑

cerskich⁷, publikowanych w „Na Tropie”, a następnie wydanych w formie trzech książek: Gawędy i przemówienia harcerskie. Rok 1926—1932 (Katowice 1932), Z moich wędrówek i przygód (Warszawa 1936), Dokąd zdążamy. Cz. I. (Katowice 1935). Niewiele zapewne osób wie, że np. człowiek o nieposzlakowanej biografii Jerzy Braun, autor najpopularniejszej pieśni harcerskiej Płonie ognisko i szumią knieje, śpiewanej przez wszystkie pokolenia polskich harcerzy, zaszczuty przez reżim, w roku 1956 wyjechał do Rzymu, gdzie zmarł w 1975 roku⁸.

**

*

Najlepiej została rozeznana sytuacji w Anglii — dzięki badaniom prasoznaw‑

czym Jolanty Chwastyk ‑Kowalczyk⁹. Od 31 lipca 1950 roku zaczął się tam uka‑

zywać dodatek do „Dziennika Polskiego i Dziennika Żołnierza” zatytułowany

„Dziennik Polski Dzieciom”; zamieszczano w nim prozę, poezję, baśnie, legendy, teksty inscenizacji, kolędy, przypominano polską klasykę, ogłaszano konkursy.

Publikowali w owym dodatku: Antoni Bogusławski, Marian Czuchnowski, Ta‑

deusz Nowakowski, Zygmunt Nowakowski, Jadwiga Otwinowska, Beata Ober‑

tyńska, Zofia Romanowiczowa i wielu innych autorów¹⁰. Od lipca 1955 roku do‑

datek ukazywał się co trzy tygodnie, a od 1959 roku jako strona dla najmłodszych

5 Po wyjeździe z Polski przebywał w Turcji, Libanie, a od 1942 roku w Palestynie, gdzie założył firmę wydawniczą Przez Ląd i Morza, po zakończeniu II wojny światowej przeniósł się do Wielkiej Brytanii.

6 Wyemigrował do Wielkiej Brytanii, po zakończeniu wojny przeniósł się do Kanady, w latach 60. zamieszkał w Meksyku.

7 O niektórych z nich pisałam w: Michał Grażyński i góry. „Wierchy” 2009, T. 11, s. 35—50.

8 Jego tragiczna biografia została rzetelnie omówiona w książce Joanny Siedleckiej: Obła- wa. Losy pisarzy represjonowanych. Warszawa 2005, s. 45—80.

9 J. Chwast yk ‑Kowalcz yk: „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza” w latach 1944—1989.

Kielce 2008.

10 Pełną listę podaje J. Chwast yk ‑Kowalcz yk: „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”…, s. 8.

(22)

w sobotnim wydaniu „Co Tydzień Dzieciom”, następnie „Co Tydzień Dzieciom i Młodzieży”, potem jego objętość malała coraz bardziej, co było skutkiem asy‑

milacji młodego pokolenia do kultury brytyjskiej, w końcu, w połowie roku 1978, przestał wychodzić.

Rzadko interesowała się tym segmentem pisarstwa krytyka literacka, tylko czasem pojawiały się notatki anonimowych recenzentów. Na uwagę zasługuje obszerniejsze omówienie Czarnych Żurawi (Glasgow 1947) Anatola Krasno‑

wieckiego, książki o akcji podziemnego zastępu harcerzy, wysadzających pociąg z niemieckim transportem. Recenzent Marek Święcicki polecał też opowieść Ryszarda Kiersnowskiego Franek z Pierwszej Pancernej (Londyn 1947) oraz wspomnienia Mieczysława Lisiewicza Trop nad jeziorem Narocz (Londyn 1947).

Recenzje pisywał też Jerzy Pietrkiewicz i Stanisław Baliński, wybitni znawcy przedmiotu. Pietrkiewicz sam był dobrym literatem, a Baliński, wybitny ska‑

mandryta, zawsze żywo zainteresował się życiem kulturalnym polskiej emi‑

gracji¹¹.

Właśnie na łamach „Dziennika Polskiego i Dziennika Żołnierza” Antoni Bogusławski przestrzegał przed odchodzeniem młodego pokolenia od polskich korzeni, apelował o dbałość o pisanie i czytanie w języku ojczystym. Sam pisał dużo, dokonywał również adaptacji klasycznych baśni piękną, czystą polszczy‑

zną wierszowaną.

Natomiast Zygmunt Nowakowski przekonywał o potrzebie pisania wierszy patriotycznych, opisywania Polski, której młodzi już na oczy nie widzieli. Pi‑

sał: „[…] krajowe wierszyki dla krajowych dzieci są okropne, na jedno kopyto, przeważnie mając za temat plan sześcioletni, traktory, Bieruta i czerwoną chorą‑

giewkę”. Apelował do „Lechoniów i Wierzyńskich, do Balińskich i Hemarów, do p. Bohdanowiczowej, do Bogusławskich i Łobodowskich, do wszystkich praw‑

dziwych poetów i poetek, których mamy zatrzęsienie. Panie i panowie napiszcie coś ładnego! Przecież to dla dzieci! Dla polskich dzieci na uchodźstwie! Ko‑

nieczna jest jakaś mocna witamina P.”¹².

Podobnie pisała Zofia Romanowiczowa w paryskiej „Kulturze”:

Czyż można położyć wagę do tych paru książeczek skąpo ilustrowanych, drukowanych małymi literami, więc nieczytelnych, o treści zawiłej i preten‑

sjonalnie zdziecinniałej albo nieudolnej, byle jakiej. Pisemka znowu stano‑

wią raczej poradniki dla nauczycieli będących pod stałym terrorem akademii rocznicowych, dla dzieci nie są żadną atrakcją, w żadnym razie nie mogą równoważyć siły przyciągania „Tintin” albo Mickey Maus¹³.

11 Ibidem, s. 264—266.

12 Z. Nowakowski: Staś na sukni zrobił plamę… „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”

1956, nr 81, s. 2. Cyt. za: J. Chwast yk ‑Kowalcz yk: „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”…, s. 266.

13 Z. Romanowiczowa: Witamina P. „Kultura” 1956, nr 5/103, s. 97. Cyt. za: J. Chwast yk‑

‑Kowalcz yk: „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”…, s. 266.

(23)

Przytoczone powyżej opinie dowodzą istnienia świadomości owego niedo‑

statku i poważnego problemu, któremu bardzo trudno było zaradzić. Wciąż jed‑

nak podejmowano różne próby.

W 1956 roku polska firma handlowa Tazab w Londynie ogłosiła konkurs na utwór poetycki dla polskich dzieci. W skład jury weszli: Stefania Kossowska, Zygmunt Nowakowski, Janusz Jasieńczyk, laureatem został Bogdan Czaykow‑

ski, ale jak już wspomniano, był to w życiu utalentowanego poety tylko epizod.

Stosunkowo często wznawiano książki Stefana Themersona, zwłaszcza Pan Tom buduje dom. Wydania jego tekstów zawsze były doskonale opracowane graficz‑

nie, co było o tyle łatwiejsze, że pisarz wraz z żoną prowadził wydawnictwo bibliofilskie Gaberbocchus.

Stanisław Baliński pokreślił wagę zbiorku Polska jesień Ireny Paczoskiej (Londyn 1957), książki prostej, wyrastającej z tradycji wierszy Marii Konopnic‑

kiej¹⁴. Polecano też książeczkę dla małych dzieci Pan Miś ‑Miau, miau…i hau, hau… Wiesława Antoniego Lasockiego (Londyn 1986), wydanej nakładem Pol‑

skiej Macierzy Szkolnej. Wspomniane edycje stanowiły jednak pojedyncze przy‑

padki, choć znaczone bardzo dobrymi nazwiskami autorskimi.

Być może z troski o zachowanie nielicznych, a cennych tekstów zrodził się pomysł przygotowania świetnej antologii Kraj lat dziecinnych¹⁵, zawierającej utwory znakomitych polskich pisarzy (Kazimiery Iłłakowiczówny, Marii Kun‑

cewiczowej, Stanisława Mackiewicza, Ksawerego Pruszyńskiego, Jerzego Stem‑

powskiego), pełne nostalgii za czasem i ziemią „świętą i czystą jak pierwsze kochanie”. Antologia miała podwójnego adresata: dorosłego, bo o nim przede wszystkim myślano pierwotnie, oraz młodego, o wyższym poziomie kultury czytelniczej. We wstępie do pierwszego wydania (1942) redaktorzy książki: Mie‑

czysław Grydzewski i Ksawery Pruszyński pisali:

Latem, kiedy wojsko polskie po francuskiej klęsce wylądowało w Wielkiej Brytanii, głód polskich książek i tęsknota za polskim krajem, po raz pierw‑

szy na tej nowej emigracji dały się odczuć tak silnie i tak boleśnie. Aby tym potrzebom uczynić zadość, zrodziła się myśl wezwania polskich pisarzy, przebywających na wygnaniu, do napisania książki zbiorowej, która by za‑

wierała wspomnienia o kraju lat dziecinnych. Sądzono, że w ten sposób przed oczami czytelnika ‑żołnierza — bo o czytelniku‑żołnierzu przede wszystkim myślano — przesunie się nie jakaś abstrakcyjna i geograficzna Polska, ale wykrawki kraju żywego ludźmi i sprawami, a pogodnego, tak jak pogodne wyda się zawsze po latach każde ludzkie dzieciństwo¹⁶.

14 Stb: Wśród książek. U poetów. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza” 1958, nr 169, s. 3.

15 Kraj lat dziecinnych. Red. M. Gr yd zewski, M. Prósz y ński. Londyn 1942.

16 [M. Gr yd zewski, K. Pr usz y ński]: Słowo wstępne do pierwszego wydania. W: Kraj lat dziecinnych…, s. 9.

(24)

Pierwsze wydanie antrologii ukazało się w roku 1942 i jak pisze M. Dani‑

lewicz ‑Zielińska „wykupiono ją na pniu”¹⁷. W roku 1987 niespodziewanie poja‑

wiła się edycja fototypiczna jako 32 pozycja książkowa Wydawnictwa „Puls”.

Antologia zaistniała także w kraju w drugim obiegu.

Osobny akapit należy poświęcić Wandzie Wasilewskiej (1905—1964), choć wymienienie jej nazwiska w tym kontekście może wydawać się zaskakujące.

Nie dziejowa konieczność zmusiła ją bowiem do wyjazdu z Polski, ale świadomy, choć trudny do zrozumienia, wybór Związku Radzieckiego jako jej nowej ojczyz‑

ny i nowego miejsca stałego zamieszkania¹⁸. Wznawiany wielokrotnie w PRL ‑u Pokój na poddaszu — najlepsza z jej powieści dla młodzieży, nie budziła już żywszych emocji czytelniczych, a sama pisarka z biegiem czasu stawała się coraz bardziej obca.

Wybrane książki pisarzy emigracyjnych powróciły po transformacji ustro‑

jowej do krajowego czytelnika. Teksty Bogusławskiego, Themersona i kilku in‑

nych twórców nie spotkały się jednak z większym zainteresowaniem, a autorzy nie zyskali popularności

* * *

Trudno w jednym, z natury swej zwięzłym szkicu omówić wszystkie zagad‑

nienia w sposób pełny, dlatego niniejsze opracowanie ma tylko charakter infor‑

macyjny, raczej sygnalizuje pewne problemy niż je rozwija i interpretuje. W za‑

łączonym poniżej zestawieniu zawarto opisy bibliograficzne utworów wydanych na emigracji. Pogrupowano je według miejsca zamieszkania autora oraz podano lokalizację biblioteczną w Polsce.

Tabela 1 Opis bibliograficzny utworów wydanych na emigracji

Lp. Kierunekemigracji Imię i nazwisko Publikacje 1. Wielka

Brytania Antoni Bogusławski

(1899—1956) Polska Biblioteka Narodowa:

Fiodor. Szkic powieściowy (Caldra House, Hove 1956), Kot w butach (Wydawnictwo Polskie Tern (Rybitwa),

Londyn 1954),

Królewna Małgorzatka (Wydawnictwo Polskie Tern (Rybitwa), Londyn 1954),

Kurant (Wydawnictwo Światowego Związku Polaków z Zagranicy, Londyn 1945),

Mist before the Dawn Poems (G. Allen, Londyn 1942),

17 M. Danielewicz ‑Zielińska: Przedmowa. W: Kraj lat dziecinnych…, s. 4.

18 Obszerniej na ten temat pisze Marci Shore: Kawior i popiół. Życie i śmierć pokolenia ocza- rowanych i rozczarowanych marksizmem. Przeł. M. Sz uster. Warszawa 2008.

(25)

O rycerzu Okruszynce (Wydawnictwo Światowego Związku Polaków z Zagranicy, Londyn 1946), O rycerzu Okruszynce („Spar”, Warszawa 1991), Polna kochanka (M. I. Kolin, Londyn 1940),

Struny na drzewach. Poezje (Stowarzyszenie Pisarzy Polskich, Londyn 1948),

Szopka żołnierska ([s.n.], Londyn 1940),

Tereska. Zbiór wierszyków polskich dla dzieci (Książni‑

ca Polska, Glasgow 1944),

Tereska. Zbiór wierszyków polskich dla dzieci (Książni‑

ca Polska, Glasgow 1942),

Tu i tam. Powieść (Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1963),

W angielskim parku (Kohorta, Londyn 1943), Zajączki (Polish Library, Glasgow 1945) Brytyjska Biblioteka Narodowa: brak 2. Wielka

Brytania Ginsbert Julian

Psychologia dowodzenia (przedruk artykułu z „Bel‑

lony” zeszyt 4‑ty, kwiecień 1943. Wydawnictwo Kons‑

piracyjne, Warszawa 1944),

Zdzich szuka ojca. Powieść morska dla młodzieży (Fun‑

dacja Pomocy Antyk „Wydawnictwo Antyk Marcin Dybowski”, Komorów 1998)

Brytyjska Biblioteka Narodowa: brak 3. Wielka

Brytania Grydzewski Mieczysław

Wiersze polskie wybrane. Antologia poezji od „Bogu ro- dzicy” do chwili obecnej (Ministerstwo Wyznań Reli‑

gijnych i Oświecenia Publicznego, Londyn 1946), Wiersze polskie wybrane. Antologia poezji od „Bogu

rodzicy” do chwili obecnej („Orbis”, Londyn 1948) Brytyjska Biblioteka Narodowa:

Wiersze polskie. Antologia poezji od „Bogu rodzicy”

do chwili obecnej (Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Londyn 1946)

Biblioteka Kongresu w USA:

Wiersze polskie wybrane. Antologia poezji od „Bogu rodzicy” do chwili obecnej („Orbis”, Londyn 1948) 4. Wielka

Brytania Kawalec Romuald

(1890–1981) Polska Biblioteka Narodowa:

Pod rumuńskim niebem. Powieść (Tel‑Aviv 1941) Brytyjska Biblioteka Narodowa:

Pod rumuńskim niebem. Współczesna powieść harcer- ska (Wydz. Prasy i Propag. Komendy Harcerstwa Pol.

na Bliskim, Środ. i Dal. Wschodzie, Tel‑Aviv 1941) Izraelska Biblioteka Narodowa:

Pod rumuńskim niebem. Współczesna powieść harcer- ska (Wydz. Prasy i Propag. Komendy Harcerstwa Pol. na Bliskim, Środ. i Dal. Wschodzie, Tel‑Aviv 1941),

(26)

Tajemniczy uczony. Współczesna powieść sensacyjna („Hapoel hazair”, Tel‑Aviv 1942)

5. Wielka

Brytania Kiersnowski Ryszard

Franek z Pierwszej Pancernej (Wydawnictwo Świato‑

wego Związku Polaków z Zagranicy: Polskie Biuro Wydawnicze „Światpol”, Londyn 1946)

Brytyjska Biblioteka Narodowa:

Franek z Pierwszej Pancernej (Wydawnictwo Świato‑

wego Związku Polaków z Zagranicy: Polskie Biuro Wydawnicze „Światpol”, Londyn 1946)

6. Wielka

Brytania Kozarynowa Zofia

Sto lat. Gawęda o kulturze środowiska (Polska Funda‑

cja Kulturalna, Londyn 1982),

Sto lat. Gawęda o kulturze środowiska (Zakład Narodo‑

wy im. Ossolińskich, Wrocław 1992) Brytyjska Biblioteka Narodowa:

Król poezji. Opowieść o panu Adamie (Katolicki Ośrodek Wydawniczy „Veritas”, Londyn 1956), O braciach kłótnikach i wesołej Basi. Opowieść dla

dzieci (Katolicki Ośrodek Wydawniczy „Veritas”, Londyn 1955)

Sto lat. Gawęda o kulturze środowiska (Polska Funda‑

cja Kulturalna, Londyn 1982),

Sto lat. Gawęda o kulturze środowiska (Zakład Narodo‑

wy im. Ossolińskich, Wrocław 1992), Wędrowiec (Omega Publications, Londyn 1957) 7. Wielka

Brytania Krakowiecki Anatol

(1901–1950) Polska Biblioteka Narodowa:

Książka o Kołymie (Katolicki Ośrodek Wydawniczy

„Veritas”, Londyn 1950),

„Veritas”, Londyn 1987) Brytyjska Biblioteka Narodowa:

Czarne żórawie (Książnica Polska, Glasgow 1947), Dom pachnie sianem. Komedia w 3‑ech aktach ([b.w.],

Londyn 1950),

Na latającym dywanie (Katolicki Ośrodek Wydawniczy

„Veritas”: Londyn 1951), Izraelska Biblioteka Narodowa:

Ryszard Lwie Serce (Wydawnictwo „W Drodze”, Jeru‑

salem 1944),

Bajki biało‑czerwone (Wydawnictwo „W Drodze”, Je‑

rusalem 1944)

(27)

8. Wielka

Brytania Lasocki Wiesław Antoni

Lubek herbu obrączka (Polska Macierz Szkolna, Lon‑

dyn 1986),

Wojtek. Niedźwiedź żołnierz (Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego, Londyn 1986),

Wojtek spod Monte Cassino. Opowieść o niezwykłym niedźwiedziu („Prom”, Warszawa 1987),

Wojtek spod Monte Cassino. Opowieść o niezwykłym niedźwiedziu (Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1989),

Wojtek spod Monte Cassino. Opowieść o niezwykłym niedźwiedziu (Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 2003)

Ali Baba. Malajski niedźwiedź („Gryf”, Londyn 1979), Lubek herbu obrączka (Polska Macierz Szkolna, Lon‑

dyn 1986),

Wojtek spod Monte Cassino. Opowieść o niezwykłym niedźwiedziu (Stowarzyszenie Polskich Kombatan‑

tów, Londyn 1968),

Wojtek spod Monte Cassino. Opowieść o niezwykłym niedźwiedziu (Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1989)

9. Wielka

Brytania Lisiewicz Mieczysław

Destiny can wait. The Polish Air Force in the Second World War (Heinemann, Londyn 1949)

Ballada o Chopinie. W 3 aktach 4 odsłonach ([b.w.], Londyn 1950),

Chronicles of Lake Narocz (Polish Library, Glasgow 1945),

Gdzie goręcej biją serca. Powieść (Katolicki Ośrodek Wydawniczy „Veritas”, Londyn 1954),

Kronika naroczańska (Książnica Polska, Glasgow 1943), Trop nad jeziorem. Opowieść naroczańska („Orbis”,

Londyn 1946),

Z pamiętnych dni. Wspomnienia adiutanta ([b.w.], Lon‑

dyn 1944) 10. Wielka

Brytania Otwinowska Jadwiga

Czytanka na klasę IV. Podręcznik do nauki języka pol- skiego dla dzieci od lat 10–12 (Polska Macierz Szkol‑

na Zagranicą, Londyn 1969),

Czytanka na klasę IV. Podręcznik do nauki języka pol- skiego dla dzieci od lat 10–12 (Polska Macierz Szkol‑

na Zagranicą, Londyn 1963),

Dzieci z Białego Domku. Czytanki dla klasy II Szkół Przedmiotów Ojczystych (Polska Macierz Szkolna Zagranicą, Londyn 1968),

(28)

Ich młode lata („Gryf”, Londyn 1961),

Moja czytanka. Podręcznik na klasę III (dla dzieci od lat 8 do 9) (Polska Macierz Szkolna Zagranicą, Lon‑

dyn 1964),

Moja czytanka. Podręcznik na klasę III (dla dzieci od lat 8 do 9) (Polska Macierz Szkolna Zagranicą, Lon‑

dyn 1959),

Uczmy się pisać (Polska Szkoła Sobotnia, Londyn 1965), Uczmy się pisać (Polska Macierz Szkolna Zagranicą,

Londyn 1967),

Uczmy się pisać („Gryf”, Londyn 1968), Uczmy się pisać („Gryf”, Londyn 1974) Brytyjska Biblioteka Narodowa:

Ich młode lata („Gryf”, Londyn 1961),

Moja książeczka (Katolicki Ośrodek Wydawniczy „Ve‑

ritas”, Londyn 1957),

Wpływ języka angielskiego na system fleksyjny rzeczow- nika w języku dzieci polskich w Londynie ([b.w.], Lon‑

dyn 1966) 11. Wielka

Brytania Paczoska Irena

(1910—?) Polska Biblioteka Narodowa:

Caro’s adventurs=Przygoda Kara (Polish Library = (Książnica Polska, Glasgow 1945)

Bajki. Polish Fairy Tales (Książnica Polska, Glasgow 1945)

Caro’s adventurs=Przygoda Kara (Polish Library, Glasgow 1945)

Bajki. Polish Fairy Tales (Książnica Polska, Glasgow 1945)

12. Wielka

Brytania Pruszyński Ksawery

(1907—1950) Polska Biblioteka Narodowa: brak Brytyjska Biblioteka Narodowa: brak Biblioteka Kongresu USA: brak 13. Wielka

Brytania Themerson Stefan

Collected poems (Gaberbocchus Press, Amsterdam 1997),

Croquis dans les ténèbres (Hachette, Londyn 1944), Factor T (Gaberbocchus Press, Londyn 1956),

Generał Piesc i inne opowiadania („Czytelnik”, War‑

szawa 1980),

Hau! hau! czyli Kto zabił Ryszarda Wagnera? (Gaber‑

bocchus Press, Warszawa 2004),

Jacuś w zaczarowanem mieście (Festiwal „Świat We‑

dług Themersonów”, Gdańsk 1993),

Jestem czasownikiem, czyli Zobaczyć świat inaczej. Ste‑

fan Themerson [wybór i oprac. Marek Grala; oprac.

graf. Adam Łukawski] (Dom Kultury Klub Arty‑

styczny Płocczan, Płock 1993),

(29)

Kardynał Pölätüo (Wydawnictwo Literackie, Kraków 1971),

Kardynał Pölätüo („Iskry”, Warszawa 2003),

Kurt Schwitters in England 1940–1948 (Gaberbocchus Press, Londyn 1958),

O stole, który uciekł do lasu („Nasza Księgarnia”, War‑

szawa 1963),

On semantic poetry (Gaberbocchus Press, Londyn 1975) Pan Tom buduje dom (Spółdzielnia Wydawnicza „Czy‑

telnik”, Warszawa 1947),

Pan Tom buduje dom („Nasza Księgarnia”, Warszawa 1957),

Pan Tom buduje dom („Nasza Księgarnia”, Warszawa 1960),

Pan Tom buduje dom (Wydaw. Kwieciński, Jaworze k/Bielska‑Białej 2001),

Przygody Pędrka Wyrzutka („Nasza Księgarnia”, War‑

szawa 1958)

Przygody Pędrka Wyrzutka („Iskry”, Warszawa 2002), Tom Harris („Czytelnik”, Warszawa 1975),

Tom Harris („Czytelnik”, Warszawa 1979),

Wiersze wybrane 1939–1945. Stefan Themerson;

przedm., wybór i oprac. Jasia Reichardt (Wydawnic‑

two Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2003), Wooff, wooff or who killed Richard Wagner? (Gaberboc‑

chus Press, Londyn 1951),

Wyspa Hobsona (Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1997),

Wykład profesora Mmaa (Państwowy Instytut Wydaw‑

niczy, Warszawa 1958),

Wykład profesora Mmaa („Krąg”, Warszawa 1994), Wykład profesora Mmaa („Iskry”, Warszawa 2003), Wyspa Hobsona (Państwowy Instytut Wydawniczy,

Warszawa 1997)

Apollinaire’s lyrical ideograms (Gaberbocchus Press, Londyn 1968),

Bayamus (Editions Poetry, Londyn 1949),

Bayamus and the Theatre of Semantic Poetry (Gaber‑

bocchus, Londyn 1965),

Bayamus suivi de Ouaff, Ouaff, Ou Qui A Tue Richard Wagner? (Gaberbocchus Press, Paris 1978),

Cardinal Pölätüo ([b.w.], Londyn 1965),

Kardinaal Pölätüo. Vertaling Gust Gils en Freddy de Vree. Inleiding Willem Frederik Hermans (De Bezige Bij, Amsterdam 1967)

Kardynał Pölätüo („Iskry”, Warszawa 2003),

Kardynał Pölätüo (Wydawnictwo Literackie, Kraków 1971),

(30)

Pan Tom buduje dom (Ikar Publications, Londyn 1943), The Adventures of Peddy Bottom (Editions Poetry Lon‑

don, Londyn 1950)

Francuska Biblioteka Narodowa:

Bayamus. Ouaff, ouaff ou Qui a tué Richard Wagner?

(C. Bourgois, Paris 1978),

Cardinal Pölätüo (Gaberbocchus Press, Londyn 1961) Een Leerstoel in fatsoen. Huizinga‑lezing (Athenaeum,

Amsterdam 1982),

General Piesc or The case of the forgotten mission (Ga‑

berbocchus Press, Londyn 1976)

Les aventures de Peddy Bottom (Éd. Allia, Paris 2000), On semantic poetry (Gaberbocchus Press, Londyn 1975) Wooff wooff, or Who killed Richard Wagner? (Gaber‑

bocchus Press, Londyn 1951), Wyspa Hobsona (PIW, Warszawa 1997) 14. USA Pawłowicz Bohdan

Franek na szerokim świecie (Krajowa Agencja Wydaw‑

nicza, Gdańsk 1984),

Krew na oceanie (Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1991),

Krew na oceanie. Kartki z Pamiętnika w Konwoju do Rosji (Fregata Publishing Co., New York 1955) Brytyjska Biblioteka Narodowa:

Franek na szerokim świecie (Krajowa Agencja Wydaw‑

nicza, Gdańsk 1984),

Krew na oceanie. Kartki z Pamiętnika w Konwoju do Rosji (Fregata Publishing Co., New York 1955), O.R.P. Garland in Convoy to Russia. The record of

a Polish destroyer on her journey from Great Brita- in to Murmansk and Archangel in the spring of 1942 (Surrey Press, Mitcham 1943)

Krew na oceanie; kartki z pamiętnika w konwoju do Ro- sji (Fregata Publishing Co., New York 1955), Krew na oceanie (Rytm, Warszawa 1991),

O. R.P. Garland in convoy to Russia (Surrey, Surrey press, ltd., Mitcham Surrey 1943),

Serce na dłoni (Silver Spring, Md.? Silver Spring 1967) Brazylijska Biblioteka Narodowa: brak

15. USA Sokolski (Pański) Wacław

(1897—1990)

Polska Biblioteka Narodowa:

Bajki na co dzień („Alfa”, Warszawa 1989),

Pies, który grał na gitarze i inne niezwykłe historie („Nasza Księgarnia”, Warszawa 1961)

Brytyjska Biblioteka Narodowa: brak Francuska Biblioteka Narodowa: brak Niemiecka Biblioteka Narodowa: brak Biblioteka Kongresu w USA: brak

(31)

16. Kanada Bohdanowicz Zofia

Maryjo, ratuj nas (Towarzystwo Polsko‑Litewskie im.

Adama Mickiewicza w W. Brytanii, Londyn 1966), Podróż Maciusia (Wydawnictwo Komitetu Redakcyj‑

nego Miesięcznika „Dziatwa” przy Zjednoczeniu Polskim w W. Brytanii, Londyn 1952),

Rapsody litewskie; Maryjo, ratuj nas (TLAM. OB: Za‑

kład Teorii i Antropologii Literatury w Instytucie Filologii Polskiej. Filia Uniwersytetu Warszawskiego, Białystok 1994),

Wschodni Wiatr (Towarzystwo Miłośników Wilna i Zie‑

mi Wileńskiej, Bydgoszcz 1997) Brytyjska Biblioteka Narodowa: brak Kanadyjska Biblioteka Narodowa: brak 17. Meksyk Giżycki Jerzy

Maszeńka (Filmowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1951),

W filmie nie ma rzeczy niemożliwych (Filmowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1958)

Brytyjska Biblioteka Narodowa: brak Kanadyjska Biblioteka Narodowa: brak Meksykańska Biblioteka Narodowa: brak

(32)

przez prywatnych wydawców w drugiej połowie lat 40.

M^arta n^adolna

W pierwszym okresie po drugiej wojnie światowej większość dobrych ar‑

tystycznie utworów dla młodych odbiorców, które powstały w dwudziestoleciu międzywojennym, nie miało szansy ponownego dotarcia do czytelników. I choć początkowo pozwolono prywatnym wydawcom na swego rodzaju swobodę w pu‑

blikowaniu książek, sytuacja ta nie trwała długo. Nowa polityka odradzającego się państwa doprowadziła bowiem do utworzenia instytucji cenzury (pod postacią Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk) i zmierzała do wypra‑

cowania socjalistycznego modelu literatury, który wykluczał literackie tradycje dwudziestolecia międzywojennego.

Już w 1944 roku na spotkaniu Zarządu Głównego Związku Patriotów Pol‑

skich i delegatów Krajowej Rady Narodowej powołano w Polsce Resort Informa‑

cji i Propagandy pod kierownictwem Stefana Jędrychowskiego (przekształcony następnie w Ministerstwo), będący pierwszym zalążkiem aparatu nadzoru słowa.

W dalszej kolejności, 19 stycznia 1945 roku, utworzono Centralne Biuro Kontro‑

li Prasy, Publikacji i Widowisk przy Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego, które na podstawie uchwały Rady Ministrów z 15 listopada 1945 roku zostało przekształcone w Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. 5 lipca 1946 roku cenzurę usankcjonowano¹. Z biegiem lat zyskiwała ona coraz więcej uprawnień w zakresie nadzoru nad wszelkimi przejawami słowa pisanego, w tym nad funkcjonowaniem wydawnictw.

1 Por. Główny Urząd Kontroli Prasy: 1945—1949. Dokumenty do dziejów PRL. Z. 6. Oprac.

D. Nałęcz. Warszawa 1994; K. Tał uć: „Naszą bronią jest wolne słowo”. Niezależna produkcja wydawnicza w województwie katowickim w latach 1976—1990. Katowice 2009, s. 16—23.