Kardiologia Inwazyjna jest gazetą edukacyjno-informacyjną wydawaną sześć razy w roku przez VM Media sp. z o.o. VM Group sp.k., ul. Świętokrzyska 73, 80–180 Gdańsk, tel. (58) 320 94 94, faks (58) 320 94 60, e-mail: redakcja@viamedica.pl, www.viamedica.pl
Redaktor naczelny: prof. dr hab. n. med. Robert Gil; Zastêpca Redaktora Naczelnego: Artur Krzywkowski;
Przedstawiciel AISN: dr hab. n. med. Jacek Legutko; Przedstawiciel Sekcji ITKiR PTK, odpowiedzialny za dział „Intensywna Opieka Kardiologiczna”:
prof. dr hab. n. med. Beata Średniawa Adres redakcji: ul. Romantyczna 22/11, 70–789 Szczecin
tel.: 601 577 366, e-mail: akrzywkowski@viamedica.pl
Prenumerata: W 2015 roku cena prenumeraty papierowej dla klientów indywidualnych wynosi 100 zł, dla instytucji 200 zł, cena prenumeraty elektro- nicznej dla klientów indywidualnych wynosi 60 zł, dla instytucji 120 zł, cena prenumeraty papierowej łącznie z elektroniczną dla klientów indywidualnych
wynosi 125 zł, dla instytucji 250 zł.
Istnieje możliwość zakupienia pojedynczego numeru w wersji papierowej — 30 zł, a w wersji elektronicznej — 20 zł.
Wpłaty z czytelnym adresem należy przesyłać na konto:
Wydawnictwo Via Medica, Fortis Bank Polska SA oddz. Gdańsk, 24 1600 1303 0004 1007 1035 9150.
Zamówienia drogą elektroniczną: www.czasopisma.viamedica.pl/ki/
Reklamy: Należy się kontaktować z wydawnictwem Via Medica, Dział Reklam, ul. Świętokrzyska 73, 80–180 Gdańsk, tel. (58) 320 94 94 w. 196, w. 153, e-mail: dsk@viamedica.pl
W NUMERZE
OD REDAKCJI 1
OKIEM KONSULTANTA 2
GŁOS PRZEWODNICZĄCEGO
■ Drodzy Hemodynamiści! 3
CO NOWEGO W EAPCI
■ Kurs adeptów kardiologii inwazyjnej 4
WARSZTATY NFIC
■ Połączenie tradycji z nowoczesnością jest gwarancją postępu i sukcesu 5 LEFT MAIN SUMMIT
■ Upadek złotego standardu, czyli pień lewej tętnicy wieńcowej domeną
kardiologa inwazyjnego? 9
NOWE WYTYCZNE ESC DOTYCZĄCE REWASKULARYZACJI
■ Okiem kardiologa inwazyjnego 12
■ Okiem kardiochirurga 14
INTENSYWNA TERAPIA KARDIOLOGICZNA
■ Co nowego w intensywnej terapii kardiologicznej?
Sprawozdanie z Kongresu Acute Cardiovascular Care 2014 – Genewa, Szwajcaria 16
■ Wentylacja nieinwazyjna z wykorzystaniem dodatnich ciśnień w drogach oddechowych 18
■ Pacjent z „masywną” zatorowością płucną. Opis przypadku 21
■ Zaproszenie na konferencję Sekcji ITK 25
NIEWYDOLNOŚĆ SERCA
■ Ocena hemodynamiczna prawego serca i krążenia płucnego u dorosłych 26
■ Pozafarmakologiczne metody leczenia ostrej niewydolności serca.
Część III. Postępowanie z pacjentem po wszczepieniu systemu
do krótkoterminowego wspomagania pracy serca 32
UCZYMY SIĘ!
■ Prowadniki do zabiegów przezskórnej angioplastyki (PCI) na przewlekłych
zamknięciach tętnic wieńcowych (CTO) — kilka naszych dywagacji 35
■ Klasyczna rekanalizacja przewlekłego zamknięcia gałęzi przedniej zstępującej (LAD).
Opis przypadku 37
NASZ FELIETON
■ Certyfikacja, akredytacja i życie codzienne 41
NOWE URZĄDZENIA, TECHNIKI I STRATEGIE LECZENIA
■ Orsiro — stary, nowy stent 42
ZAPRASZAMY NA WARSZTATY 45
SPOJRZENIE ELEKTA
■ Certyfikaty i akredytacje AISN PTK, czyli potencjał polskiej kardiologii inwazyjnej
na rok 2015 46
FOTOPLASTYKON ARTURA KRZYWKOWSKIEGO 47
Kardiologia Inwazyjna jest gazetą edukacyjno-informacyjną wydawaną sześć razy w roku przez VM Media sp. z o.o. VM Group sp.k., ul. Świętokrzyska 73, 80–180 Gdańsk, tel. (58) 320 94 94, faks (58) 320 94 60, e-mail: redakcja@viamedica.pl, www.viamedica.pl
Redaktor naczelny: prof. dr hab. n. med. Robert Gil; Zastêpca Redaktora Naczelnego: Artur Krzywkowski;
Przedstawiciel AISN: dr hab. n. med. Jacek Legutko; Przedstawiciel Sekcji ITKiR PTK, odpowiedzialny za dział „Intensywna Opieka Kardiologiczna”:
prof. dr hab. n. med. Beata Średniawa Adres redakcji: ul. Romantyczna 22/11, 70–789 Szczecin
tel.: 601 577 366, e-mail: akrzywkowski@viamedica.pl
Prenumerata: W 2015 roku cena prenumeraty papierowej dla klientów indywidualnych wynosi 100 zł, dla instytucji 200 zł, cena prenumeraty elektro- nicznej dla klientów indywidualnych wynosi 60 zł, dla instytucji 120 zł, cena prenumeraty papierowej łącznie z elektroniczną dla klientów indywidualnych
wynosi 125 zł, dla instytucji 250 zł.
Istnieje możliwość zakupienia pojedynczego numeru w wersji papierowej — 30 zł, a w wersji elektronicznej — 20 zł.
Wpłaty z czytelnym adresem należy przesyłać na konto:
Wydawnictwo Via Medica, Fortis Bank Polska SA oddz. Gdańsk, 24 1600 1303 0004 1007 1035 9150.
Zamówienia drogą elektroniczną: www.czasopisma.viamedica.pl/ki/
Reklamy: Należy się kontaktować z wydawnictwem Via Medica, Dział Reklam, ul. Świętokrzyska 73, 80–180 Gdańsk, tel. (58) 320 94 94 w. 196, w. 153, e-mail: dsk@viamedica.pl
W NUMERZE
OD REDAKCJI 1
OKIEM KONSULTANTA 2
GŁOS PRZEWODNICZĄCEGO
■ Drodzy Hemodynamiści! 3
CO NOWEGO W EAPCI
■ Kurs adeptów kardiologii inwazyjnej 4
WARSZTATY NFIC
■ Połączenie tradycji z nowoczesnością jest gwarancją postępu i sukcesu 5 LEFT MAIN SUMMIT
■ Upadek złotego standardu, czyli pień lewej tętnicy wieńcowej domeną
kardiologa inwazyjnego? 9
NOWE WYTYCZNE ESC DOTYCZĄCE REWASKULARYZACJI
■ Okiem kardiologa inwazyjnego 12
■ Okiem kardiochirurga 14
INTENSYWNA TERAPIA KARDIOLOGICZNA
■ Co nowego w intensywnej terapii kardiologicznej?
Sprawozdanie z Kongresu Acute Cardiovascular Care 2014 – Genewa, Szwajcaria 16
■ Wentylacja nieinwazyjna z wykorzystaniem dodatnich ciśnień w drogach oddechowych 18
■ Pacjent z „masywną” zatorowością płucną. Opis przypadku 21
■ Zaproszenie na konferencję Sekcji ITK 25
NIEWYDOLNOŚĆ SERCA
■ Ocena hemodynamiczna prawego serca i krążenia płucnego u dorosłych 26
■ Pozafarmakologiczne metody leczenia ostrej niewydolności serca.
Część III. Postępowanie z pacjentem po wszczepieniu systemu
do krótkoterminowego wspomagania pracy serca 32
UCZYMY SIĘ!
■ Prowadniki do zabiegów przezskórnej angioplastyki (PCI) na przewlekłych
zamknięciach tętnic wieńcowych (CTO) — kilka naszych dywagacji 35
■ Klasyczna rekanalizacja przewlekłego zamknięcia gałęzi przedniej zstępującej (LAD).
Opis przypadku 37
NASZ FELIETON
■ Certyfikacja, akredytacja i życie codzienne 41
NOWE URZĄDZENIA, TECHNIKI I STRATEGIE LECZENIA
■ Orsiro — stary, nowy stent 42
ZAPRASZAMY NA WARSZTATY 45
SPOJRZENIE ELEKTA
■ Certyfikaty i akredytacje AISN PTK, czyli potencjał polskiej kardiologii inwazyjnej
na rok 2015 46
FOTOPLASTYKON ARTURA KRZYWKOWSKIEGO 47
1
www .czasopisma.viamedica.pl/ki/
Jak zwykle interesujące pro- pozycje przygotowała Sekcja Intensywnej Terapii Kardio- logicznej PTK. Znajdziecie wśród nich artykuł poświę- cony wentylacji nieinwazyjnej i opis przypadku klinicznego
dotyczącego masywnej zatorowości płucnej, przy- gotowane przez kolegów z 4. Szpitala Wojskowego we Wrocławiu (Robert Zymliński, Paweł Siwołowski) oraz sprawozdanie z kongresu Acute Cardiovascular Care 2014, który odbył się w Genewie.
Środowisko specjalistów od niewydolności serca (Agnieszka Pawlak) przygotowało artykuł poświę- cony tzw. cewnikowaniu prawego serca i tętnicy płucnej, metody diagnostycznej przeżywającej swój renesans w związku z postępami w leczeniu nadciśnienia płucnego.
W tym numerze KI znajduje się wiele materiałów dotyczących naszej codziennej pracy. I tak, Tomasz Pawłowski przybliża stent Orsiro (Biotronik), który poprzez bardzo dobre wyniki badania BIOSCIENCE zapewne zacznie się liczyć na globalnym rynku sten- tów. Profesor Jarosław Wójcik, niewątpliwie polski autorytet w rekanalizacji przewlekle zamkniętych tętnic wieńcowych, ponownie dzieli się z czytelnikami wraz z Markiem Jankiewiczem swoim doświadcze- niem. Tym razem przedstawiają dostępne na rynku prowadniki, wykorzystywane do rekanalizacji tętnic wieńcowych oraz bardzo ciekawy przypadek kliniczny.
W numerze znajdziecie również: sprawozdanie z kon- ferencji NFIC, która odbyła się na początku grudnia 2014 roku w Krakowie, sprawozdanie z prac bieżących Zarządu AISN oraz tekst prof. Jarosława Kaźmier- czaka, obecnego Krajowego Konsultanta do spraw kardiologii. Zwracam uwagę na informacje dotyczące zbliżających się konferencji kardiologicznych. W tym numerze KI zapraszamy na konferencję Sekcji ITK, która odbędzie się 21 marca 2015 roku w Katowicach oraz na już 19. Warsztaty Kardiologii Interwencyjnej (WCCI), zaplanowane na 14–16 kwietnia 2015 roku w Warszawie. Jak zwykle nie zabraknie felietonu rysunkowego kolegi Artura Krzywkowskiego.
Na koniec pozwolę sobie obok zachęty do lektury ży- czyć wszystkim Czytelnikom i ich najbliższym zdrowia oraz jak najwięcej sukcesów zarówno w życiu osobi- stym, jak i zawodowym w nadchodzącym 2015 roku.
Z koleżeńskimi pozdrowieniami.
Prof. dr hab. n. med. Robert J. Gil Asocjacja Interwencji Sercowo-Naczyniowych
Drogie Koleżanki i Koledzy, drodzy Czytelnicy,
Za nami 2014 rok, więc można go już podsumować.
Według mnie należy uznać, iż nie był to zły rok dla kardiologii interwencyjnej. Liczba naszych zabiegów nie spadła, a ich wyceny były stabilne przez cały rok.
Wygląda na to, że certyfi kacja kardiologów interwen- cyjnych powiodła się, a i ta, dotycząca ośrodków kardiologii interwencyjnej również nie stoi w miejscu.
Szkoda, że pomimo wielu wcześniejszych sygnałów ze strony Ministerstwa Zdrowia i Narodowego Fundu- szu Zdrowia, nie przekłada się to na razie na uznanie przez te instytucje wyżej wymienionych certyfi katów jako wymogów kontraktowych. Bardzo ciekawie przedstawia ten problem kolega Tomasz Pawłowski w swoim felietonie, opublikowanym w niniejszym numerze „Kardiologii Inwazyjnej”.
Oczywiście dało się zauważyć, że nie wszyscy dobrze nam życzą. Według mnie największym problemem naszego środowiska była nie do końca otwarta kry- tyka ze strony tak zwanych „decydentów służby zdrowia”, którzy, jak sądzę, wierzą, iż w takim kraju jak Polska specjalność medyczna „skażona” prywatną działalnością biznesową nie ma prawa dobrze funk- cjonować. Widać czarno na białym, że nasze zasługi w poprawie leczenia pacjentów z chorobą wieńcową poszły w niepamięć. Pozostaje wiara, że u nas znajdą się pieniądze na sfi nansowanie najnowszych pomy- słów obecnego ministra zdrowia. Jestem jednak spo- kojny, że tak głośno zapowiadana kontrola Naczelnej Izby Kontroli podziała jak zimny prysznic na rozgrzane głowy naszych oponentów i uzmysłowią sobie oni, że i u nas brakuje pieniędzy na nowoczesne leczenie chorych (vide leki przeciwpłytkowe!). I na tym koniec mojego podsumowania kończącego się 2014 roku.
Pełniej zrobią to Przewodniczący naszej Asocjacji:
prof. Andrzej Ochała w kwestii spraw krajowych oraz prof. Dariusz Dudek w kwestii działalności EAPCI.
Wierzę, że w niniejszym numerze KI (notabene ostatnim w 2014 roku) znajdziecie wiele ciekawych artykułów. Zachęcam do zapoznania się z komenta- rzami prof. Adama Witkowskiego oraz prof. Piotra Suwalskiego, dotyczącymi aktualnych Wytycznych Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego po- święconych rewaskularyzacji mięśnia sercowego.
Wydaje się, że zostały one przyjęte przez środowiska kardiologów interwencyjnych oraz kardiochirurgów spokojniej niż w przypadku poprzedniej wersji z 2010 roku. Obie strony przekonały się, że chorych wy- starczy dla wszystkich, a współpracując, uzyskamy lepsze wyniki odległe, zwłaszcza w przypadku naj- trudniejszych przypadków chorych.
OD REDAKCJI
1
www .czasopisma.viamedica.pl/ki/
Jak zwykle interesujące pro- pozycje przygotowała Sekcja Intensywnej Terapii Kardio- logicznej PTK. Znajdziecie wśród nich artykuł poświę- cony wentylacji nieinwazyjnej i opis przypadku klinicznego
dotyczącego masywnej zatorowości płucnej, przy- gotowane przez kolegów z 4. Szpitala Wojskowego we Wrocławiu (Robert Zymliński, Paweł Siwołowski) oraz sprawozdanie z kongresu Acute Cardiovascular Care 2014, który odbył się w Genewie.
Środowisko specjalistów od niewydolności serca (Agnieszka Pawlak) przygotowało artykuł poświę- cony tzw. cewnikowaniu prawego serca i tętnicy płucnej, metody diagnostycznej przeżywającej swój renesans w związku z postępami w leczeniu nadciśnienia płucnego.
W tym numerze KI znajduje się wiele materiałów dotyczących naszej codziennej pracy. I tak, Tomasz Pawłowski przybliża stent Orsiro (Biotronik), który poprzez bardzo dobre wyniki badania BIOSCIENCE zapewne zacznie się liczyć na globalnym rynku sten- tów. Profesor Jarosław Wójcik, niewątpliwie polski autorytet w rekanalizacji przewlekle zamkniętych tętnic wieńcowych, ponownie dzieli się z czytelnikami wraz z Markiem Jankiewiczem swoim doświadcze- niem. Tym razem przedstawiają dostępne na rynku prowadniki, wykorzystywane do rekanalizacji tętnic wieńcowych oraz bardzo ciekawy przypadek kliniczny.
W numerze znajdziecie również: sprawozdanie z kon- ferencji NFIC, która odbyła się na początku grudnia 2014 roku w Krakowie, sprawozdanie z prac bieżących Zarządu AISN oraz tekst prof. Jarosława Kaźmier- czaka, obecnego Krajowego Konsultanta do spraw kardiologii. Zwracam uwagę na informacje dotyczące zbliżających się konferencji kardiologicznych. W tym numerze KI zapraszamy na konferencję Sekcji ITK, która odbędzie się 21 marca 2015 roku w Katowicach oraz na już 19. Warsztaty Kardiologii Interwencyjnej (WCCI), zaplanowane na 14–16 kwietnia 2015 roku w Warszawie. Jak zwykle nie zabraknie felietonu rysunkowego kolegi Artura Krzywkowskiego.
Na koniec pozwolę sobie obok zachęty do lektury ży- czyć wszystkim Czytelnikom i ich najbliższym zdrowia oraz jak najwięcej sukcesów zarówno w życiu osobi- stym, jak i zawodowym w nadchodzącym 2015 roku.
Z koleżeńskimi pozdrowieniami.
Prof. dr hab. n. med. Robert J. Gil Asocjacja Interwencji Sercowo-Naczyniowych
Drogie Koleżanki i Koledzy, drodzy Czytelnicy,
Za nami 2014 rok, więc można go już podsumować.
Według mnie należy uznać, iż nie był to zły rok dla kardiologii interwencyjnej. Liczba naszych zabiegów nie spadła, a ich wyceny były stabilne przez cały rok.
Wygląda na to, że certyfi kacja kardiologów interwen- cyjnych powiodła się, a i ta, dotycząca ośrodków kardiologii interwencyjnej również nie stoi w miejscu.
Szkoda, że pomimo wielu wcześniejszych sygnałów ze strony Ministerstwa Zdrowia i Narodowego Fundu- szu Zdrowia, nie przekłada się to na razie na uznanie przez te instytucje wyżej wymienionych certyfi katów jako wymogów kontraktowych. Bardzo ciekawie przedstawia ten problem kolega Tomasz Pawłowski w swoim felietonie, opublikowanym w niniejszym numerze „Kardiologii Inwazyjnej”.
Oczywiście dało się zauważyć, że nie wszyscy dobrze nam życzą. Według mnie największym problemem naszego środowiska była nie do końca otwarta kry- tyka ze strony tak zwanych „decydentów służby zdrowia”, którzy, jak sądzę, wierzą, iż w takim kraju jak Polska specjalność medyczna „skażona” prywatną działalnością biznesową nie ma prawa dobrze funk- cjonować. Widać czarno na białym, że nasze zasługi w poprawie leczenia pacjentów z chorobą wieńcową poszły w niepamięć. Pozostaje wiara, że u nas znajdą się pieniądze na sfi nansowanie najnowszych pomy- słów obecnego ministra zdrowia. Jestem jednak spo- kojny, że tak głośno zapowiadana kontrola Naczelnej Izby Kontroli podziała jak zimny prysznic na rozgrzane głowy naszych oponentów i uzmysłowią sobie oni, że i u nas brakuje pieniędzy na nowoczesne leczenie chorych (vide leki przeciwpłytkowe!). I na tym koniec mojego podsumowania kończącego się 2014 roku.
Pełniej zrobią to Przewodniczący naszej Asocjacji:
prof. Andrzej Ochała w kwestii spraw krajowych oraz prof. Dariusz Dudek w kwestii działalności EAPCI.
Wierzę, że w niniejszym numerze KI (notabene ostatnim w 2014 roku) znajdziecie wiele ciekawych artykułów. Zachęcam do zapoznania się z komenta- rzami prof. Adama Witkowskiego oraz prof. Piotra Suwalskiego, dotyczącymi aktualnych Wytycznych Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego po- święconych rewaskularyzacji mięśnia sercowego.
Wydaje się, że zostały one przyjęte przez środowiska kardiologów interwencyjnych oraz kardiochirurgów spokojniej niż w przypadku poprzedniej wersji z 2010 roku. Obie strony przekonały się, że chorych wy- starczy dla wszystkich, a współpracując, uzyskamy lepsze wyniki odległe, zwłaszcza w przypadku naj- trudniejszych przypadków chorych.
OD REDAKCJI
2
Kardiologia Inwazyjna nr 6 (9), ROK 2014
pialnego rejestratora arytmii, refundacje nowychleków przeciwpłytkowych i przeciwzakrzepowych.
Przygotowywane są wnioski o uzupełnienie katalogu o OCT i zewnętrzne wspomaganie krążenia.
W tym roku narodowy program POLKARD w zakre- sie kardiologii i kardiochirurgii ma ruszyć wcześniej niż w latach ubiegłych. Konkursy mają być ogło- szone jeszcze w styczniu. Będzie można apliko- wać o częściowe fi nansowanie sal hybrydowych (dwóch) i laserowego zestawu do usuwania elektrod.
To ostatnie zagadnienie jest już dobrze rozpoznane epidemiologicznie — rocznie istnieje konieczność usuwania około 2000 zainfekowanych lub uszkodzo- nych, albo nadmiarowych elektrod stymulatorowych lub defi brylacyjnych. Rosnąca liczba sal hybrydo- wych umożliwia coraz bezpieczniejsze wykonywanie tych złożonych zabiegów.
Rok 2014 był kolejnym rokiem dobrej współpracy Konsultanta Krajowego i całego nadzoru specjali- stycznego (konsultanci wojewódzcy) także w zakre- sie szkolenia. Odbyły się Jubileuszowe Spotkania Kardiologiczne (60-lecie PTK) w czterech miastach:
Kraków, Wrocław, Łódź, Poznań. Konferencje te cieszyły się dużym zainteresowaniem.
W 2015 r. zaplanowano konferencje i spotkania w sześciu miastach: Warszawa, Kraków, Wrocław, Poznań, Gdańsk i Szczecin. Pragniemy też uwrażli- wiać elity polityczne na problemy kardiologii. Temu celowi służy między innymi konferencja w Sejmie RP zaplanowana na dzień 5 marca 2015 r. Będą po- ruszane zagadnienia epidemiologiczne, problemy z dostępnością do świadczeń kardiologicznych, sprawy organizacji opieki kardiologicznej. Liczymy na dotarcie do decydentów z rzeczywistymi proble- mami kardiologii.
Nowy rok, nowe wyzwania, składam wszystkim Państwu życzenia pomyślności rozwoju i spokoju na cały rok.
Prof. Jarosław Kaźmierczak Konsultant Krajowy w dziedzinie kardiologii Szanowni Państwo!
Przed nami nowy 2015 rok. Jak zawsze spoglądamy w przyszłość z nadzieją na „lepsze” czasy, robimy ambitne plany na cały rok. Spoglądamy też wstecz, analizujemy miniony rok, ciesząc się z osiągnięć, ale także krytycznie oceniamy to, czego nie udało się zrealizować. Początek roku, przynajmniej medial- nie, jawi się pod hasłem „pakietu onkologicznego”.
To bardzo ważne, dlatego życzymy Kolegom-le- karzom zajmującym się onkologią, Ministerstwu Zdrowia i NFZ-owi sukcesów na tym polu. Oby środki fi nansowe zaangażowane w onkologię przy- niosły wymierny efekt, jak to ma miejsce w naszej dziedzinie — kardiologii.
W 2015 roku rozpocznie się nowa wycena wszystkich procedur medycznych. Zadanie to zostało przesu- nięte od płatnika (NFZ) do Agencji Oceny Techno- logii Medycznych, której nazwa została rozszerzona o „i Taryfi kacji”. Liczymy, że nie zaburzy to funkcjono- wania szpitali, oddziałów i poradni kardiologicznych.
Na jesieni 2014 roku młodzi lekarze otwierali już specjalizację z kardiologii w nowym trybie — mo- dułowym. Wielkimi krokami zbliża się też wiosenna sesja egzaminacyjna. Egzamin testowy odbędzie się 9 kwietnia 2015 r. w Warszawie, tradycyjnie w siedzibie Centrum Medycznym Kształcenia Po- dyplomowego (CMKP). W tej sesji liczba zdających to „tylko” 213 osób (na jesieni 2014 r. było ponad 270 osób). Egzaminy ustne muszą się zakończyć do 30 kwietnia. Widząc te liczby optymistycznie myślimy o przyszłości. Z drugiej strony nasuwa się obawa, czy przypadkiem za liczbą nie podąża spa- dek jakości kształcenia kardiologów? Tutaj byłbym jednak spokojny. Zdecydowana większość specjali- zacji odbywa się obecnie w trybie rezydenckim, nie z „doskoku” z przychodni. Rezydenci ciężko pracują w klinikach i oddziałach kardiologicznych w pełnym wymiarze godzin, już w trakcie specjalizacji wykonują zaawansowane procedury medyczne, z wieloma Kolegami trudno się rozstać, ponieważ są tak dobrze wyszkoleni.
Co czeka nas w 2015 roku? Toczymy rozpoczęte procesy o wprowadzenie do katalogu świadczeń nowych procedur: z zakresu telemedycyny, wszcze-
OKIEM KONSULTANTA
2
Kardiologia Inwazyjna nr 6 (9), ROK 2014
pialnego rejestratora arytmii, refundacje nowychleków przeciwpłytkowych i przeciwzakrzepowych.
Przygotowywane są wnioski o uzupełnienie katalogu o OCT i zewnętrzne wspomaganie krążenia.
W tym roku narodowy program POLKARD w zakre- sie kardiologii i kardiochirurgii ma ruszyć wcześniej niż w latach ubiegłych. Konkursy mają być ogło- szone jeszcze w styczniu. Będzie można apliko- wać o częściowe fi nansowanie sal hybrydowych (dwóch) i laserowego zestawu do usuwania elektrod.
To ostatnie zagadnienie jest już dobrze rozpoznane epidemiologicznie — rocznie istnieje konieczność usuwania około 2000 zainfekowanych lub uszkodzo- nych, albo nadmiarowych elektrod stymulatorowych lub defi brylacyjnych. Rosnąca liczba sal hybrydo- wych umożliwia coraz bezpieczniejsze wykonywanie tych złożonych zabiegów.
Rok 2014 był kolejnym rokiem dobrej współpracy Konsultanta Krajowego i całego nadzoru specjali- stycznego (konsultanci wojewódzcy) także w zakre- sie szkolenia. Odbyły się Jubileuszowe Spotkania Kardiologiczne (60-lecie PTK) w czterech miastach:
Kraków, Wrocław, Łódź, Poznań. Konferencje te cieszyły się dużym zainteresowaniem.
W 2015 r. zaplanowano konferencje i spotkania w sześciu miastach: Warszawa, Kraków, Wrocław, Poznań, Gdańsk i Szczecin. Pragniemy też uwrażli- wiać elity polityczne na problemy kardiologii. Temu celowi służy między innymi konferencja w Sejmie RP zaplanowana na dzień 5 marca 2015 r. Będą po- ruszane zagadnienia epidemiologiczne, problemy z dostępnością do świadczeń kardiologicznych, sprawy organizacji opieki kardiologicznej. Liczymy na dotarcie do decydentów z rzeczywistymi proble- mami kardiologii.
Nowy rok, nowe wyzwania, składam wszystkim Państwu życzenia pomyślności rozwoju i spokoju na cały rok.
Prof. Jarosław Kaźmierczak Konsultant Krajowy w dziedzinie kardiologii Szanowni Państwo!
Przed nami nowy 2015 rok. Jak zawsze spoglądamy w przyszłość z nadzieją na „lepsze” czasy, robimy ambitne plany na cały rok. Spoglądamy też wstecz, analizujemy miniony rok, ciesząc się z osiągnięć, ale także krytycznie oceniamy to, czego nie udało się zrealizować. Początek roku, przynajmniej medial- nie, jawi się pod hasłem „pakietu onkologicznego”.
To bardzo ważne, dlatego życzymy Kolegom-le- karzom zajmującym się onkologią, Ministerstwu Zdrowia i NFZ-owi sukcesów na tym polu. Oby środki fi nansowe zaangażowane w onkologię przy- niosły wymierny efekt, jak to ma miejsce w naszej dziedzinie — kardiologii.
W 2015 roku rozpocznie się nowa wycena wszystkich procedur medycznych. Zadanie to zostało przesu- nięte od płatnika (NFZ) do Agencji Oceny Techno- logii Medycznych, której nazwa została rozszerzona o „i Taryfi kacji”. Liczymy, że nie zaburzy to funkcjono- wania szpitali, oddziałów i poradni kardiologicznych.
Na jesieni 2014 roku młodzi lekarze otwierali już specjalizację z kardiologii w nowym trybie — mo- dułowym. Wielkimi krokami zbliża się też wiosenna sesja egzaminacyjna. Egzamin testowy odbędzie się 9 kwietnia 2015 r. w Warszawie, tradycyjnie w siedzibie Centrum Medycznym Kształcenia Po- dyplomowego (CMKP). W tej sesji liczba zdających to „tylko” 213 osób (na jesieni 2014 r. było ponad 270 osób). Egzaminy ustne muszą się zakończyć do 30 kwietnia. Widząc te liczby optymistycznie myślimy o przyszłości. Z drugiej strony nasuwa się obawa, czy przypadkiem za liczbą nie podąża spa- dek jakości kształcenia kardiologów? Tutaj byłbym jednak spokojny. Zdecydowana większość specjali- zacji odbywa się obecnie w trybie rezydenckim, nie z „doskoku” z przychodni. Rezydenci ciężko pracują w klinikach i oddziałach kardiologicznych w pełnym wymiarze godzin, już w trakcie specjalizacji wykonują zaawansowane procedury medyczne, z wieloma Kolegami trudno się rozstać, ponieważ są tak dobrze wyszkoleni.
Co czeka nas w 2015 roku? Toczymy rozpoczęte procesy o wprowadzenie do katalogu świadczeń nowych procedur: z zakresu telemedycyny, wszcze-
OKIEM KONSULTANTA
3
www .czasopisma.viamedica.pl/ki/
GŁOS PRZEWODNICZĄCEGO
Witam Was u bram nowego roku 2015, życząc tylko uda- nych zabiegów, uratowanych i zadowolonych pacjentów, ale także chwili czasu dla siebie!
Koniec roku to okazja do podsumowania.
Już za chwilę wszyscy będziemy pytać siebie sa- mych, ile zrobiliśmy zabiegów i jakich, w minionym roku, czy był on dla kardiologii inwazyjnej lepszy czy gorszy od poprzedniego. W takich chwilach sięgamy do bazy danych Asocjacji Interwencji Sercowo- -Naczyniowych (AISN), do naszego Ogólnopolskiego Rejestru Procedur Kardiologii Inwazyjnej (ORPKI) i wyciągamy potrzebne dane. Także w tym roku zostanie sporządzony i opublikowany raport z wy- ników w 2014 roku. I w tym miejscu mam do Was wszystkich apel. To, jak wiarygodne będą te wyniki, zależy od Was, od tego, jak starannie i sumiennie raportujecie każdy wykonany zabieg. Niestety jest jeszcze parę pracowni, które nie raportują w ogóle, jest to dla mnie całkowicie niezrozumiałe, bez wiary- godnych danych nie jesteśmy partnerami do rozmów z NFZ i Ministerstwem Zdrowia, nie potrafi my bronić naszych racji. Nie możemy żądać fi nansowania nowej procedury, nie potrafi ąc wykazać, ile jej robimy! Ale także obrona fi nansowania starych procedur wyma- ga znajomości skali zjawiska, a to dają nam dane z bazy. W pracowniach, które ofi cjalnie raportują, a jest ich ponad 90%, apel do Kierowników, wpro- wadźcie system kontroli, czy każdy zabieg został zaraportowany, na przykład poprzez kontrolę, czy każda karta z zabiegu ma numer nadawany auto- matycznie zaraportowanym zabiegom przez bazę.
Dbajmy o kompletność naszych danych!
Prosimy Was także o uwagi i pomysły, co popra- wić, co chcielibyście widzieć w raportach. Po roku działania ORPKI mamy dobry moment na poprawki.
Czekamy na uwagi. Wkrótce do raportowania dołączą kardiolodzy-pediatrzy, co bardzo nas cieszy.
Drugim tematem, o którym chciałbym Wam przypomnieć na początku nowego roku, jest sprawa członkowstwa w European Association of Percuta- neous Cardiovascular Interventions (EAPCI). Zachę- cam każdego do wpisania się do EAPCI, wykonania tej czynności zajmującej 2–3 minuty w aplikacji inter- netowej. Przypomnę, że członkostwo jest bezpłatne.
W minionym roku udało się prawie podwoić liczbę polskich członków, ale nadal ponad połowa z nas nie należy do EAPCI. Wielokrotnie przekonywałem o potrzebie zwiększenia znaczenia Polski w Europej- skiej Asocjacji, niestety każdy sam musi się zgłosić, więc ponownie w 2015 roku proszę Was o to!
Czy rok 2014 był dobry czy zły dla kardiologii in- wazyjnej w Polsce? Był to rok dość spokojny, nie doszło do dramatycznych zmian systemu rozliczania i fi nansowania zabiegów, z drugiej strony nie zwięk- szono wyraźnie nakładów na kardiologię. Udało się nam przekonać Fundusz, że wydatki na kardiologię inwazyjną przynoszą wymierne efekty i oznaczają poprawę zdrowia społeczeństwa, a więc należy dalej w tę dziedzinę inwestować.
Życzmy sobie dalszego rozwoju kardiologii inwazyjnej w Polsce, szerszego stosowania nowych metod leczenia niewydolności krążenia, terapii wad zastawkowych, nowych metod obrazowania oraz stosownych finansów dla spełnienia tych celów w 2015 roku.
Pozdrawiam Was wszystkich serdecznie.
Prof. Andrzej Ochała Przewodniczący Asocjacji Interwencji
Sercowo-Naczyniowych
Drodzy Hemodynamiści!
3
www .czasopisma.viamedica.pl/ki/
GŁOS PRZEWODNICZĄCEGO
Witam Was u bram nowego roku 2015, życząc tylko uda- nych zabiegów, uratowanych i zadowolonych pacjentów, ale także chwili czasu dla siebie!
Koniec roku to okazja do podsumowania.
Już za chwilę wszyscy będziemy pytać siebie sa- mych, ile zrobiliśmy zabiegów i jakich, w minionym roku, czy był on dla kardiologii inwazyjnej lepszy czy gorszy od poprzedniego. W takich chwilach sięgamy do bazy danych Asocjacji Interwencji Sercowo- -Naczyniowych (AISN), do naszego Ogólnopolskiego Rejestru Procedur Kardiologii Inwazyjnej (ORPKI) i wyciągamy potrzebne dane. Także w tym roku zostanie sporządzony i opublikowany raport z wy- ników w 2014 roku. I w tym miejscu mam do Was wszystkich apel. To, jak wiarygodne będą te wyniki, zależy od Was, od tego, jak starannie i sumiennie raportujecie każdy wykonany zabieg. Niestety jest jeszcze parę pracowni, które nie raportują w ogóle, jest to dla mnie całkowicie niezrozumiałe, bez wiary- godnych danych nie jesteśmy partnerami do rozmów z NFZ i Ministerstwem Zdrowia, nie potrafi my bronić naszych racji. Nie możemy żądać fi nansowania nowej procedury, nie potrafi ąc wykazać, ile jej robimy! Ale także obrona fi nansowania starych procedur wyma- ga znajomości skali zjawiska, a to dają nam dane z bazy. W pracowniach, które ofi cjalnie raportują, a jest ich ponad 90%, apel do Kierowników, wpro- wadźcie system kontroli, czy każdy zabieg został zaraportowany, na przykład poprzez kontrolę, czy każda karta z zabiegu ma numer nadawany auto- matycznie zaraportowanym zabiegom przez bazę.
Dbajmy o kompletność naszych danych!
Prosimy Was także o uwagi i pomysły, co popra- wić, co chcielibyście widzieć w raportach. Po roku działania ORPKI mamy dobry moment na poprawki.
Czekamy na uwagi. Wkrótce do raportowania dołączą kardiolodzy-pediatrzy, co bardzo nas cieszy.
Drugim tematem, o którym chciałbym Wam przypomnieć na początku nowego roku, jest sprawa członkowstwa w European Association of Percuta- neous Cardiovascular Interventions (EAPCI). Zachę- cam każdego do wpisania się do EAPCI, wykonania tej czynności zajmującej 2–3 minuty w aplikacji inter- netowej. Przypomnę, że członkostwo jest bezpłatne.
W minionym roku udało się prawie podwoić liczbę polskich członków, ale nadal ponad połowa z nas nie należy do EAPCI. Wielokrotnie przekonywałem o potrzebie zwiększenia znaczenia Polski w Europej- skiej Asocjacji, niestety każdy sam musi się zgłosić, więc ponownie w 2015 roku proszę Was o to!
Czy rok 2014 był dobry czy zły dla kardiologii in- wazyjnej w Polsce? Był to rok dość spokojny, nie doszło do dramatycznych zmian systemu rozliczania i fi nansowania zabiegów, z drugiej strony nie zwięk- szono wyraźnie nakładów na kardiologię. Udało się nam przekonać Fundusz, że wydatki na kardiologię inwazyjną przynoszą wymierne efekty i oznaczają poprawę zdrowia społeczeństwa, a więc należy dalej w tę dziedzinę inwestować.
Życzmy sobie dalszego rozwoju kardiologii inwazyjnej w Polsce, szerszego stosowania nowych metod leczenia niewydolności krążenia, terapii wad zastawkowych, nowych metod obrazowania oraz stosownych finansów dla spełnienia tych celów w 2015 roku.
Pozdrawiam Was wszystkich serdecznie.
Prof. Andrzej Ochała Przewodniczący Asocjacji Interwencji
Sercowo-Naczyniowych
Drodzy Hemodynamiści!
4
Kardiologia Inwazyjna nr 6 (9), ROK 2014
CO NOWEGO W EAPCI
Już po raz siódmy w Krakowie, podczas ostatnich warsztatów NFIC (New Frontiers in Interventional Cardiology), zorganizowano European Interventional Cardiology Fellows Course (EAPCI) dla młodych adeptów kardiologii interwencyjnej. W tym roku w kursie uczestniczyło ponad 270 lekarzy z Polski, Węgier, Ukrainy, Białorusi, Niemiec i innych krajów europejskich. Krakowski kurs jest obecnie jednym z dwóch ofi cjalnych kursów EAPCI w Europie i odby- wał się pod patronatem EAPCI Europejskiego Towa- rzystwa Kardiologicznego, EBAC oraz we współpracy z Asocjacją Interwencji Sercowo-Naczyniowych (AISN) Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego.
Gościem specjalnym tegorocznego kursu oraz warsztatów NFIC był prezydent-elekt EAPCI ESC w kadencji 2014–2016 prof. Michael Haude. Wykłady oraz prezentacje znajdą Państwo na www.cardio.pl.
A na kolejną edycję Fellows Course zapraszamy do Krakowa w grudniu 2015 roku.
Wszystkich kardiologów inwazyjnych w Polsce za- chęcamy także do zgłoszenia swojego członkostwa w EAPCI ESC, rejestracja zajmuje kilka minut i nie wiąże się z opłatami, może natomiast umożliwić udział w aktywności naukowej EAPCI, takich jak granty szkoleniowe i wyjazdowe, których termin składania wniosków dla członków EAPCI mija w tym roku 15 stycznia 2015 roku. Więcej szczegółów znajdą Państwo na http://www.escardio.org/communities/
EAPCI/education/Grants/Pages/welcome.aspx.
Proszę także pamiętać, że liczba miejsc szkolenio- wych przeznaczona dla reprezentantów Polski jest wprost proporcjonalna do liczby zarejestrowanych członków w EAPCI ESC. Lekarze, którzy mieli moż- liwości uczestniczenia w 2014 roku w szkoleniach EAPCI z ramienia AISN PTK bardzo cenili sobie moż- liwość udziału. Razem możemy sprawić, że jeszcze więcej z nas będzie mogło szkolić się w ramach EAPCI w kolejnych latach. ■
Dariusz Dudek
Kurs adeptów kardiologii inwazyjnej
4
Kardiologia Inwazyjna nr 6 (9), ROK 2014
CO NOWEGO W EAPCI
Już po raz siódmy w Krakowie, podczas ostatnich warsztatów NFIC (New Frontiers in Interventional Cardiology), zorganizowano European Interventional Cardiology Fellows Course (EAPCI) dla młodych adeptów kardiologii interwencyjnej. W tym roku w kursie uczestniczyło ponad 270 lekarzy z Polski, Węgier, Ukrainy, Białorusi, Niemiec i innych krajów europejskich. Krakowski kurs jest obecnie jednym z dwóch ofi cjalnych kursów EAPCI w Europie i odby- wał się pod patronatem EAPCI Europejskiego Towa- rzystwa Kardiologicznego, EBAC oraz we współpracy z Asocjacją Interwencji Sercowo-Naczyniowych (AISN) Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego.
Gościem specjalnym tegorocznego kursu oraz warsztatów NFIC był prezydent-elekt EAPCI ESC w kadencji 2014–2016 prof. Michael Haude. Wykłady oraz prezentacje znajdą Państwo na www.cardio.pl.
A na kolejną edycję Fellows Course zapraszamy do Krakowa w grudniu 2015 roku.
Wszystkich kardiologów inwazyjnych w Polsce za- chęcamy także do zgłoszenia swojego członkostwa w EAPCI ESC, rejestracja zajmuje kilka minut i nie wiąże się z opłatami, może natomiast umożliwić udział w aktywności naukowej EAPCI, takich jak granty szkoleniowe i wyjazdowe, których termin składania wniosków dla członków EAPCI mija w tym roku 15 stycznia 2015 roku. Więcej szczegółów znajdą Państwo na http://www.escardio.org/communities/
EAPCI/education/Grants/Pages/welcome.aspx.
Proszę także pamiętać, że liczba miejsc szkolenio- wych przeznaczona dla reprezentantów Polski jest wprost proporcjonalna do liczby zarejestrowanych członków w EAPCI ESC. Lekarze, którzy mieli moż- liwości uczestniczenia w 2014 roku w szkoleniach EAPCI z ramienia AISN PTK bardzo cenili sobie moż- liwość udziału. Razem możemy sprawić, że jeszcze więcej z nas będzie mogło szkolić się w ramach EAPCI w kolejnych latach. ■
Dariusz Dudek
Kurs adeptów
kardiologii
inwazyjnej
5
www .czasopisma.viamedica.pl/ki/
XV JUBILEUSZOWE MIĘDZYNARODOWE WARSZTATY NFIC 2014
Szeroki program tegorocznego New Frontiers in Interventional Cardiology (NFIC) obejmował sym- pozja i szkolenia tematyczne dla zaawansowanych operatorów (Left Main Summit, CTO Workshop, Advanced Operator Workshop), sesję AISN PTK poświęconą organizacji i fi nansowaniu kardio- logii inwazyjnej w Polsce, dwudniowe warsztaty z transmisją na żywo szkoleniowych zabiegów kar- diologii inwazyjnej oraz sesję pielęgniarek, techni- ków elektroradiologii i ratowników medycznych.
Przy okazji NFIC 2014 odbył się także dwudniowy kurs dla młodych adeptów kardiologii inwazyjnej 7th European Interventional Cardiology Fellows Course, będący ofi cjalnym szkoleniem EAPCI ESC, obradowały Zarząd i Rada Konsultacyjna AISN PTK, a kilkuset pacjentów z chorobami serca i naczyń leczonych w ośrodkach kardiologii inwazyjnej Polski południowo-wschodniej spotkało się na centralnym szkoleniu w ramach „Klubu Pacjenta”.
Krakowskie Warsztaty, jak co roku, łączyły w sobie tradycję i nowoczesność. Pierwsze dwa dni odbyły się w nowo otwartym centrum kongresowym ICE Kraków Congress Centre, które jest jednym z najno- wocześniejszych i najbardziej prestiżowych centrów konferencyjnych w tej części Europy. Szczególne wrażenie na gościach z Polski i zagranicy robi uni- kalna panorama Wawelu, Bazyliki św. Michała Archa- nioła oraz Sanktuarium Męczeństwa św. Stanisława na Skałce na tle przepływającej pod nimi rzeki Wisły.
Na piątek i sobotę obrady przeniosły się tradycyjnie do Teatru im. Juliusza Słowackiego, wybudowa- nego nieopodal miejsca, w którym zlokalizowany był pierwszy w Krakowie (i w Polsce) szpital Braci św. Ducha. W obradach NFIC 2014 oraz imprezach współtowarzyszących uczestniczyło łącznie blisko 2000 osób (lekarzy, pielęgniarek, ratowników me- dycznych, techników elektroradiologii, przedstawi- cieli przemysłu medycznego oraz pacjenci) z Polski, Europy, Stanów Zjednoczonych oraz Azji. Mieliśmy
Połączenie tradycji z nowoczesnością jest gwarancją postępu i sukcesu
W dniach 3–6 grudnia 2014 roku w Krakowie odbyły się jubileuszowe XV Międzynarodowe Warsztaty Kardiologii Interwencyjnej New Frontiers in Interventional Cardiology (NFIC 2014). Niezmiennie od pierwszej edycji Warsztaty organizowane są przez zespół kardiologów inwazyjnych Instytutu Kardiologii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum pod auspicjami Asocjacji Interwencji Sercowo-Naczyniowych PTK oraz od kilku lat we współpracy z EAPCI ESC.
Tegoroczne Warsztaty, odbywające się w roku jubileuszu 650–lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego, zostały objęte patronatem Jego Magnifi cencji Rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Zbigniew Siudak, Stanisław Bartuś, Jacek Legutko, Krzysztof Żmudka, Dariusz Dudek
Instytut Kardiologii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie
Fot. 1. Warsztaty, jak co roku, łączyły w sobie tradycję i nowoczesność.
Pierwsze dwa dni odbyły się w nowo otwartym centrum kongresowym ICE Kraków Congress Centre, które jest jednym z najnowocześniejszych
centrów konferencyjnych w tej części Europy
5
www .czasopisma.viamedica.pl/ki/
XV JUBILEUSZOWE MIĘDZYNARODOWE WARSZTATY NFIC 2014
Szeroki program tegorocznego New Frontiers in Interventional Cardiology (NFIC) obejmował sym- pozja i szkolenia tematyczne dla zaawansowanych operatorów (Left Main Summit, CTO Workshop, Advanced Operator Workshop), sesję AISN PTK poświęconą organizacji i fi nansowaniu kardio- logii inwazyjnej w Polsce, dwudniowe warsztaty z transmisją na żywo szkoleniowych zabiegów kar- diologii inwazyjnej oraz sesję pielęgniarek, techni- ków elektroradiologii i ratowników medycznych.
Przy okazji NFIC 2014 odbył się także dwudniowy kurs dla młodych adeptów kardiologii inwazyjnej 7th European Interventional Cardiology Fellows Course, będący ofi cjalnym szkoleniem EAPCI ESC, obradowały Zarząd i Rada Konsultacyjna AISN PTK, a kilkuset pacjentów z chorobami serca i naczyń leczonych w ośrodkach kardiologii inwazyjnej Polski południowo-wschodniej spotkało się na centralnym szkoleniu w ramach „Klubu Pacjenta”.
Krakowskie Warsztaty, jak co roku, łączyły w sobie tradycję i nowoczesność. Pierwsze dwa dni odbyły się w nowo otwartym centrum kongresowym ICE Kraków Congress Centre, które jest jednym z najno- wocześniejszych i najbardziej prestiżowych centrów konferencyjnych w tej części Europy. Szczególne wrażenie na gościach z Polski i zagranicy robi uni- kalna panorama Wawelu, Bazyliki św. Michała Archa- nioła oraz Sanktuarium Męczeństwa św. Stanisława na Skałce na tle przepływającej pod nimi rzeki Wisły.
Na piątek i sobotę obrady przeniosły się tradycyjnie do Teatru im. Juliusza Słowackiego, wybudowa- nego nieopodal miejsca, w którym zlokalizowany był pierwszy w Krakowie (i w Polsce) szpital Braci św. Ducha. W obradach NFIC 2014 oraz imprezach współtowarzyszących uczestniczyło łącznie blisko 2000 osób (lekarzy, pielęgniarek, ratowników me- dycznych, techników elektroradiologii, przedstawi- cieli przemysłu medycznego oraz pacjenci) z Polski, Europy, Stanów Zjednoczonych oraz Azji. Mieliśmy
Połączenie tradycji z nowoczesnością jest gwarancją postępu i sukcesu
W dniach 3–6 grudnia 2014 roku w Krakowie odbyły się jubileuszowe XV Międzynarodowe Warsztaty Kardiologii Interwencyjnej New Frontiers in Interventional Cardiology (NFIC 2014). Niezmiennie od pierwszej edycji Warsztaty organizowane są przez zespół kardiologów inwazyjnych Instytutu Kardiologii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum pod auspicjami Asocjacji Interwencji Sercowo-Naczyniowych PTK oraz od kilku lat we współpracy z EAPCI ESC.
Tegoroczne Warsztaty, odbywające się w roku jubileuszu 650–lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego, zostały objęte patronatem Jego Magnifi cencji Rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Zbigniew Siudak, Stanisław Bartuś, Jacek Legutko, Krzysztof Żmudka, Dariusz Dudek
Instytut Kardiologii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie
Fot. 1. Warsztaty, jak co roku, łączyły w sobie tradycję i nowoczesność.
Pierwsze dwa dni odbyły się w nowo otwartym centrum kongresowym ICE Kraków Congress Centre, które jest jednym z najnowocześniejszych centrów konferencyjnych w tej części Europy
6
Kardiologia Inwazyjna nr 6 (9), ROK 2014
przyjemność gościć najwybitniejszych światowych ekspertów w zakresie przezskórnych interwencji sercowo-naczyniowych, między innymi: Yasushi Asakura (Japonia), Davide Capodanno (Włochy), Ralf Birkemeyer (Niemcy), Michael Haude (Niemcy), Ran Kornowski (Izrael), Bela Merkely (Węgry), Lampros K. Michalis (Grecja), Jacob Moller (Dania), Christoph A. Nienaber (Niemcy), Imre Ungi (Węgry), Gerald S. Werner (Niemcy), Masahisa Yamane (Japonia), Evelyn Regar (Holandia), Lucian Zarma (Rumunia), Zoltan Ruzsa (Węgry) i wielu innych.
Interesującą częścią NFIC 2014 były sesje tematyczne skierowane do zaawansowanych operatorów w za-
kresie zabiegów strukturalnych, takich jak zamykanie uszka lewego przedsionka (LAAO), przezskórna implantacja zastawki aortalnej (TAVI, transcatheter aortic valve implantation) oraz leczenie niedomykal- ności mitralnej z zastosowaniem MitraClip. Nowo- czesne wnętrza Centrum Kongresowego ICE Kraków umożliwiły organizację profesjonalnej ekspozycji fi rm produkujących sprzęt medyczny oraz stano- wisk szkoleniowych z symulatorami (tak zwanych NFIC Expo — Clinical Village). Dzięki temu, także początkujący operatorzy mieli możliwość zapoznać się ze specyfi ką zabiegów strukturalnych, będących niewątpliwie przyszłością kardiologii inwazyjnej.
W drugim dniu Warsztatów odbyło się Sympo- zjum „Kompleksowość budynków i sprzętu, czy kompleksowość procedur medycznych w reali- zacji świadczeń medycznych?” pod patronatem Prezesa Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego, Konsultanta Krajowego w dziedzinie kardiologii, Zarządu Asocjacji Interwencji Sercowo-Naczynio- wych Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego oraz Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum.
Gościem specjalnym Sympozjum był prof. Michael Haude z Niemiec (przewodniczący elekt EAPCI ESC), który podzielił się swoimi spostrzeżeniami na temat organizacji udzielania świadczeń oraz fi nansowania zabiegów TAVI w Niemczech. Procedura TAVI to obecnie uznana i rekomendowana metoda leczenia stenozy aortalnej u pacjentów dyskwalifi kowanych do leczenia kardiochirurgicznego z powodu zbyt dużego ryzyka operacji. Zarówno na świecie, jak i w Polsce jeszcze do niedawna zabiegi te wykonywa- ne były jedynie w ośrodkach kardiochirurgicznych.
Profesor Haude zwrócił uwagę, że dzięki bardzo małej liczbie powikłań okołozabiegowych, wymagających konwersji do natychmiastowej operacji kardiochirur- gicznej na otwartym sercu coraz więcej zabiegów wykonywanych jest w Niemczech przez kardiologów inwazyjnych tylko w asyście kardiochirurga w szpi- talach bez oddziału kardiochirurgii w strukturze.
Po raz trzeci z rzędu w ramach Warsztatów NFIC zorganizowano sesję studencką i wyłoniono laureata pierwszej nagrody oraz przyznano trzy wyróżnienia.
Nagrody i dyplomy dla studentów podczas ceremo- nii otwarcia Warsztatów NFIC wręczył prorektor UJ, prof. Piotr Laidler.
Z dużym zainteresowaniem uczestników spotka- ły się czwartkowe sesje satelitarne organizowane przez fi rmy produkujące sprzęt medyczny. W tym roku cieszyły się one jeszcze większą frekwencją niż w latach ubiegłych. Na niektórych salach szcze- gółowa dyskusja na temat sprzętu medycznego poszczególnych fi rm przyciągnęła tylu słuchaczy, że jeszcze przed sesją brakowało miejsc siedzących.
Obradom w Teatrze im. Juliusza Słowackiego towa- rzyszyły transmisje na żywo zabiegów kardiologii interwencyjnej z pracowni kardiologii interwen-
Fot. 2. Później obrady przeniosły się do Teatru im. Juliusza Słowackiego, wybudowanego nieopodal miejsca, w którym zlokalizowany był pierwszy w Krakowie (i w Polsce) szpital Braci św. Ducha
Fot. 3. Obradom w teatrze towarzyszyły transmisje zabiegów kardiologii interwencyjnej na żywo z pracowni kardiologii interwencyjnej Szpitala Uniwersyteckiego oraz Szpitala im. Jana Pawła II w Krakowie, Semmelweis University w Budapeszcie, Sussex Cardiac Centre w Brighton…
Fot. 4. …i Thoraxcenter Erasmus Medical Center w Rotterdamie
6
Kardiologia Inwazyjna nr 6 (9), ROK 2014
przyjemność gościć najwybitniejszych światowych ekspertów w zakresie przezskórnych interwencji sercowo-naczyniowych, między innymi: Yasushi Asakura (Japonia), Davide Capodanno (Włochy), Ralf Birkemeyer (Niemcy), Michael Haude (Niemcy), Ran Kornowski (Izrael), Bela Merkely (Węgry), Lampros K. Michalis (Grecja), Jacob Moller (Dania), Christoph A. Nienaber (Niemcy), Imre Ungi (Węgry), Gerald S. Werner (Niemcy), Masahisa Yamane (Japonia), Evelyn Regar (Holandia), Lucian Zarma (Rumunia), Zoltan Ruzsa (Węgry) i wielu innych.
Interesującą częścią NFIC 2014 były sesje tematyczne skierowane do zaawansowanych operatorów w za-
kresie zabiegów strukturalnych, takich jak zamykanie uszka lewego przedsionka (LAAO), przezskórna implantacja zastawki aortalnej (TAVI, transcatheter aortic valve implantation) oraz leczenie niedomykal- ności mitralnej z zastosowaniem MitraClip. Nowo- czesne wnętrza Centrum Kongresowego ICE Kraków umożliwiły organizację profesjonalnej ekspozycji fi rm produkujących sprzęt medyczny oraz stano- wisk szkoleniowych z symulatorami (tak zwanych NFIC Expo — Clinical Village). Dzięki temu, także początkujący operatorzy mieli możliwość zapoznać się ze specyfi ką zabiegów strukturalnych, będących niewątpliwie przyszłością kardiologii inwazyjnej.
W drugim dniu Warsztatów odbyło się Sympo- zjum „Kompleksowość budynków i sprzętu, czy kompleksowość procedur medycznych w reali- zacji świadczeń medycznych?” pod patronatem Prezesa Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego, Konsultanta Krajowego w dziedzinie kardiologii, Zarządu Asocjacji Interwencji Sercowo-Naczynio- wych Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego oraz Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum.
Gościem specjalnym Sympozjum był prof. Michael Haude z Niemiec (przewodniczący elekt EAPCI ESC), który podzielił się swoimi spostrzeżeniami na temat organizacji udzielania świadczeń oraz fi nansowania zabiegów TAVI w Niemczech. Procedura TAVI to obecnie uznana i rekomendowana metoda leczenia stenozy aortalnej u pacjentów dyskwalifi kowanych do leczenia kardiochirurgicznego z powodu zbyt dużego ryzyka operacji. Zarówno na świecie, jak i w Polsce jeszcze do niedawna zabiegi te wykonywa- ne były jedynie w ośrodkach kardiochirurgicznych.
Profesor Haude zwrócił uwagę, że dzięki bardzo małej liczbie powikłań okołozabiegowych, wymagających konwersji do natychmiastowej operacji kardiochirur- gicznej na otwartym sercu coraz więcej zabiegów wykonywanych jest w Niemczech przez kardiologów inwazyjnych tylko w asyście kardiochirurga w szpi- talach bez oddziału kardiochirurgii w strukturze.
Po raz trzeci z rzędu w ramach Warsztatów NFIC zorganizowano sesję studencką i wyłoniono laureata pierwszej nagrody oraz przyznano trzy wyróżnienia.
Nagrody i dyplomy dla studentów podczas ceremo- nii otwarcia Warsztatów NFIC wręczył prorektor UJ, prof. Piotr Laidler.
Z dużym zainteresowaniem uczestników spotka- ły się czwartkowe sesje satelitarne organizowane przez fi rmy produkujące sprzęt medyczny. W tym roku cieszyły się one jeszcze większą frekwencją niż w latach ubiegłych. Na niektórych salach szcze- gółowa dyskusja na temat sprzętu medycznego poszczególnych fi rm przyciągnęła tylu słuchaczy, że jeszcze przed sesją brakowało miejsc siedzących.
Obradom w Teatrze im. Juliusza Słowackiego towa- rzyszyły transmisje na żywo zabiegów kardiologii interwencyjnej z pracowni kardiologii interwen-
Fot. 2. Później obrady przeniosły się do Teatru im. Juliusza Słowackiego, wybudowanego nieopodal miejsca, w którym zlokalizowany był pierwszy w Krakowie (i w Polsce) szpital Braci św. Ducha
Fot. 3. Obradom w teatrze towarzyszyły transmisje zabiegów kardiologii interwencyjnej na żywo z pracowni kardiologii interwencyjnej Szpitala Uniwersyteckiego oraz Szpitala im. Jana Pawła II w Krakowie, Semmelweis University w Budapeszcie, Sussex Cardiac Centre w Brighton…
Fot. 4. …i Thoraxcenter Erasmus Medical Center w Rotterdamie
7
www .czasopisma.viamedica.pl/ki/
cyjnej Szpitala Uniwersyteckiego oraz Szpitala im.
Jana Pawła II w Krakowie, Semmelweis University w Budapeszcie, Thoraxcenter Erasmus Medical Center w Rotterdamie i Sussex Cardiac Centre w Bri- ghton. Doświadczeni operatorzy z Polski i zagranicy wykonywali, a międzynarodowy panel ekspertów komentował i dyskutował kompleksowe zabie- gi PCI, TAVI, zamknięcia uszka lewego przedsionka, wszczepienia MitraCLIP, czy też denerwacji tętnic nerkowych. Z dużym zainteresowaniem spotkały się również prezentacje i dyskusje nagranych przy- padków klinicznych, których przebieg był na bieżą- co komentowany i dyskutowany przez ekspertów i uczestników sesji. Gruntownej dyskusji poddano technikę leczenia chorych z zawałem serca, szczegól- nie leczenie pacjentów ze wstrząsem karcinogennym.
Holger Thiele podkreślił po raz kolejny znaczenie systemów wspomagania krążenia (LVAD, ECMO), nie pozostawiając złudzeń, co do skuteczności IABP.
Sesja Inauguracyjna oraz Featured Lecutres Session, jak zwykle zanotowały rekord frekwencji. Profesor Dariusz Dudek w imieniu Dyrektorów NFIC 2014 wrę- czył prof. Maciejowi Lesiakowi z Poznania w uznaniu zasług dla polskiej kardiologii interwencyjnej oraz osiągnięć w pracy naukowej i dydaktycznej Medal NFIC Achievement Award. Kardiolodzy z Brighton w Wielkiej Brytanii implantowali na żywo pacjento- wi z nabytym zwężeniem lewego ujścia tętniczego najnowszy typ zastawki aortalnej do implantacji prze- zskórnej — Lotus. Profesor Martin Bergmann przed- stawił wykład na temat użyteczności badania OCT w przewidywaniu zdarzeń klinicznych na podstawie analizy OCT implantowanych stentów wieńcowych nowej generacji. Z kolei doktor Evelyn Regar z Tho- raxcenter w Rotterdamie zaprezentowała aktualny stan wiedzy na temat wykorzystania między innymi badania IVUS i oceny morfologii niestabilnej blaszki miażdżycowej w planowaniu i technice zabiegów przezskórnej interwencji wieńcowej (PCI, percuta- neous coronary interventions). Profesor Andreas Baumbach omówił kontrowersyjny temat dotyczący stosowania trombektomii aspiracyjnej w zawale serca STEMI, konkludując, że na podstawie nowych badań zalecana jest ona jedynie w wybranych przy- padkach chorych, ponieważ stosowana rutynowo nie przynosi spodziewanych korzyści w postaci redukcji śmiertelności. Przewodniczący elekt EAPCI ESC prof.
Michael Haude zauważył, że ocena ryzyka krwawienia i zakrzepicy w stencie u pacjentów na podwójnej terapii przeciwpłytkowej, podobnie jak i czas jej trwania, powinny być każdorazowo oceniane indywi- dualnie i być dostosowane do konkretnego pacjenta.
Na zakończenie sesji Featured Lectures prof. Marcin Kurzyna zaprezentował wstępne doświadczenia i wyniki przezskórnego leczenia zatorowości płucnej u chorych wysokiego ryzyka. Sesje były ilustrowane transmisjami na żywo oraz dyskusjami, co spowo- dowało, że do końca na sali wykładowej pozostało
liczne grono zainteresowanych. Podkreślono po raz kolejny, że użycie stentów uwalniających leki (DES, drug eluting stents) w zawale serca jest postępo- waniem z wyboru, które zmniejsza śmiertelność w obserwacji długoterminowej. Omówiono również zastosowanie nowoczesnych stentów specjalnego zastosowania w zawale serca, które mogą być uży- wane w specjalnych sytuacjach klinicznych. Poruszo-
Fot. 5. Przewodniczący elekt EAPCI ESC prof. Michael Haude zauważył, że ocena ryzyka krwawienia i zakrzepicy w stencie u pacjentów poddanych podwójnej terapii przeciwpłytkowej, podobnie jak i czas jej trwania, powinny być każdorazowo oceniane indywidualnie
Fot. 6. Profesor Dariusz Dudek w imieniu Dyrektorów NFIC 2014 wręczył prof. Maciejowi Lesiakowi z Poznania medal NFIC Achievement Award
Fot. 7. Szeroki program tegorocznego NFIC obejmował sympozja i szkolenia tematyczne dla zaawansowanych operatorów
7
www .czasopisma.viamedica.pl/ki/
cyjnej Szpitala Uniwersyteckiego oraz Szpitala im.
Jana Pawła II w Krakowie, Semmelweis University w Budapeszcie, Thoraxcenter Erasmus Medical Center w Rotterdamie i Sussex Cardiac Centre w Bri- ghton. Doświadczeni operatorzy z Polski i zagranicy wykonywali, a międzynarodowy panel ekspertów komentował i dyskutował kompleksowe zabie- gi PCI, TAVI, zamknięcia uszka lewego przedsionka, wszczepienia MitraCLIP, czy też denerwacji tętnic nerkowych. Z dużym zainteresowaniem spotkały się również prezentacje i dyskusje nagranych przy- padków klinicznych, których przebieg był na bieżą- co komentowany i dyskutowany przez ekspertów i uczestników sesji. Gruntownej dyskusji poddano technikę leczenia chorych z zawałem serca, szczegól- nie leczenie pacjentów ze wstrząsem karcinogennym.
Holger Thiele podkreślił po raz kolejny znaczenie systemów wspomagania krążenia (LVAD, ECMO), nie pozostawiając złudzeń, co do skuteczności IABP.
Sesja Inauguracyjna oraz Featured Lecutres Session, jak zwykle zanotowały rekord frekwencji. Profesor Dariusz Dudek w imieniu Dyrektorów NFIC 2014 wrę- czył prof. Maciejowi Lesiakowi z Poznania w uznaniu zasług dla polskiej kardiologii interwencyjnej oraz osiągnięć w pracy naukowej i dydaktycznej Medal NFIC Achievement Award. Kardiolodzy z Brighton w Wielkiej Brytanii implantowali na żywo pacjento- wi z nabytym zwężeniem lewego ujścia tętniczego najnowszy typ zastawki aortalnej do implantacji prze- zskórnej — Lotus. Profesor Martin Bergmann przed- stawił wykład na temat użyteczności badania OCT w przewidywaniu zdarzeń klinicznych na podstawie analizy OCT implantowanych stentów wieńcowych nowej generacji. Z kolei doktor Evelyn Regar z Tho- raxcenter w Rotterdamie zaprezentowała aktualny stan wiedzy na temat wykorzystania między innymi badania IVUS i oceny morfologii niestabilnej blaszki miażdżycowej w planowaniu i technice zabiegów przezskórnej interwencji wieńcowej (PCI, percuta- neous coronary interventions). Profesor Andreas Baumbach omówił kontrowersyjny temat dotyczący stosowania trombektomii aspiracyjnej w zawale serca STEMI, konkludując, że na podstawie nowych badań zalecana jest ona jedynie w wybranych przy- padkach chorych, ponieważ stosowana rutynowo nie przynosi spodziewanych korzyści w postaci redukcji śmiertelności. Przewodniczący elekt EAPCI ESC prof.
Michael Haude zauważył, że ocena ryzyka krwawienia i zakrzepicy w stencie u pacjentów na podwójnej terapii przeciwpłytkowej, podobnie jak i czas jej trwania, powinny być każdorazowo oceniane indywi- dualnie i być dostosowane do konkretnego pacjenta.
Na zakończenie sesji Featured Lectures prof. Marcin Kurzyna zaprezentował wstępne doświadczenia i wyniki przezskórnego leczenia zatorowości płucnej u chorych wysokiego ryzyka. Sesje były ilustrowane transmisjami na żywo oraz dyskusjami, co spowo- dowało, że do końca na sali wykładowej pozostało
liczne grono zainteresowanych. Podkreślono po raz kolejny, że użycie stentów uwalniających leki (DES, drug eluting stents) w zawale serca jest postępo- waniem z wyboru, które zmniejsza śmiertelność w obserwacji długoterminowej. Omówiono również zastosowanie nowoczesnych stentów specjalnego zastosowania w zawale serca, które mogą być uży- wane w specjalnych sytuacjach klinicznych. Poruszo-
Fot. 5. Przewodniczący elekt EAPCI ESC prof. Michael Haude zauważył, że ocena ryzyka krwawienia i zakrzepicy w stencie u pacjentów poddanych podwójnej terapii przeciwpłytkowej, podobnie jak i czas jej trwania, powinny być każdorazowo oceniane indywidualnie
Fot. 6. Profesor Dariusz Dudek w imieniu Dyrektorów NFIC 2014 wręczył prof. Maciejowi Lesiakowi z Poznania medal NFIC Achievement Award
Fot. 7. Szeroki program tegorocznego NFIC obejmował sympozja i szkolenia tematyczne dla zaawansowanych operatorów
8
Kardiologia Inwazyjna nr 6 (9), ROK 2014
no problematykę farmakoterapii okołozabiegowej, szczególnie nowe dane dotyczące braku przewagi stosowania biwalirudyny w stosunku do heparyny.
W sobotni poranek, pomimo wieczornych spotkań towarzyskich, również liczne grono uczestników miało szansę dowiedzieć się o nowych strategiach leczenia chorych z niewydolnością serca. W tej gru- pie chorych rewaskularyzacja może być i często jest wykonywana, a u chorych wysokiego ryzyka coraz częściej stosuje się zaawansowane metody mecha- nicznego wspomagania lewej komory, szczególnie w czasie zabiegów angioplastyki wysokiego ryzyka.
Te nowe metody wydają się obecnie bardziej sku- teczne niż kontrapulsacja wewnątrzaortalna, której zastosowanie jest obecnie bardzo ograniczone.
Również w grupie chorych z niewydolnością serca zastosowanie mają coraz częściej wykonywane za- biegi zmniejszające niewydolność zastawki mitralnej, jak MitraClip oraz wprowadzania metodą przezskórną zastawek w pozycji mitralnej, co również szeroko omówiono w czasie sesji.
Dużym sukcesem było także zorganizowane w so- botę 6 grudnia 2014 r. sympozjum dla pielęgniarek, techników i ratowników medycznych. Uczestniczyło w nim ponad 100 osób z całego kraju. Po raz kolejny do udziału w sympozjum zostało zaproszone środo- wisko ratowników medycznych. Wierzymy, że tego
typu spotkania lekarzy, pielęgniarek, techników oraz ratowników medycznych są niezbędne dla stałego kształcenia oraz podnoszenia umiejętności w zakresie kardiologii interwencyjnej.
Po raz siódmy w Krakowie w dniach 3–4 grudnia 2014 r. zorganizowany został także EAPCI European Interventional Cardiology Fellows Course dla mło- dych adeptów kardiologii interwencyjnej, szkolą- cych się we wszystkich aspektach kardiologicznych przezskórnych zabiegów inwazyjnych. Tegoroczny kurs zgromadził 270 aktywnych uczestników z Pol- ski, Węgier, Ukrainy, Białorusi, Niemiec i innych krajów europejskich, i był jednym z tylko dwóch takich kursów odbywających się aktualnie co roku w Europie. Kursy odbywały się pod patronatem EAPCI Europejskiego Towarzystwa Kardiologicz- nego, EBAC oraz we współpracy z AISN Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego.
Na zakończenie kursu zorganizowano Fellows Course Exam dla osób pragnących sprawdzić swoją wiedzę uzyskaną podczas szkolenia. Lekarze, którym udało się przekroczyć próg 70% poprawnych odpowie- dzi, otrzymali stosowny dyplom. Na zakończenie, zgodnie z wymogami EBAC, wszyscy uczestnicy byli zobligowani do wypełnienia ankiety, w której zdecydowana większość z nich oceniła kurs bardzo pozytywnie. Udział w kursie był bezpłatny. ■
8
Kardiologia Inwazyjna nr 6 (9), ROK 2014
no problematykę farmakoterapii okołozabiegowej, szczególnie nowe dane dotyczące braku przewagi stosowania biwalirudyny w stosunku do heparyny.
W sobotni poranek, pomimo wieczornych spotkań towarzyskich, również liczne grono uczestników miało szansę dowiedzieć się o nowych strategiach leczenia chorych z niewydolnością serca. W tej gru- pie chorych rewaskularyzacja może być i często jest wykonywana, a u chorych wysokiego ryzyka coraz częściej stosuje się zaawansowane metody mecha- nicznego wspomagania lewej komory, szczególnie w czasie zabiegów angioplastyki wysokiego ryzyka.
Te nowe metody wydają się obecnie bardziej sku- teczne niż kontrapulsacja wewnątrzaortalna, której zastosowanie jest obecnie bardzo ograniczone.
Również w grupie chorych z niewydolnością serca zastosowanie mają coraz częściej wykonywane za- biegi zmniejszające niewydolność zastawki mitralnej, jak MitraClip oraz wprowadzania metodą przezskórną zastawek w pozycji mitralnej, co również szeroko omówiono w czasie sesji.
Dużym sukcesem było także zorganizowane w so- botę 6 grudnia 2014 r. sympozjum dla pielęgniarek, techników i ratowników medycznych. Uczestniczyło w nim ponad 100 osób z całego kraju. Po raz kolejny do udziału w sympozjum zostało zaproszone środo- wisko ratowników medycznych. Wierzymy, że tego
typu spotkania lekarzy, pielęgniarek, techników oraz ratowników medycznych są niezbędne dla stałego kształcenia oraz podnoszenia umiejętności w zakresie kardiologii interwencyjnej.
Po raz siódmy w Krakowie w dniach 3–4 grudnia 2014 r. zorganizowany został także EAPCI European Interventional Cardiology Fellows Course dla mło- dych adeptów kardiologii interwencyjnej, szkolą- cych się we wszystkich aspektach kardiologicznych przezskórnych zabiegów inwazyjnych. Tegoroczny kurs zgromadził 270 aktywnych uczestników z Pol- ski, Węgier, Ukrainy, Białorusi, Niemiec i innych krajów europejskich, i był jednym z tylko dwóch takich kursów odbywających się aktualnie co roku w Europie. Kursy odbywały się pod patronatem EAPCI Europejskiego Towarzystwa Kardiologicz- nego, EBAC oraz we współpracy z AISN Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego.
Na zakończenie kursu zorganizowano Fellows Course Exam dla osób pragnących sprawdzić swoją wiedzę uzyskaną podczas szkolenia. Lekarze, którym udało się przekroczyć próg 70% poprawnych odpowie- dzi, otrzymali stosowny dyplom. Na zakończenie, zgodnie z wymogami EBAC, wszyscy uczestnicy byli zobligowani do wypełnienia ankiety, w której zdecydowana większość z nich oceniła kurs bardzo pozytywnie. Udział w kursie był bezpłatny. ■
