ANTONI SLÓSARSKI,

M - 3 7 . Warszawa, d. 12 września 1897 r. T o m X V I.

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W SZEC HŚW IATA".

P ren u m e ro w ać m ożna w R e d a k c y i „W sze c h św ia ta *

W W ars za w ie:

i w e w s z y s tk ic h księgarniach w k raju i zagran icą.

Z p rze sy łką pocztow ą:

Adies ZRed-ałscyi: ^rałso-wsłrie-Frzecimieście, 2sT r S6.

ANTONI SLÓSARSKI,

Wydawca i Współredaktor Wszechświata,

z a k o ń c z y ł ż y e ie d n ia 8 w r z e ś n ia 1 8 9 7 roku.

Pism o nasze d o tk n ął cios okrutny. Społeczeństw o całe stratę tą dotkliwie odczuje.

Jako p rz y ro d n ik w y b o rn y , jako głęboki z n a w c a fauny i flory k rajow ej, jako o rę d o w n ik i d o ra d c a młodych natu ralistó w , jako nauczyciel w y tr a w n y , jako pisarz i prelegent, pozostaw ia próżnią, której w chwili obecnej zapełnić nie zdołam y.

Z W sz e ch św iatem i Pamiętnikiem fizyograficznym od samego ich p o w stan ia nazw isko s w e pow iązał, p ośw ięcał im działalność n ie z m o rd o w a n ą , b y t ich p o d trz y m y w a ł.

Boleść naszą czytelnicy podzielą.

578 WSZECHSWtAT N r 37.

Las, jako typ biologiczny.

F itogeografia, czyli geografia roślin, je st dziedziną nauki, zajm ującą się badaniem rozmieszczenia roślin n a kuli ziemskiej.

T raktow aną być może z dwu punktów wi­

dzenia : jak o geografia fiorystyczna i ekolo­

giczna.

Zadaniem pierwszej je s t poznanie ro z­

mieszczenia gatunków, oraz praw, rozmiesz­

czeniem owein kierujących; dąży ona do roz- klasyfikowania roślinności na strefy, pasy i prowincye. G eografia ekologiczna ') n a u ­ cza nas, dlaczego roślinność przybiera taką, a nie inną p o stać—w zależności od czynni­

ków, określających warunki jej bytu : ciepła, św iatła, ilości i rodzaju pożywienia, wilgoci i w. in.; naucza nas, w ja k i sposób roślina korzysta z otaczających ją warunków fizycz­

nych, w ja k i sposób spożytkowuje dary n a ­ tury, je st zatem do pewnego stopnia nauką 0 gospodarstw ie rośliny, je st je j ekonomią, noszącą w danym razie odrębną nazwę eko­

logii.

Niezbędnym warunkiem istnienia każdego gatunku je s t wytworzenie pewnej harm onii między właściwościami jeg o organizacyi 1 właściwościami warunków n aturalnych, wśród których je s t zmuszony przebywać.

Dopiąć zaś tego może roślina na drodze przystosow ań swego organizm u. W taki sposób, pod wpływem jednakowych w arun­

ków, w ytw arzają się pewne ogólne postaci biologiczne roślinności, których poznanie i zbadanie je s t pierwszem zadaniem fitogeo- grafii ekologicznej.

D la poznania i określenia formy biologicz­

nej botanik musi badać rośliny z możliwą w szechstronnością: winien tu zwracać uwagę na ogólną fizyognomią rośliny, następnie jej właściwości morfologiczne, anatom iczne, fizyo- logiczne, naw et na zachodzące w je j życiu główniejsze zjaw iska biologiczne, ja k np.

opadanie liści, trw anie okresu wegetacyi

') N azw a ta pochodzi od oly.oę (p o grecku—

dom ) i — nauka; odpow iada analogicznej n azw ie „ekonom ia” , stosowanej do objaw ów ż y ­ cia sp ołeczeństw ludzkich.

i t. p. Wszystko m a swoje znaczenie, każda rzecz najdrobniejsza je st odbiciem pewnych czynników ekologicznych ‘) —i tylko zesta­

wienie możliwie wielkiej ilości szczegółów może dać obraz danej postaci biologicznej.

W tego rodzaju pracy zwracać należy baczniejszą uwagę na narządy wegetacyjne rośliny; są one bardziej wrażliwe na zmiany warunków zewnętrznych i takie m ają znacze­

nie w ekologii, jak w system atyce pęd kwia­

towy, na którym ] odbijają się najwyraźniej oznaki, wynikające z różnic w stopniu pokre­

wieństwa gatunków.

P rzy wytwarzuniu postaci biologicznych roślina nie krgpuje się względami system a­

tyki. N ieraz wprawdzie ca ła rodzina pod wpływem jednakow ych warunków życia przyj­

m uje jed nę postać biologiczną, ja k ą np.

przedstaw iają gatunki z rodziny Nym phaea- ceae; najczęściej jed n ak znajdujem y pod tym względem znaczne różnice wśród bardzo blisko spokrewnionych gatunków i odwrot­

nie—rośliny w nader słabym stopniu spo­

krewnione sta ją się bardzo podobnemi ze względu na formę biologiczną, ja k np. k ak tu ­ sy, oraz niektóre gatunki wilczomlecza (Eu- phorbia) i stapelii.

Oprócz widocznego i zrozum iałego w wielu razach wpływu czynników naturalnych, p rzy ­ czyniających się do wytworzenia postaci bio­

logicznej, pewien wpływ wywierają tu nieraz nieznane nam warunki wewnętrzne, zależne widocznie od n atu ry organizacyi rośliny, a powodujące to zjawisko, że jednakowe wa­

runki fizyczne wywołują w pewnych razach rozm aite przystosowania, jakkolwiek m ające jednakowy c h a ra k te r i pełniące jednakow ą służbę w czynności organizm u roślinnego.

Przypom nijm y sobie tylko, ja k rozm aitem i

| drogami zabezpiecza się i-oślina od wpływu

i

szkodliwego nadm iernej suszy, ju żto odzie-

j

wając się pokryciem gęstem z włosków lub warstwy wosku, ju żto zmniejszając ilość lub zm ieniając k ształty liści, to znów w ytw arza­

ją c soczyste łodygi, śluz w komórkach n a­

skórka, skracając okres wegetacyi do n aj­

bardziej sprzyjającej pory roku (ephem er) i i t. p.

_

’) N azw a, służąca do określenia czynników ,

m ających w pływ na ży cie rośliny.

N r 37. WSZECHSWIAT. 579 Pojęcie formy biologicznej wprowadzonem

zostało do nauki od niedawnego czasu, ja k ­ kolwiek i u nieco dawniejszych botaników napotykam y już próby wyodrębniania wśród roślinności pewnych typów. T ak już H u m ­ boldt opisuje następujących 19 postaci roślin­

n o ści: 1) typ palm , 2) bananów, 3) ślazo­

wych, 4) mimoz, 5) wrzosów, 6) kaktusów, 7) storczyków, 8) kazuaryn, 9) iglastych, 10) obrazków, I I ) lian, 12) aloesów, 13) traw , 14) paproci, 15) liliowatych, 16) wierzb, 17) myrtów, 18) M elastom aceae i 19) wa- wrzy no watych. W w yodręanianiu typów po­

wyższych uw zględniana była jedynie ogólna fizyognomia roślinności; łatw o też dostrzedz, że często jed n a postać zawiera wiele najroz­

maitszych oznak anatom icznych, fizyologicz- nych i biologicznych.

Nieco gruntowniejszy je s t podział roślinno­

ści u G risebacha na 60 form wegetacyi.

G risebach s ta ra się wykazać związek między postacią rośliny i w arunkam i, wśród których żyje, lecz zapuszcza się w zbyt wiele dro­

biazgów morfologicznych, nie uw zględniając

natom iast właściwości budowy anatomicznej. :

N ajbardziej odpowiadający najnowszym

wymaganiom nauki je s t system R e ite ra (1885), lecz i ten wymaga wielu zmian, ulep- | szeń i uzupełnień. G atu n ek je s t jednostką ] w systematyce, postać biologiczna jest je d ­ nostką w geografii ekologicznej. Dotychczas zbadano ju ż i wyróżniono wiele postaci owych, nie wszędzie jednakowoż zdołano d o ­ trzeć, k tó rą z przyczyn biologicznych należy wysunąć na plan pierwszy, ja k o najw ażniej­

szą w wytwarzaniu form biologicznych; tr u d ­ no je też dotąd ująć w jeden system, należy­

cie uporządkowany.

Dość jest naw et przelotnego spojrzenia, aby zauważyć, że gatunki nie są rozsiane równomiernie na przestrzeni swego rozmiesz­

czenia, lecz g ru p u ją się w mniej lub bardziej skupione zbiorowiska, których poznanie bę­

dzie ostatecznem zadaniem fitogeografn eko­

logicznej. Zbiorow iska owe przedstaw iają skupienia jednakow ych postaci biologicznych, jakie widzimy w kobiercu łąk i albo na p rze­

strzeni, porośniętej lasem.

G atunki, wchodzące w skład zbiorowiska, winny prowadzić mniej-więcej jednakow e gospodarstwo, t. j. stawiać jednakow e wyma­

gania otaczającej naturze, lub też być w ta-

| kiej zależności wzajemnej, aby jeden gatunek daw ał drugiem u warunki, niezbędne dla ist­

nienia tegoż; w ten sposób, roślina o upodo­

baniach słonecznych może być w jednem zbiorowisku z tak ą, co, nieznosząc słońca, będzie tulić się w cieniu gęstwiny, wytwarza­

nej przez jej gałęzie.

T ak czy inaczej, zawsze wytworzyć się tu musi pewna s ta ła forma współżycia członków zbiorowiska, zależna od ch arakteru stosunku, w jakim pozostają względem siebie sk ład a­

jące grom adę istoty. W pewnych razach znajdziemy tu przykłady stosunku, polegają­

cego na wyzyskiwaniu jednych organizmów przez inne, zatem pasorzytnictwa, następnie objawy saprofityzmu, helotyzmu '), m utua­

lizmu, epifityzmu, jednem słowem wszystkich możliwych form współżycia, wśród których jednakowoż pierwsze miejsce należy się ko- mensalizmowi 2) : tego rodzaju stosunek je s t zasadniczy, właściwy zbiorowiskom roś­

linnym.

Czysty typ takiego zbiorowiska mamy wów­

czas, kiedy sk ład ają je osobniki jednego g a­

tunku; bliskie sąsiedztwo istot, mających je d ­ nakowe wym agania, wytwarza z konieczności walkę zaciętą o miejsce, światło i pożywienie.

Jednakowoż walka ta przyczynia się jedynie do uszlachetnienia gatunku, nie sprow adza­

ją c jego zagłady, a współżycie podtrzym uje jego istnienie, ułatw iając zapłodnienie i krzy­

żowanie jednostek; na życiu gromadzkiem zyskują zapewne i inne też, dotychczas nie­

znane nam jeszcze strony życia rośliny.

W grom adach roślinnych, składających się z jednostek wielu gatunków, zachodzą już bardziej złożone stosunki; różnica ch a rak te­

rów i upodobań wytwarza roam aite formy współżycia.

1) H elotyzm em W arming nazyw a w spółżycie grzyba z w odorostem w porostach. W odorost je s t niew olnikiem grzyba, k tóry, jakkolw iek obejść się bez w odorostu nie m oże, nie je s t w szakże je g o pasorzytem , albowiem obadwa or­

ganizm y w espół pracują nad wytwarzaniem p o ­ żyw ienia; w odorost natom iast m oże istnieć bez pom ocy grzyba.

2) K om ensale— trw arzysze straw y, czerpiący pożyw ienie z jednej misy; u r o ślin — organizm y, żyjące obok siebie, dzielące się zapasam i żyw no-

j

ści, ja k ie czerpią z pow ietrza i ziem i.

580 WSZECHSWIAT N r 37.

A naliza ekologiczna zgrom adzenia roślin­

nego prowadzi do wyróżnienia pojedynczych form biologicznych, jak o jednostek, s k ła d a ­ jących złożoną całość. W najrozm aitszych miejscowościach kuli ziemskiej możemy n a ­ potkać zbiorowiska o zbliżonych form ach bio­

logicznych, oczywiście, różniących się najzupeł­

niej pod względem florystycznym; ta k np. las zwrotnikowy w A fryce odznaczać się będzie takąż fizyonomią ogólną, oraz zaw ierać t a ­ kież formy biologiczne, ja k las w Indyach W schodnich, jakkolw iek i tu i tam składać się będzie z krańcowo różniących się wza­

jem nie gatunków.

Zbiorow iska roślinne bardzo rzadko wy­

stęp u ją w wyraźnie wyodrębnionej postaci;

zwykle łączą się z sobą zapomocą licznych przejść, oraz form pośrednich, odbiegając nieraz w znacznym stopniu od zasadniczego typu; wszystko to w ytw arza trudności i p rz e­

szkody do prawidłowego określenia, poznania i rozklasyfikowania licznych zbiorowisk.

Tym czasem, ułożenie grom ad roślinnych w pewien system je st rzeczą konieczną, albo­

wiem klasyfikacya wszelkiego rodzaju z ja ­ wisk w znacznym stopniu ułatw ia naukowe ich zbadanie. Zachodzi tu niby fak t a n a lo ­ giczny do wzajemnego reagow ania ciał che­

micznych : ułożenie system u je s t możliwe dopiero przy pewnym stopniu ścisłego z b a d a­

nia grupy zjawisk, niemniej przeto, raz u ło ­ żony przyczynia się znacznie do dalszego rozwoju naukowej znajomości przedm iotu.

K lasyfikacyą zbiorowisk roślinnych s t a r a ­ no się oprzeć na różnicy w ogólnej fizyonomii roślinności; o statnia zależną je s t od przew a­

żających form biologicznych, od gęstości, wy­

sokości i zabarw ienia roślin, od stosunku ich do p ór roku, czyli faz wegetacyi, od stopnia trwałości roślin i stosunkowej ilości g a tu n ­ ków, oraz wielu innych okoliczności, które n ad a ją ton roślinności. W szystkie one m ają, wprawdzie, pewne znaczenie i są poniekąd wyrazem gospodarstw a, jak ie prow adzą roś­

liny, składające dane zbiorowisko, ro la ich nie je s t jednakow oż tak wielka, aby mogły dać zasadę do podziału zbiorowisk roślinnych na klasy i grupy.

Łączyć w jed n ę klasę należy te zbioro­

wiska, k tóre cechuje jednakow a w ogólnych zarysach ekonomia, k tóre sp otykają się -'ś r wym c h a ra k te ­

rze. C h ara k te r miejscowości zależnym jest od wielu czynników, najbardziej zaś wpływo­

wym z nich je s t wilgoć, a czynność transpi- racyi czyli parow ania roślin w najznaczniej­

szym stopniu odbija się n a ich organizacyi;

dlatego też botanik duński W arm ing bierze za zasadę do klasyfikowania zbiorowisk roś­

linnych wilgoć, zależność od niej rośliny i jej stosunek do organizmu roślinnego. Tworzy on następu jące cztery grupy zbiorow isk:

I H ydrofity—roślinność wodna : odsetka wo­

dy w gruncie wynosić winna minimum 80% ; I I K serofity— przeciwstawienie poprzedniej : zaw artość wody spada do 10°/o; I I I Halofi- ty—roślinność gruntów słonych i I V Mezo- fity—roślinność miejsc średnio wilgotnych.

W każdej z grup powyższych wyróżniamy pojedyńcze formy zbiorowisk, kierując się oznakam i zasadniczych typów biologicznych, do których należą następujące : 1) zbioro­

wiska wodorostów (w m orzach), mchów i p o ­ rostów, 2) łąki i stepy, 3) pokrzywy i zioła krzewinowate, 4) zarośla krzaczaste i 5) lasy.

L as tedy je s t jednym z typów biologicz­

nych zbiorowiska roślinnego; je s t on najwyż­

szym stopniem rozwoju roślinności, n a jb a r­

dziej złożonym,—największą też daje rozm ai­

tość zaw artych w nim form biologicznych.

W każdym lesie napotykam y m niejszą lub większą ilość form acyj, przedstaw iających p o ­ jedyńcze piętra, czyli warstwy składającej las roślinności. Najwyższe z nich tworzą ko­

rony drzew, podszewkę lasu stanowi roślin­

ność krzew iasta, dalej id ą podkrzęwy, u stóp ich tu lą się zioła, wznoszące się ponad warstwy najniższe miękkich mchów i po­

rostów. W lasach zwrotnikowych mamy nieraz kilka p ięter drzew i wiele innych for*

m acyj, ja k np. roślinność zielną epifitów na wierzchołkach drzew najwyższych.

W zależności od poziomu zm ieniają się w lesie w arunki oświetlenia, tem p eratury, wilgotności i t. d.; las też musi zawierać roz­

m aitość form biologicznych. Roślinność p ię tr

niższych zależną je s t od stopnia gęstości

warstwy najwyższej : w lasach, składających

się z drzew o koronach zwartych, np. jo d ło ­

wych, świerkowych i bukowych, je s t ona n a ­

d e r biedną, zaś w lasach rzadszych, wśród

drzew o upodobaniach słonecznych, tworzy

N r 37. WSZECHSWIAT 581 bujne gąszcze i zarośla. In n ą je s t też roś­

linność po brzegach lasów, albowiem warunki naturalne znacznie różnią się tu od wnętrza gęstwiny leśnej.

Wielce nauczającem w tym względzie je s t badanie świeżych poręb leśnych. W pewnym lesie sosnowym wycięto na jesienijjgęstą pod­

szewkę, skład ającą się z krzewów leszczyno­

wych. W cieniu zarośli leszczyny, na ziemi usłanej igłami suchemi i liśćmi, • roślinność była dość biedną : tu i owdzie zieleniły się kępki szczawika (Oxalis acetozella), widać też było liście m ajownika (M ajanthem um bi- folium), gruszyczkę (P irola) sam otną i g ro ­ m adki czernicy (Vaccinium m yrtillus)—ja k zwykle w m iejscach cienistych borów sosno­

wych.

N a wiosnę, pierwszą po wycięciu leszczyny, już dostrzedz się daw ały znaczne różnice : n a pożółkłych, zwiędłych listkach szczawika i majownika odbiła się w jaskraw y sposób niekorzystna zm iana jjwarunków życia, zw ia­

stując rychłe wyginięcie tych roślin; gru szyczki wcale się nie pokazały, niknąć zaczę­

ły drobne listki czernicy, natom iast krzewi się wspaniale poziomka (F ra g a ria vesca), odziewając n agą dawniej ziemię pięknym ko­

biercem swych, żywą zielenią zabarwionych, wielkich liści.

J a k potężnym je st wpływ warunków n a tu ­ ralnych, skoro zm iana ich wywołać może tak znaczne różnice w pierwszem pokoleniu roś­

linności. J a k ie zmiany zajd ą tu za lat kilka?

L as je s t więc ostatniem ogniwem w rozwo­

ju roślinności na kuli ziemskiej. G eografia ekologiczna’daje nam przykłady najrozm ait­

szych zbiorowisk, od najm niej do najbardziej rozwiniętych, ilustrując stopniowy rozwój ro ślin n o ści,‘ którego szczytem je s t ta wielce złożona," w spaniała i potężna kom binacya rozmaitych form biologicznych, ja k ą las przedstaw ia, Podobnie antropologia opisuje przeróżne''zb iorow iska ludzkie i plemiona, stanowiące stady a rozwoju od grom ady p ier­

wotnej do społeczeństwa cywilizowanego.

K ró tk ie powtórzenie głównych typów zbio­

rowisk roślinnych znaleść możemy, obserwu­

ją c puste miejsca, które zaczynają porastać roślinnością, M iejsca takie, zupełnie pozba­

wione roślin, powstawać mogą na wybrzeżu morskiem, gdzie osiadają nieraz wielkie m a­

sy świeżego piasku, w ujściach rzek, pod działaniem lodowców, na świeżych usypach i rumowiskach górskich, na m asach, wyrzu­

conych z wnętrza wulkanu, w miejscowości ogniem zniszczonej. Pierw sza roślinność je st w takich razach nadzwyczaj luźną; jej skład flory styczny zależnym je s t od warunków miejscowych, lecz ogólny ch a rak ter pierw ­ szych zbiorowisk pozostaje wszędzie je d n a ­ kowy. Stopniowo roślinność staje się coraz bardziej skupioną, zaczynają porastać k rz e­

wy i w końcu w yrasta las, jeżeli tylko m iej­

scowość przedstawili sprzyjające rozwojowi roślinności warunki.

Przedstawicieli lasu znajdziemy we w szyst­

kich czterech, wymienionych wyżej, grupach zbiorowisk roślinnych. W śród hydrofitów, czyli roślinności wodnej, zaliczamy do nich zarośla olszyny i wierzbiny po brzegach wód słodkich; formacye niższe składać się tu b ę ­ dą, jużto z roślinności, błotom właściwej, ja k np. krwawnica (L ythrum ), czermień (C alla), bobrek (M enyanthes), taw uła (S piraea), tu ­ rzyca (Carex), niektóre mchy i paprocie, ju ż ­ to z wybitnie wodnych gatunków —w zależno­

ści od stopnia, w jakim zalany je st wodą g ru n t lasu.

W k ra ja c h europejskich trudno znaleźć czysty typ tego rodzaju formacyi; nieodpo- wiedniemi są może nasze warunki klim atycz­

ne, może zresztą pierwotny typ ten zaginął pod wpływem wysokiej kultury, k tó ra w wie­

lu razach zmienia niedopoznania ch a ra k te r roślinności.

L asy wodne n ap otyk ają się obficie nad Missisipi, do nadm iernego zaś stopnia roz­

woju dochodzą w krajach zwrotnikowych;

tam jednak przedstaw iają ta k znaczną ro z­

maitość i bogactwo form, że d o tąd zbadane zostały w słabym zaledwie stopniu.

Jeżeli przejdziem y od miejscowości, z a la ­ nych wodą, do przestrzeni piaszczystych, któ­

re pod tym względem zajm ują biegun prze­

ciwległy, napotykam y również tu i owdzie rozległe i gęste lasy. W strefach um iarko­

wanych znajdziemy zaledwie zarośla k rz a­

czaste, ja k np. n a dunach wybrzeży morskich, w Niemczech, D anii i F rancyi. W miejsco­

wościach zwrotnikowych b ęd ą to lasy okaza­

łe : w Azyi wschodniej i A ustralii mamy na

WSZECHŚWIAT. N r 37.

piaszczystych wybrzeżach morskich formacye leśne z B arringtonii, z podszewką krzewów ciernistych. W Ameryce znów, w m iejsco­

wościach nadzwyczaj suchych, ro sn ą całem i lasam i kaktusy, a przestrzenie bezwodne w Azy i wschodniej p o ra sta ją kazuaryny.

Do roślinności kserofitnej, czyli przystoso­

wanej do wybitnie suchych miejscowości, n a ­ leży też wiele lasów, składających się ze zwykłych gatunków drzew iglastych i liścia­

stych. Sosna je s t drzewem słonecznem, nie rośnie też gęstem i grom adam i, a dolne jej gałęzie schną i o padają dla brak u słońca;

lubi grunty suche, a w budowie anatom icznej je j narządów wegetacyjnych dostrzedz można wiele przystosowań, m ających zabezpieczać je od zbytniego parow ania. L as sosnowy sam przez się je s t jasn y i słoneczny, a dno jego p o rasta bujna roślinność. Podszew ka lasu i zioła krzewinowate o skórzastych, nie- opadających na zimę listkach też noszą ozna­

ki roślinności kserofitnej; w wielu m iejscach ścielą się n a ziemi gęste kobierce ta k się lu ­ bujących w suszy porostów i tylko w m iej­

scach, bardziej zacienionych roślinnością krzewów i podkrzewów, znajdują d la siebie miejsce zioła, przystosowane do cienia i wil­

goci, właściwej gęstwinom.

Ja k ż e zupełnie inny je s t las świerkowy!

Świerk, jakkolw iek lubi g ru n ty suche, nie­

mniej przeto unika św iatła słonecznego i przenosząc punkt ciężkości swych koron ku dołowi, nieprzejrzystem ściele się nad ziemią poszyciem. W skutek tego składem swych formacyj wielce się różni od lasu sosnowego : w lesie świerkowym nie widać podszewki krzew iastej, a dno nagie, usypane opadłem i igłam i; tu i owdzie dostrzedz można zaledwie kępkę mchów, a ku jesieni barw ną grom adkę grzybów kapeluszowych; w m iejscach nieco odsłoniętych zieleni się jednolity kobierzec mchów z rozsianem i rzadko ziołami, ja k o to : siódmaczek (T rientalis europaea), czartow a (Circaea), gruszyczka (P irola), zawilec (Ane- mone), korzeniówka (M onotropa), przysto- sowanemi do warunków gąszczy cienistych;

wśród ziół tych spotykają się naw et saprofi- ty, t. j. organizm y, żyjące na rozkładających się m ateryach organicznych i mogące wsku­

tek tego obejść się bez słońca.

Zbliżone do sosnowych pod względem w a­

runków oświetlenia są lasy modrzewiowe; np.

w górach A łtajskich dno ich porośnięte je st obficie licznemi ziołami, ja k tojad (Aconi- tum ), ostróźka (Delphinium ), Paeonia, Cle- m atis i inne. N a północnym wschodzie E u ­ ropy rosną mieszane lasy iglaste; n a zacho-

| dzie b rak tych ostatnich z tego powodu, że tam , na granicy Azyi, lodowce epoki lodowej nie sięgały tak daleko na południe, ja k w Eu- I ropie środkowej, roślinność nie wyginęła pod j lodami, je s t przeto daw niejsza i większą jest obfitość je j gatunków : stąd skład formacyj iglastych przedstaw ia większą różnorodność.

Lasów liściastych o właściwościach ksero- Stycznych, polegających n a przystosowa­

niach, zabezpieczających rośliny od parow a­

nia i szkodliwego wpływu suszy, szukać n a ­ leży dopiero w strefach podzwrotnikowych i zwrotnikowych. Zbliźonem i do tego typu są lasy dębowe (z Quercus ilex) i gaje oliw­

ne (Olea európaea) w krajach nad morzem Śródziemnem, a prawdziwie typowemi sta ją się dopiero lasy w Brazylii, A rgentynie, I n ­ dy ach Z ach., w wielu okolicach Afryki, o dziw­

nych drzewach, tracących liście z nadejściem skwarnego lata, o nabrzm iałych pniach i ko­

rzeniach, służących jak o rezerwoary wody, i wielu innych wybitnych urządzeniach i przy­

stosowaniach. N ależą też tu taj słoneczne lasy eukalyptusowe A ustralii, przedstaw iają­

ce obfitość roślinności zielonej skutkiem od­

rębnych właściwości ułożenia liści, oraz rz ad ­ ko rozstawionych drzew i spraw iające w sku­

tek tego wrażenie stepu porosłego drze­

wami.

Lasów nie b ra k też wśród roślinności halo- fitowej, właściwej gruntom słonym. P o ra s ta ­ j ą one piaszczyste wybrzeża morskie w k ra ­ ja c h zwrotnikowych, skład ając się z palm i innych drzew egzotycznych; korzenie ich czerpią pożywienie i wilgoć ze słonej wody podskórnej, pozatem przedstaw iają wielkie podobieństwo do roślinności piaszczystej o ch arak terze kserofitycznym i przy posu­

waniu się w głąb ląd u powoli przechodzą w zbiorowiska tego ostatniego typu. W zm ian­

ka należy się tu też lasom piasków słonych Azyi środkowej : sk ład ają się z drzew H alo- xylon am m odendron (Chenopodiaceae), do­

chodzących do 5 —6 m wysokości, o pokur­

czonych pniach z licznemi łuskowatem i, po- zbawionemi liści, gałązkam i.

Lasy liściaste strefy um iarkowanej należą

N r 37. WSZECHSWIAT 683 do czw artej z wymienionych g ru p —roślinno­

ści mezofitycznej; najbardziej pospolitemi gą wśród nich lasy bukowe, dębowe i brzozowe.

B uk je s t drzewem, lubującem się w cieniu, tworzy więc lasy gęste i ciemne, a przeto wilgotne. F orm acye niższe są biedne, sk ła­

dając się przeważnie z roślin wiosennych, kończących swój okres wegetacyi, zanim drzewa okryją się nieprzejrzystą kopułą ko­

ron. M am y więc tu przeważnie pierwiosnki (P rim ula), zawilce (Aremone), kokorycze (Co- rydalis), złocie (G agea), konwalie (Convalla- ria), kokoryczki (Polygonatum ), różne stor- czykowate (O rchidaceae) i w. in.

Innym nieco je st widok lasu dębowego.

Pod względem upodobań słonecznych dąb zajm uje stopień pośredni, nie rośnie też zbyt gęsto, a jego korony nie tw orzą zwartej ko­

puły lasów bukowych. W skutek tego znaj­

dziemy tu i owdzie wciśnięte między dęby pojedyńcze drzew a obce : lipy, klony, osiny, wiązy, jesiony i grab y ,— oraz obfitą podszew­

kę krzew iastą z leszczyny, głogu, tarniny, szakłaku, trzm ieliny, kaliny, maliny i w. in.

Zioła należą przeważnie do roślinności wio­

sennej.

R ozpierzchła korona brzozy najwidoczniej ujaw nia je j upodobania słoneczne. R oślin­

ność lasu brzozowego je st obfitą, a ch a rak ter jej zmienia się w zależności od właściwości gruntu : w m iejscach suchych je st zbliżoną do formacyj kserofitycznych, w bardziej wil­

gotnych przybiera ch a rak ter mezofityczny;

czasem napotykam y naw et miejsca, porośnię­

te traw ą. N a g run tach suchych bywa nieraz znaczna domieszka drzew sosnowych, wsku­

tek czego typ lasu staje się jeszcze bardziej kserofitycznym.

O statnie, najwyższe miejsce należy się tu wieczną zielenią okrytym lasom dziewiczym stre f zwrotnikowych, gdzie obfitość wilgoci, spowodowana przez ciągłe deszcze, oraz wy­

soka tem p eratu ra w ytw arzają niesłychaną

„rozpustę roślinności”, ile że wiecznie trw a ­ jący okres wegetacyi, nieprzerywany opada­

niem liści, w znacznym stopniu umożliwia po­

tęgę rozwoju.

L as zwrotnikowy, składając się z wielu formacyj, wytwarza gm atw aninę jakby wielu lasów i wielu warstw roślinności. K orony drzew najwyższych sięgają 4 0 —50 m wyso­

kości; pod niemi rozpościera się kopuła drzew

niższych o pniach wysmukłych, zupełnie po­

zbawionych gałęzi, dająca pokrycie formacyi niższych nieco palm i paproci drzewiastych;

w cieniu tych ostatnich tu lą się zarośla k rz e­

wiaste pokrzywowatych; pieprzowatych, ma- rzanowatych, dające znów przytułek wyso­

kim do 4—5 m ziołom typu obrazkowatych, Scitam ineae i in. Jeszcze niżej, przy samej ziemi, rosną drobniejsze paprocie, mchy i se- laginele; w miejscach najciemniejszych gnież­

dżą się saprofity i pasorzyty, ja k np. Bala- nophora i Rafflesia; na pniach i gałęziach drzew m ają swe siedliska epifity, a wszystko o platają w swych uściskach liczne liany, ścieląc się po ziemi, wijąc po pniach i g a łę ­ ziach, aż do szczytów najwyższych i zwiesza­

ją c wspaniałemi girlandam i.

I dziwić się tylko należy, ja k może się tu zmieścić takie mnóstwo najrozm aitszych istot,— że się w tym ścisku okropnym nie po­

gniotą, źe miejsca im nie zabraknie i po­

wietrza. A zawdzięczają swe istnienie owe liczne zhiorowiska jedynie tem u, źe ogarnia je niby jakiś straszny „horror vacuin, że w przerażeniu tem cisną się je d n a przez d ru ­ gą wyżej i wyżej, ku bezbrzeżnej przestrzeni, wypierając je d n e formacye, przed sobą roz­

p o starte i zostaw iając po sobie miejsce wolne dla innych.

C harakterystyczną właściwość lasów zw rot­

nikowych stanowi obfitość gatunków, n a d a ją ­ ca zbiorowiskom nadzwyczaj niejednolity charakter. Zjawisko to usiłują tłum aczyć niezmąconym pochodem ewolucyi, jak i odby­

wa roślinność stre f tych od czasów n ajd aw ­ niejszych, to znów w arunkam i życia nad wy­

raz sprzyjającem i wegetacyi.

Niemniej przeto napotkać można tu i ow­

dzie zbiorowiska o charakterze jednolitym , ja k np. lasy palmowe wzdłuż brzegów rzek zwrotnikowej A m eryki południowej, niedo­

stępne lasy bambusowe nad rzekam i Azyi wschodniej, albo też lasy paproci drzew ias­

tych w A u stralii i Tasm anii. O statnie d ają niby słabe odbicie praroślinności z ubiegłych epok geologicznych.

E dw ard S tru m p f.

584 WSZECHSWIAT N r 37.

Rozmieszczenie i ruch energii w polu elektromagnetycznem.

(C iąg d alszy).

Dotychczas mówiliśmy tylko o układach elektrostatycznych i m agnetostatycznych; wi­

dzieliśmy, że energią ich można uważać jak o rozmieszczoną w całem polu i że za poglą­

dem tym raczej niż za hypotezą „działania na odległość” przem aw iają fakty rzeczy­

wiste. Lecz oprócz ciał naelektryzow anych i magnesów m ogą się znajdować w polu p rą ­ dy elektryczne. W iem y, że przewodniki,

„po których płyną prąd y elektryczne”— wy­

rażając się zwykłym językiem ') —wywierają na siebie wzajemnie działanie mechaniczne według pewnych znanych praw elektrodyna­

miki; podobnie też każdy p rą d elektryczny działa n a m agnes i odwrotnie. K ażdy u kład prądów elektrycznych przedstaw ia więc pe­

wien zasób energii, k tó ra oprócz k ształtu , względnego położenia i odległości tych p rą ­ dów zależy jeszcze od ich natężenia, t. j. od prędkości, z ja k ą elektryczność w nich pły­

nie (od ilości elektryczności, k tó ra p rzepły ­ wa przez przekrój poprzeczny przewodnika w ciągu sekundy), lecz nie od samych ilości elektryczności, które od początku zjaw iska aż do obecnej chwili wzdłuż danych p rz e ­ wodników ju ż przepłynęły. Z tej przyczyny nazwano energią, której źródłem są prądy elektryczne, elektrokinetyczną, w przeciw sta­

wieniu do energii elektrostatycznej układu nieruchom ych ciał naelektryzowanych. W e ­ dług A m perea jednak m ożna każdy układ prądów elektrycznych zastąpić, ze względu na skutki zewnętrzne, przez pewien układ w arstw magnetycznych, tak źe najogólniejszy przypadek pola elektrom agnetycznego (prze­

strzeni, w której działają siły elektryczne E i m agnetyczne H ), w którem znajd ują się układy elektrostatyczne, m agnesy i prąd y elektryczne, możemy sprowadzić do pola wy-

') W innym artykule postaram się p r z e d sta ­ wić p ojęcie „prądu elek tryczn ego p rzew od zon e­

g o ” w św ietle krytyki naukowej i p odać o k reśle­

nie zrozum iałe.

»źej ju ż rozważanego, w którem mianowicie zn ajd ują się tylko układy elektrostatyczne i magnesy. W idzieliśmy, źe m ożna zdać spraw ę z całkowitej energii m agnetycznej dowolnego uk ład u magnesów, przypisując ją polu m agnetycznem u, ta k mianowicie, aby gęstość energii w każdym punkcie pola była równą iloczynowi z ^ - jj. i kw adratu czyn­

nej w tym punkcie wypadkowej siły m agne­

tycznej H ; ponieważ zaś możemy każdy j u kład prądów elektrycznych zastąpić przez pewien u k ład magnesów, przeto też możemy energią elektrokinetyczną prądów przypisać polu elektrom agnetycznem u. W rzeczy sa­

mej, energią wzajemnego działania np. dwu prądów, k tó rą dawniej uważano za sumę skutków wzajemnego „działania na odległość”

każdej pary cząstek jednego i drugiego p rą ­ du, energią tę Maxwell wyraził jako skutek pewnego rozmieszczenia sił magnetycznych, a więc również pewnych napięć i ciśnień ośrodka lub ośrodków, wypełniających całe pole. W edług dawniejszej teoryi więc wy- łącznem siedliskiem energii są tylko te czę­

ści pola, w których płynie p rąd elektryczny, według teoryi M axwella zaś energia ta jest, podobnie ja k w każdym innym przypadku, rozmieszczona we wszystkich punktach ośrod­

ka, w których tylko wypadkowe napięcie (wzdłuż linij siły) i ciśnienie (w kierunkach prostopadłych) m agnetyczne są różne od zera.

Z upełnie podobne przykłady wrzekomego działan ia na odległość mamy również w h y ­ drodynam ice. Popierwsze, mianowicie, Helm - holtz w klasycznej rozpraw ie ') swej o r u ­ chach wirowych płynów dowiódł, że każda

‘) „U eber Integrale d. hydrodynam ischen G leichungen, welche den W irbelbew egungen ent sprechen” . C relle’s Journ., tom 5 5 , str. 2 5 — 5 5 ,- 1 8 5 8 . Przedruk w „W iss. A bhandl.” 1 8 8 2 , tom I, V, str. 1 1 8 : „K ażda w irująca cząstka płynu, a , w yw ołuje w jak iejk olw iek innej cząstce, b, tegoż płynu prędkość p rostop ad łą do p ła s z ­ czyzn y, p rzechodzącej przez oś w irow ą cząstki a i p rzez cząstkę h. W ielkość prędkości tej j e s t w prost proporcyonalna do objętości i prędkości obrotow ej cząstk i w irującej a i do w staw y kąta zaw artego m ięd zy p rostą a b i osią obrotu czą st-

! ki a , w reszcie odw rotnie proporcyonalną do kwa-

| dratu od ległości cząstek a i b ’\

N r 37. WSZECHSWIAT. 585 cząstka w irująca doskonałego płynu nieści­

śliwego działa na jakąkolw iek inną cząstkę płynu za pośrednictw em otaczającego płynu zupełnie ta k samo (według tych samych praw ilościowych), ja k cząstka p rą d u elektryczne­

go działa n a cząstkę m agnetyczną według znanego praw a elektrom agnetycznego, jeżeli tylko w porównaniu tern zestawimy natężenie p rą d u elektrycznego z momentem wiru (ilo­

czyn z prędkości wirowej i przekroju wiru), siłę m agnetyczną zaś z prędkością postępo­

wą ruchu płynu w danym punkcie. Pow tóre zaś K irchhoff ‘) dowiódł, zapomocą praw dzi­

wie artystycznie przeprowadzonego rach u n ­ ku, że dwa bardzo cienkie pierścienie sztyw­

ne, zanurzone w płynie doskonałym, nieści­

śliwym i pozbawionym ruchu wirowego, na który nie działają żadne siły zewnętrzne i w którym prędkości cząstek zm ieniają się wszędzie w sposób ciągły od punktu do punktu, że pierścienie te, powiadam, przy-

ciągają się wrzekomo na odległość (ulegając w rzeczy samej ciśnieniu płynu otaczającego) I zupełnie tak samo, jakgdyby wzdłuż nich płynęły prąd y elektryczne o pewnych o kre­

ślonych natężeniach. Podobnie też pewien, wyżej scharakteryzow any u k ład ciśnień i n a­

pięć w dielektryku, które przenoszą się od punktu do punktu w sposób ciągły, sprawia, źe przewodniki prądów wrzekomo działają na siebie na odległość.

Jeżeli mamy pole elektrom agnetyczne j a ­ kiekolwiek, niezmienne lub też zmienne w czasie, otrzym amy całkow itą energią elek­

tryczną pola, dodając energią magnetyczną o gęstości ^ - H a do energii elektrycz-

oTC J£

nej o gęstości - i uw zględniając wszyst­

kie elem enty przestrzeni, w których siła elek­

tryczna iD lub m agnetyczna H lub teź obie siły jednocześnie są różne od zera. Źródło, cżyli pochodzenie sił elektrycznych lub m a­

gnetycznych je s t przytem najzupełniej obo- jętnem ; ch araktery styczną właśnie dla teoryi M axwella je s t owa prosta, lecz niesłychanie

*) „U eb. d. Krafte, w elche 2 unendlich diinne, starre R inge i a einer F liissig k eit scheinbar auf einander ausiiben kónnen” . B orchard’s Journal, tom 71, 1 8 6 9 . Przedruk, w „G esam m elte Ab- h an d l.” 1 8 8 2 , str. 4 0 4 — 4 1 6 .

ważna zasada, że zjawiska elektryczne lub magnetyczne, zachodzące w danej cząstce ośrodka, zależą wyłącznie tylko od k ształtu i natężenia pola w samej tej cząstce i w naj - bliźszem jej sąsiedztwie i że siły m agnetycz­

ne lub elektryczne m ają zawsze jedne i te same własności pod każdym względem, zu­

pełnie niezależnie od sposobu, jakiegośm y do wytworzenia ich użyli.

W yobraźm y sobie pewną część, S, pola elektromagnetyoznego, ograniczoną zewsząd przez pewną dowolną lecz niezmienną (i n ie­

ruchom ą w przestrzeni) powierzchnię F . Część S posiada w każdej chwili pewną ilość energii elektrom agnetycznej, przypuść­

my L , k tó rą możemy obliczyć sposobem d o ­ piero co wyłuszczonym, uwzględniając czynne w każdym punkcie przestrzeni S siły : elek­

tryczną E i m agnetyczną H , oraz współczyn­

niki K i [x ośrodka wypełniającego tę prze­

strzeń, któro mogą zmieniać się dowolnie od punktu do punktu, bądźto stopniowo, bądź teź, w pewnych miejscach, nagle. P rzypuść­

my dalej, że ta energia elektrom agnetyczna L zmienia się ustawicznie, zarówno ze wzglę­

du na sposób rozmieszczenia jakoteż i na j ilość całkow itą, bądźto skutkiem zmian n a ­ tężenia prądów lub też potencyału elektro­

statycznego, bądź też skutkiem ustawicznych ruchów przewodników, po których płyną p rą ­ dy, lub też ciał naelektryzowanych lub też wreszcie magnesów; ruchom tym i zmianom natężenia prądów i t. d. tow arzyszą wogóle różne rodzaje in du kcy i: siły elektrom oto­

rycznej i m agnetomotorycznej, wykonywanie pracy mechanicznej,^ dodatniej lub ujem nej (t. j. wykonywanie lub otrzymywanie pracy mechanicznej) i wytwarzanie „ciepła J o u le a ” z powodu oporu elektrycznego przewodników i t. d. Przypuśćmy, że wewnątrz przestrzeni S ani też na samej jej granicy F niem a żad­

nych innych rodzajów energii, oprócz n a stę ­ pujących : energia elektrom agnetyczna L, energia m echaniczna M (jako energia ruchu lub p raca wykonana) i energia cieplikowa C, p o w stając a. w przewodnikach ja k o ciepło Joulea. Jeżeli sum a algebraiczna zmian wszystkich tych rodzajów e n e rg ii: L , M, C, równa się w każdej chwili zeru (t. j. jeżeli przyrosty jednych rodzajów energii pokryw a­

ją dokładnie stra ty drugich), wówczas część

przestrzeni posiada w sumie pewien niezmien-

586 WSZECHSWIAT. N r 37.

ny zasób e n e rg ii: L -(- M + U. W tym przypadku możemy powiedzieć, źe rozw ażana część S przestrzeni otrzym uje z zew nątrz tyle energii, ile jej nazew nątrz wysyła, albo też wcale z zewnątrz nie otrzym uje, ani też nazew nątrz nie wysyła energii. Je ż e li je d ­ nak suma algebraiczna zm ian wszystkich ro ­ dzajów energii, L , M, O, zaw artych wewnątrz przestrzeni S, je st różną od zera (dodatnią lub ujem ną), wówczas według zasady zacho­

wania energii część S pola elektrom agnetycz­

nego m usi w sposób jakikolwiek otrzym ać z przestrzeni otaczającej, leżącej nazew nątrz powierzchni granicznej F , lub też udzielać tej przestrzeni pewną ilość energii, rów ną lub równoważną w każdej chwili zm ianie chwi­

lowej zasobu całkow itego energii w ew nętrz­

nej; innemi słowy : energia musi znikać u s ta ­ wicznie w pewnych ilościach w przestrzeni otaczającej i pojawiać się, w tychże samych ilościach, w tej lub owej formie wewnątrz po­

la S lub odwrotnie. Z asa d a zachow ania energii wym aga tego jednego tylko wniosku i niczego nadto; nie mówi nam ona zgoła nic o tem , ja k owe zasiłki energii przeno­

szą się z m iejsca na miejsce, a więc-—w szcze­

gólności— czy poruszają się one w sposób ciągły (jak to zakładam y zawsze o ruchu cząstek m ateryalnych), czy też przeskokam i;

m ogłyby np. owe zasiłki energii, bynajm niej nie uwłaczając zasadzie zachowania energii, znikać w pewnej naw et bardzo odległej czę­

ści przestrzeni otaczającej i pojawiać się bezpośrednio w pewnej części pola S i to już w kształcie zupełnie odmiennym, ta k że n a ­ wet pojęcie ruchu nie m iałoby tu wcale za­

stosowania. Gdyby np. gdziekolwiek n a ­ zew nątrz pola S znajdow ał się m agnes w ruchu, wówczas przeciwnicy teoryi M ax- wella powiedzieliby, źe skutkiem m agnetycz­

nego „działaniu n a odległość” część energii kinetycznej masy magnesu znika i pojaw ia się jednocześnie, bezpośrednio, nagle, w u k ła ­ dzie przewodników znajdujących się we­

w nątrz przestrzeni S i to w kształcie zupeł­

nie odmiennym, mianowicie jak o energia prądów elektrycznych wzbudzo'nych. Sposób taki zapatryw ania się na rzeczy odpowiada też najzupełniej istocie teoryi „działania na odległość”; nieśledząc bowiem wcale ani też nie chcąc śledzić zmian ośrodka, teorya ta nie m a ani możności ani też potrzeby zdaw a­

nia sprawy ze sposobu przenoszenia się ener­

gii przez przestrzeń wypełnioną tym ośrod­

kiem. Skoro jednak, hołdując teoryi Max- weila, przypisujem y energią elektrom agne­

tyczną ośrodkowi dielektrycznem u, skoro przyznajem y, że każdem u rozmieszczeniu energii elektrom agnetycznej odpowiada p e­

wien u k ład ciśnień i napięć w ciągłym ośrod­

ku elastycznym, t. j. w dielektryku, przeto z konieczności nasuwa się nam myśl, że po­

dobnie ja k zmiany tych ciśnień i napięć roz­

chodzą się od punktu do punktu w sposób ciągły, z pewną skończenie wielką prędko ścią, ta k też energia elektrom agnetyczna k tó ra je st właśnie energią odkształceń ela­

stycznych ośrodka, przenosi się od punktu do punktu w sposób ciągły, również z prędko­

ścią skończoną. To właśnie należy uważać jak o myśl zasadniczą, k tó ra prowadzi do teoryi ruch u energii w polu elektrom agne- tycznem, sformułowanej m atem atycznie przez fizyka angielskiego P oyntinga ‘). Ponieważ wszędzie utrzym ujem y zasadę ciągłości r u ­ chu mechanicznego i przenoszenia się od­

kształceń jakichkolwiek ośrodka ciągłego z miejsca do miejsca, przeto myśl tę o ciąg­

łości ruchu energii elektrom agnetycznej m u­

simy uważać za konsekwentny wniosek teoryi F a ra d a y a i M axwella. Zgodziwszy się na ciągłość ruchu energii elektrom agnetycznej, widzimy, że każda jej ilość, k tó ra przybywa z otoczenia do w nętrza przestrzeni S lub od­

wrotnie, musi z konieczności przepływać przez powierzchnię P , k tó ra zewsząd przestrzeń tę zam yka, w jednym lub drugim kierunku, w ilości dokładnie równej zmianie sumy en er­

gii, L , M, C, wewnątrz pola S. Otóż Poyn- ting, opierając się na równaniach maxwello- wskich, które rząd zą zm ianam i pola elektro­

magnetycznego w czasie i przestrzeni, do­

wiódł, że z ty ch zmian różnych rodzajów e n e rg ii: L, M , O wewnątrz pola S można dokładnie zdać spraw ę, że przez każdy ele­

m ent powierzchni P , zam ykającej zewsząd to pole, przepływ a w ciągu każdej sekundy ilość energii elektrom agnetycznej równa

P = . H . sin@ . coscp . d P ,

*) P h ilos. T rans. R. S.; tom 17 5 , część II, str. 3 4 3 — 3 61; tom 1 7 6 , część II, str. 2 7 7 i n.;

1 8 8 5 , 1 8 8 6 .

N r 37. WSZECHSW1AT.

d łu g o ść: [A]

gdzie E ' oznacza tę część wypadkowej siły elektrycznej, która nie zależy od prędkości ciał poruszanych, H —całą siłę m agnetyczną wypadkową, 0 k ą t zawarty między d odatni­

mi kierunkam i sił E ' i H , cp zaś—kąt, jak i tworzy elem ent c2F powierzchni P (w danem miejscu) z płaszczyzną, w której leżą oba te kierunki E ' i H . Ilość sta ła A oznacza sto­

sunek jednostki elektrostatycznej do jed n o st­

ki elektrom agnetycznej prąd u elektrycznego;

stosunek ten jednostek nie je s t takim np., jak stosunek m ilim etra do m etra (jako różnych jednostek długości) lub gram a do funta (jako różnych jeduostek ciężaru); jednostki prądu, elektrostatyczna i elektrom agnetyczna, m ają bowiem różne wymiary, takie mianowicie, że iloraz ich A m a wymiary prędkości odw rot­

nej, t. j. wymiary czasu podzielonego przez

— L ° ZaSJ ; wartość zaś li- Ldługośc-l

czebna 1/A równa się dokładnie prędkości rozchodzenia się zaburzeń elektromagnetycz- tych (w kształcie fal) w eterze wolnym, w szczególności zaś np. prędkości światła w eterze wolnym, t. j. 300000 km na sekundę, w liczbach okrągłych. Jeżeli obie siły : E ' i H leżą w płaszczyznie rozważanego elemen­

tu d F powierzchni F , wówczas k ą t cp równa się zeru, a więc coscp = 1; ponieważ 1 jest największą w artością costp, przeto w tym przypadku otrzymujem y, caeteris paribus, najsilniejszy p rąd energii elektrom agnetycz­

nej P. Ponieważ powierzchnię F możemy wybrać najzupełniej dowolnie i w dowolnem miejscu całego pola, przeto wzór powyższy uczy nas, że w każdym punkcie pola, w któ­

rym tylko obie siły : elektryczna E ' i m agne­

tyczna H są jednocześnie różne od zera i tworzą ze sobą k ą t 0 różny od zera i od dwu kątów prostych, mamy p rą d energji elektromagnetycznej w kierunku prostopad­

łym do płaszczyzny (E ', H ), w której leżą te siły w rozważanym punkcie pola; ilość energii przepływ ającej, obliczona na jednostkę po­

wierzchni i jednostkę czasu, czyli gęstość E 'H . n . . prądu energii wynosi p = sinW ; kie­

runek prąd u energii je st zgodny z kierunkiem ruchu postępowego śruby męskiej (prawej), obracanej od kierunku dodatniego siły elek­

trycznej E ' do kierunku dodatniego siły m agnetycznej H , ja k to widzimy na załączo­

nym rysunku (fig. 3). Oto je s t zasadnicze prawo Poyntinga w teoryi przenoszenia się energii elektrom agnetycznej w polu ja k ie m - kol wiek. W ed łu g praw a tego energia elek­

trom agnetyczna płynie do w nętrza pola S lub wypływa zeń nazew nątrz przez każdą część powierzchni F , ograniczającej to pole, gdzie tylko siły E ' i H jednocześnie różnią się od zera i nie leżą w jednej linii prostej,

podczas gdy według dawniejszych poglądów na rozważane zjawiska p rąd energii, za sila­

jący przestrzeń S, przeszywał zam ykającą j ą powierzchnię tylko tam , gdzie przeszywały j ą druty metalowe, idące od maszyn elek­

trycznych lub bateryj galwanicznych: w tych zaś zresztą przypadkach, w których brakło przewodników metalowych, nie mówiono o żadnym zgoła ruchu ciągłym energii, m a­

jąc na myśli „działanie na odległość”, ja k np. w zjawiskach indukcyi m agneto-elek- trycznej.

(Dok. nast.).

D -r L ud w ik Silberstein.

i i i afrykańskie i madagaskarskie

(Potamochoerus czyli Cheropotamus).

W Afryce i na M adagaskarze istnieją dzi­

ki, różniące się nieco od naszych zewnętrz- aym wyglądem i budową, które na tej w ła­

śnie zasadzie zostały zaliczone przez angiel­

skich przyrodników do oddzielnego rodzaju Cheropotam us (Choiropotamus) albo lepiej Potam ochoerus. Dziki te różnią się od na­

szych krajowych mniejszemi i lżejszemi

kształtam i, szczeciną cieńszą, bardziej jed-

często u dojrzałych osobników

588 WSZECHSWIAT N r 37.

i żywiej zabarw ioną, uszami bardziej śpi- czastemi, które wydają się tem dłuźszemi, że są zakończone pędzelkam i włosów; ryjem nieco bardziej rozwiniętym i gębą szerszą, ponieważ z każdej strony skóra podnosi się między nosem a okiem n a w yrostku kostnym, odpowiadającym osadzie zębów w szczęce górnej. Te wyrostki, k tó re są wyraźniejsze u samców aniżeli u samic, przypominają, chociaż w zmniejszonych rozm iarach, wy­

rostki, jakie posiada inny okaz fauny afry ­ kańskiej, obrzydliwy Phacocherus etyopski.

Potam ochoery przedstaw iają także pewne właściwości w budowie czaszki i uzębienia;

nu8) zajm uje większą część czarnego lądu, od przylądka Dobrej Nadziei poprzez A frykę w ewnętrzną, wzdłuż wybrzeża wschodniego, aż do okolicy wielkich jezior K ilim a-N djaro, P otam ocherus gwinejski czyli Potam ocherus pędzelkowaty (P. guineensis, P . porcus s.

P . penicillatus) znajduje się tylko w Afryce równikowej, na wybrzeżach zatoki Gwinej- skiej, w K am erunie, w Togoland, przypusz­

czalnie w Dahomeyu, a napewno w Gabonie.

Potam ocherus E dw ard sa (Potam ochoerus E dw ardsi) znajduje się na M adagaskarze.

Potam ocherus afrykański je st nazwany przez boerów Bosch Y a a rk , a przez kolo-

F ig 1 . P otam ochoerus penicillatus (s. guineensis).

zęby trzonowe m ają budowę fprostszą niż zwykle; pierw sza p a r a zębów przedtrzo- nowych b rakuje im w szczęce dolnej, a nie­

raz naw et i w górnej. Przekonam y się poniżej, że te szczeciniaste zw ierzęta m ają te sam e obyczaje, taki sam sposób życia ja k nasze dziki i nie są tak ściśle związane z okolicami wodnemi, ja k b y to wnosić należało z ich n a ­ zwy Potam ochoerus, co znaczy dosłownie Świnia rzeczna.

N aturaliści rozróżniają w tej grupie dzików trzy gatunki, których miejsce zam ieszkania je s t bardzo rozm aite. Podczas gdy P o ta ­ m ocherus afrykański (Potam ochoerus africa-

nistów angielskich B ush Pig; oba te wyrazy przełożyćby można n a „Świnia zaroślow a”.

K afrow ie nazyw ają go Ingulabi, negrowie Z am bezi—N juloi, tubylcy zaś A fryki wschod­

niej niemieckiej nazyw ają go N grue, G rue, K ipanga, N jegere.

W wieku dojrzałym jestto zwierzę im po­

nującej postawy, m ające 1,5 m długości na

7f/ cm wysokości przy ło patkach , posiadające

dwie p ary narzędzi obronnych, które idą ł u ­

kowato od szczęki górnej, a prostopadle od

szczęki dolnej. P okrycie skóry je s t długie

i zwykle ciemnej barwy, brunatno-czarne lub

zupełnie czarne na tylnych częściach policz­

WSZECHSWIAT. 589 ków, na bokach szyi, łopatkach i nogach,

brunatno-żółtawe lub szaraw e n a grzbiecie.

Tw arz jest szaro-biaław a; uszy ostro zakoń­

czone i silnie odstające, z m ałym pęczkiem włosów na końcu, wewnątrz są wysłane bia­

ławym włosem; wzdłuż grzbietu ciągnie się czarna grzywa mniej lub więcej pomieszana z włosem białym. U niektórych osobników grzywa całkowicie bywa białą, u innych większa część pokrycia je s t brunatno-czerwo- naw a lub ru d a; u innych jeszcze szerść je st mieszana, a ponad oczami na tw arzy są po­

dwójne plam y białe. "Wogóle 'u tego g atu n ­ ku zauważono wielką rozm aitość zabarwie­

nia, niezależną naw et od płci i wieku. Młode zawsze odróżniają się od starych gładszą tw arzą i szerścią ozdobioną w podłużne smugi.

W edług Bohma potam ochery afrykańskie żyją grom adnie w miejscach błotnistych, wilgotnych, które opuszczają o zmroku dla szukania żeru n a polach uprawnych. S pusto­

szenia, jak ie spraw iają na polach, są tak znaczne i ta k tru d n e do przewidzenia, że biedni murzyni O uganda wolą kapitulować wobec tych groźnych m aruderów. Kafrowie lepiej um ieją się bronić i w niektórych okoli­

cach zupełnie ubezwładnili tych wrogów uprawnej ziemi sposobem następującym . W płotach, okalających ogrody warzywne, porobiono umyślnie dziury, a tuż poza temi dziuram i wykopano dosyć głębokie doły, na dnie których umieszczono paliki ostrokoń- czaste. Zwierzę, uszczęśliwione, że znalazło łatw y wstęp do sadu, gdzie sobie świetną obiecuje ucztę, w pada z głową spuszczoną prosto w dół, gdzie kafrowie dobijają je, ja k tylko posłyszą krzyk zranionego zwierzęcia.

Jeżeli można wierzyć kapitanow i Drayson, zulusi nie bardzo lubią spotykać się z bandą potamocherów, boją się ran przez nie zad a­

nych, które podobno bardzo trudno się goją.

Potam ochery, tak samo ja k dziki, nie w ahają się naw et uderzać na strzelców, którzy zn a j­

du ją się nieraz w bardzo trudnem położeniu.

Podróżnik D elegorąue, aby uniknąć szalo­

nego n apadu bosch-vaarka, którego zranił wystrzałem swojej fuzyi, nie m iał innego spo­

sobu ocalenia, ja k tylko skoczyć ponad zwie­

rzę, które przebiegło pomiędzy jego nogami i padło z w ystrzału nieopodal, gdzie już strzelcy przycisnęli je kolanam i i zdusili

rękam i. „Je d n a strona ciała—mówi p. De-, legorąue—była po kryta gru bą warstw ą b ło ­ ta twardego, jakby cementem. Jed e n z mo­

ich ludzi uczynił to spostrzeżenie, na które zrazu nie zwróciłem uwagi, tem bardziej, źe zwierzę wychodziło z miejsca błotnistego, gdy do niego strzelałem . Z daw ało mi się całkiem naturalnem , źe bardziej było powa­

lane z jednego boku, aniżeli z drugiego. „Był on mocno chory”, powiedział jeden zkafrów , który końcem ostrego kijka usiłował podnieść warstwę, tw orzącą szeroki p laster błota, i człowiek ten ukazał mi cztery głębokie blizny, idące od łopatki ku zadowi ciała.

Były to ślady czterych lwich pazurów, z k tó ­ rych jednakże dzik wywinął się i leczył w chwili, gdy go postrzeliłem. Id ą c za gło ­ sem instynktu pewną część dnia spędzał, le ­ żąc stroną zranioną na letniem błocie; ł a ­ godne ciepło błota zastępowało mu kata- plazm, a jednocześnie tw orząca się na ranie warstwa chroniła go od much, które gąsienic żywych w ranę składać nie mogły. J e s tto najpospolitsza przyczyna śmierci zwierząt rannych; w przeciągu dni kilku tak a moc robaków rozwija się w ranach, źe prawie żywcem zwierzę zostaje przez nie zjedzone”.

K ły bosch-vaarka są starannie zbierane przez murzynów afrykańskich i służą do ro ­ bienia naszyjników, zwykłej ozdoby wojowni­

czych zulusów. N a brzegu lasów, na rów ni­

nach ziemi N atal, rosną drzewa, których owoce przypom inają duże pom arańcze o skó­

rze bardzo grubej i o ziarnach bardzo licz­

nych. Owoce te. gdy są dojrzałe, w iatr strąca, dostarczając jednego z ważniejszych pożywień tych dzików, które zaraz po za­

chodzie słońca u d ają się na ich poszukiwanie.

W tych wycieczkach nocnych potam ochery zostaw iają na wilgotnym piasku ślady nóg swoich, które, w edług kap itan a D rayson, odróżnić łatwo od śladów antylopy. Ślady antylopy m ają k sz ta łt A , pozbawionego po­

przecznej linii i raczej przeciętego prosto­

p ad łą kreską, gdy tymczasem ślady potam o­

cherów podobne są do M pozbawionego k re ­ sek poziomych.

W ostatnich czasach przypuszczano, że

można uważać potam ochera afrykańskiego

za równoznacznego z gatunkiem , który F . Cu-

yier, Sganzin i P . Grervais opisali pod nazwą

dzika maskowatego (Sus łarvatus) i za oj-

5 9 0 WSZECHSWIAT. N r 3 7 .

ęzyznę którego wskazywano A frykę połu d­

niową, A frykę wschodnią i M adagaskar, lub też jednę tylko z tych okolic; jed n ak zdaje się prawdopodobnem, że ten dzik m askowaty, którego Brehm przedstaw ił z uszami zwisłe mi ja k u świni domowej, odpowiada pod pew- nemi względami gatunkowi, który p. G ran d i dier nazw ał Potam ochoerus Edw ardsi, a któ ­ ry pochodzi z M adag ask aru (fig. 2). P o ta m o ­ cherus m adagaskarski różni się od potam.

afrykańskiego, od którego oddziela go cieśni­

na M ozam bicka, ciemniejszem pokryciem;

posiada boki ciała brun atn e, przechodzące w czerwonawe, grzywę blado żółtą lub bia­

ław ą, policzki opatrzone plam ą szarą, długą, uszy b ru n atn e z pędzelkiem włosów bardzo

a przedewszystkiem mięso samic i młodych, je st bardzo d elik atn e”.

Potam ocherus E d w ard sa znajduje się głównie n a wybrzeżu południowo zachod- niem, w okolicach M urundaro i znany je st krajowcom pod nazwą Lam bu.

Trzeci gatunek potam ochera był wspom­

niany w połowie 17-go wieku przez Jerzeg o M a rg ra fa v. M argrave de L ieb stad t, który w swojej H istoryi natu ralnej Brazylii opisał go pod nazw ą dzika gwinejskiego (Porcus guineensis) i lubo mu przyznaje pochodzenie afrykańskie, nadm ienia wszakże, że został przeniesiony do A m eryki. To mniemanie, powtórzone przez wielu autorów, intrygowało niezmiernie nowożytnych przyrodników, przy-

F ig . 2. Potam ochoerus Edw ardsi.

ciemnym n a końcu, nogi czarniaw e, ogon czarny zakończony pękiem włosów b ru n a t­

nych. Zaledwie 30 la t tem u, ja k przyrodnicy wyróżnili ten gatunek, który był wspominany przez Buffona i D aubentona w zeszłym wieku pod nazw ą dzika m adagaskarskiego, a o którym w roku 1661 E lac o u rt wspomina w swojem „Spraw oydaniu z wielkiej wyspy M ad ag ask aru ” w słowach n a stę p u ją c y c h :

„Są wieprze dzikie w dużej ilości w la­

sach, zrządzają wielkie szkody krajo w ­ com. Dziki te m ają dwa rogi po bokach nosa, przeważnie sam ce; są one praw ie ta k samo niebezpieczne, ja k dziki europejskie, ran ią psy, a naw et pewien strzelec francuski o mało od nich nie zginął, będąc na polowa­

niu. M ięso tych dzików, gdy są tłuste,

wykłych do liczenia się ze świadectwem M argrafa. B adali oni i dochodzili, czy ist­

nieją w innym punkcie Guyany lub B razylii w stanie domowym lub dzikim przedstaw i­

ciele dzika gwinejskiego. R ezu ltat tych ba­

dań był całkiem negatywny. N ie wykryto najm niejszej naw et wskazówki aklimatyzo- wania potamocherów, czy to przez m urzy­

nów, czy przez kolonie europejskie w ciągu 17-go, a naw et 18-go wieku; śladu niema, by podobne zw ierzęta kiedykolwiek uzna­

wane były za domowe w rodzinnym swoim

k raju . Ponieważ nie możemy przypuścić,

aby M argrave się omylił i pomieszał am ery ­

kańskie p ecari z potam ocherem afry k ań ­

skim, zmuszeni jesteśm y przypuszczać z p ro ­

fesorem J . R einhardtem , źe M argrave wi-