Leszek Sługocki
Trudności związane z
wykonywaniem zastępczej kary
pozbawienia wolności za nie
uiszczoną grzywnę samoistną
Palestra 30/10-11(346-347), 94-96
MrlO-11(348-347)
M L e a x a k S l u g o c k i
LESZEK SLUGO CKI
TRUDNOŚCI ZWIĄZANE Z WYKONYWANIEM
ZASTĘPCZEJ KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI
ZA NIE UISZCZONĄ GRZYWNĘ SAMOISTNĄ
I. K a r a grzyw ny sam oistnej z n a jd u je się w kodeksie k a rn y m z 1969 r. n a trzecim m iejscu w k a ta lo g u k a r zasadniczych (art. 30 § 1). P a n u je u n a s pogląd, że je st to k a ra n ajłag o d n iejsz a (często się m ów i „rodzajow o”). Nie jestem zw o le n n ikiem tego poglądu, gdyż o surow ości i p o ró w n an iu surow ości k a r św iadczą m .in. w y m ia ry kar, a ta k ż e dodatkow e ele m e n ty w iążące się z osobą skazanego, jego sy tu a c ją życiową, m a te ria ln ą , ro d zin n ą itd. D latego n a tle k o n k re tn y c h w y p ad k ó w k a r a grzy w n y sam oistnej może być b ard z iej su ro w a niż k a r a ograniczenia w olności lu b też odw rotnie. Może ona być b ard z iej su ro w a niż k a r a pozbaw ienia w olności z w aru n k o w y m zaw ieszeniem je j w y k o n an ia .1 G dyby rzeczyw iście k a ra g rzy w n y sam o istn ej b y ła n ajłag o d n iejsz ą k a r ą i w y m ie rz an ą praw idłow o, to nie p o w s ta w ały b y tru d n o ści z je j w yko n an iem : sąd by ją po p ro stu w ym ierzał, skazainy by ją uiszczał do kasy sądow ej jednorazow o lu b n a r a ty i w te n sposób jej w y k o nan ie byłoby sk ład n ie dokonane.
T ak je d n a k często nie je st i kodeks k a rn y z fa k te m ty m się liczy. D latego art. 37 § 1 określa, że n a w y p ad ek nieuiszczenia w te rm in ie grzyw ny p rz e k ra c z a jącej 20.000 zł (a w ięc grzy w n y o n ajniższym w ym iarze) sąd o k reśla zastępczą k a rę pozbaw ienia w olności, p rz y jm u ją c jed en dzień p o zbaw ienia w olności za ró w now ażny grzyw nie od 500 do 1500 złotych. Skoro w ięc g rzy w n a sam o istn a m oże być w y m ierzo n a w w ysokości do 500.000 złotych (art. 36 § 1), to zastępcza k a r a p o zbaw ienia w olności w ah a ć się może — w razie w y m ie rz en ia jej w najw y ższy m w ym iarze — w gran icach od 333 do 1000 dni. O czywiście licząc od jednego d n ia w raz ie nieuiszczenia końców ki grzyw ny. W spom inam o tym o sta tn im w y p a d k u dlatego, że taikde sy tu a cje w y stę p u ją w p ra k ty c e w yikdnania grzyw ny sa m o istn e j. S am n ie je d n o k ro tn ie w to k u prow adzonych przeze m nie b a d a ń stw ie rd z ałem w y stęp o w an ie ta k ic h w y p a d k ó w ..
K a ra zastępcza w w y m iarze 1000 dni pozbaw ienia w olności (tzn. 2 la ta i 9 m ie sięcy) je s t k a rą śred n io term in o w ą o znacznej w ysokości, n ie m ożna więc tw ierdzić, iż jest to k a ra zastępcza za k a rę najłag o d n iejszą, skoro n ajsu ro w sz a k a r a z a sa d n i cza, ja k ą je st k a t a pozbaw ienia w olności, w y m ie rz an a je st w w ysokości od 3 m ie sięcy (art. 32 § 1).
W ykonanie k a ry zastępczej pozbaw ienia w olności za n ie uiszczoną grzyw nę s a m o istn ą może zatem rodzić pow ażne tru d n o ści.2 A by n ie ja k o „oczyścić te re n ” w te j k w estii, podaję, że z dalszych sw oich ro zw ażań u su w am w yk o n an ie grzy w n y sam oistnej w postaci zaliczenia n a jej poczet o k resu tym czasow ego are szto w ania.
II. W raizie nie-uisbczenia całej g rzyw ny sa m o istn e j (¡z o g raniczeniem , o k tó ry m by ła m ow a w yżej) sąd w ykonaw czy k ie ru je w y ro k do w y k o n a n ia k a ry zastępczej. Je śli n a w e t w tedy sk a za n y nie uiści grzyw ny, zn a jd u je się w zakładzie k arn y m .
i S z e rz e j p ro b le m te n ro z w a ż a m w p r a c y : K a r a g rz y w n y s a m o is tn e j 1 je j w y k o n a n ie , W a rsz a w a 1984, s. 18—20.
s A ta k ż e p o w o d o w ać b łę d n e o rz e c z n ic tw o SN. P o r. n p . w y r o k SN z d n ia 8.1.1980 r. H I K B 418/79 z k ry ty c z n ą g lo są L. S l u g o c k l e g o (P a le s tra n r 11—12 z 1980 r „ s. 131—136).
N r 10-11 (348-347) 'W ykonyw anie gasł. ka ry p o z ft. woln. za nie u is z c z o n ą grzyuhną ¡¡5
Szczegóły, ja k do tego dochodzi i ja k ie czynności m uszą być podjęte i zostają p o d ję te, są tu w te j chiwili poza n aszym i za in te re so w an iam i.
P ew n ą g ru p ę skazanych o d byw ających k a rę zastępczą poddano badaniom psy chologicznym 3 o raz b adaniom socjologicznym przez w y k o rzy stan ie szeroko ro zb u dow anego k w estio n ariu sz a. B a d an a p o p u la cja liczyła 100 skazanych. Z p y ta ń m a ją cy c h zw iązek z zagadnieniem postaw ionym w ty tu le tego a rty k u łu p rze d staw ię t u w y n ik i u zyskane ja k o odpow iedzi n a trz y m ianow icie p y ta n ia : 17, 21 i 22. O m ów ione one zo stan ą w sposób — oczyw iście — skrótow y.
P yta n ie 17: „Czy gdyby Pan(i) w iedział, ja k się odbyw a k a rę pozbaw ienia w ol ności, to w olałb y Pan(i) grzyw nę spłacić?” było pozornie p y ta n iem zam kniętym , gdyż zezw alało zasadniczo n a udzielenie odpow iedzi „ ta k ” lu b „nie”. Nie elim in o w ało ono je d n a k innych odpow iedzi lu b odpow iedzi szerszych. U zyskano w odpo w iedzi n a s tę p u ją c e w yniki: „T a k ” odpow iedziało 69 badan y ch , przy czym z a strze żenia (uwagi) zgłosiło 10 osób. P rzy taczam n ie k tó re p rzy k ład y : „Tak. G dybym m ia ł p ie n iąd z e”, „Tak. Ale nie m iałem z czego”, „Tak. S płaciłbym sp rze d ają c o sta tn ią k ro w ę ”, „Tak. T eraz gdy je ste m w zakładzie, to w olałbym spłacić, a p rze d te m o ty m n ie m y ślałe m ”, „T ak, nie opłaca się siedzieć za te k ilk a gro szy ” itd. W iększość zastrzeżeń w sk az y w ała n a niem ożność sp łacen ia grzyw ny.
„N ie” odpow iedziało jed y n ie dw oje b adanych. R ów nież dw oje b ad a n y ch odpo w iedziało, że nie m a pogląd u n a tę spraw ę. Jed n eg o b adanego p y ta n ie nie d o ty czyło w ty m sensie, że po rozpoczęciu odb y w an ia k a ry zastępczej zastosow ano w sto su n k u do niego tym czasow e areszto w an ie w zw iązku z in n y m czynem .
In n y ch odpow iedzi nie m ieszczących się w p rz y ję ty m w yżej podziale u dzieliło 9 badan y ch . Oto p rzy k ład y : „G dybym w iedział, to bym pożyczył p ien iąd ze”, „Wo lałb y m spłacić. N aw et d o k to r telefo n o w ał do P rezesa, ale on się u p arł. P rezes w iedział, że ta k ic h r a t nie będę m ógł spłacić”. „ G rzy w n a by ła za w ysoka, żeby za raz spłacić” , „Ju ż się siedzi, a grzy w n y n a ta k ie w ysokie r a ty spłacić b y m nie m ógł”. W iększość tych w y p o w ie d ź pod n o siła niem ożność sp ła ca n ia grzyw ny,
Z asta n a w ia ją c o duża liczba b ad a n y ch n ie udzieliła żadnej odpowiedzi, bo aż 17. Nie m ożna w yjaśnić, dlaczego ta k się stało, ale ogólnie m ożna przyjąć, że pro b lem jako ta k i n ie docierał do ty c h badanych. Ju ż odbyw ali oni k a rę zastępczą i to chyba czyniło zbędnym udzielenie odpow iedzi n a p y ta n ie 17.
P yta n ie 22: „Co w ięcej P an(i) odczuw a ja k o dolegliw ość (podkreślić w łaściw e ): a) f a k t p o zbaw ienia w olności, b) w a ru n k i życiowe w zakładzie k arn y m , c) inne dolegliw ości”. K o n stru k c ja p y ta n ia sug ero w ała udzielenie je d n e j odpow iedzi, e w e n tu a ln ie — w y ja ś n ie n ia bliższego w pyt. pod lit. c). Je d n a k ż e p e w n a część odpo w iedzi u k sz ta łto w a ła się inaczej. O kazało się więc, że f a k t pozbaw ienia w olności je st n a jb a rd z ie j odczuw any przez badan y ch , gdyż p o dkreśliło go 78 osób, przy czym 5 b ad a n y c h p o d k reśliło go w ra z ze w skazaniem n a w a ru n k i życia w za kładzie k arn y m . Na sam e ty lk o te w a ru n k i życiowe w skazało 10 badan y ch . Inne okoliczności podniosło 4 badan y ch , przy czym są to ta k nieoczekiw anie podno szone dolegliw ości, że w a rto je tu przytoczyć: „B ra k te lew iz ji”, „G w ara w ięzienna i odnoszenie się do sk azan y ch przez służbę w ię z ie n n ą ”, „Nie p rzyzw yczajony sły szeć b lu ź n ierstw a i in n e w u lg a rn e rzeczy”, „Nie m a p ra c y ”. Sześciu b ad a n y ch stw ierdziło, że dolegliw ości nie odczuw a, a dw óch nie udzieliło żadnej odpo wiedzi.
P yta n ie 21: „Proszę opisać, ja k odczuw ał Pan(i) k a rę pozbaw ienia w olności” 4
4 W y n ik i ty c h b a d a ń o p u b lik o w a n e z o s ta ły w p r a c y : L. S i u g o c k i 1 M. D. P e ł k a - - S ł u g o c k a : P o d ło ż e n ie s p ła c a n ia g rz y w n y s a m o is tn e j, „ P rz e g lą d P e n ite n c ja r n y i K ry m i- n o lo g lc z n y ” n r 2 z 1982 r.
96 L e s z e k S t u g o c k i , N r 10-11(346-347)
było p y ta n ie m o tw arty m . B a d an i m ogli się szeroko w ypow iedzieć i w iększość to uczyniła. W yniki są dość nieoczekiw ane i tru d n o przyjąć, aby były n astę p stw e m b ra k u za sta n o w ien ia się przez blisko połow ę badanych. R óżnorakie w ypow iedzi n a leżało poklasyfikow ać. P rz y jęto tu n astęp u jący podział: 1) b ra k dom u i rod zin y — 49 b ad a n y ch , 2) nie odczuw ało pozbaw ienia w olności — 6 badan y ch , 3) n ie um iało pow iedzieć, ja k odczuw ało pozbaw ienie w olności — 3 b adanych, 4) ró w n ież 3 b a dan y ch zdobyło się ty lk o n a pow iedzenie, że n a jb a rd z ie j odczuw a b r a k p racy , 5) nie udzieliło żadnej odpow iedzi — 10 badanych, w reszcie 6) trze ch ro ln ik ó w udzieli’® cdipowiedzi św iadczących o tym , ja k dalece p sy c h ik a r b ln ik a n ie uległa zm ianie n a w e t w w a ru n k a c h pozbaw ienia ich wolności. O to te w ypow iedzi: „Szkoda, że tu się siedzi, a nie je st się n a w olności. W iększe kłopoty m a ją ro dzice, gdyż są sta rsi, a pozostali n a gospodarstw ie ro ln y m ”, „M artw ię się o to, że żona sa m a została n a g o sp o d arstw ie”, „P rzykro, bo gospodarstw o się opuści, nie m a k to ro b ić”.
In n e elem enty, ja k ie w prow adziło 14 b ad a n y ch w skazu jący ch n a b r a k dom u i rodziny, m ożna jeszcze ta k pogrupow ać: 6 w sk azu je n a w a ru n k i p o b y tu w za k ładzie k a rn y m (co pow inno się znaleźć ja k o odpow iedź n a p y ta n ie 22), czterech w sk az u je n a b ra k życia tow arzyskiego, a trze ch przy ta cz a n a stę p u ją c e okolicz ności: niem ożność p ójścia n a grób m ęża, b r a k m ożliw ości p ó jścia n a ry b y , na m ecze p iłk i nożnej. Je d e n z b ad a n y ch n apisał: „Czuję się n ie w in n y i nie rozum im , dlaczego ta k się stało, że zostałem sk a z a n y ”. R ów nież i te odpow iedzi po w in n y się znaleźć ja k o odpow iedzi n a p y ta n ie 22.
W y stąp iła liczna g ru p a „In n y ch odpow iedzi”, bo aż 26. Większość z n ich porusza kw estie neg aty w n y ch odczuć psychicznych zw iązanych z odbyw aniem k a ry pozba w ien ia wolności. In n i b ad a n i p re z e n tu ją odm ienne reflek sje, ja k np.: „W ięzienie nie w y ch o w u je”, „P rzykro, że żona i dzieci śm ie ją się, że d o sta ł się do k ry m in a łu ”. Na tru d n o śc i sek su aln e zw iązane z pobytem w zakładzie k a rn y m w skazało tylko dw oje b a d a n y ch (jedna k o b ie ta i je d en m ężczyzna).
O gólnie m ożna pow yższe w ypow iedzi b ad an y ch podsum ow ać w te n sposób, że o d b y w ają cy zastępczą k a rę pozbaw ienia w olności w oleliby zapłacić grzyw nę, gdy by w iedzieli przedtem , ja k w y g ląd a pozbaw ianie w olności (trz eb a tu je d n a k dodać, że nie w szyscy m ieli m ożność jej zapłacenia). Ja k o dolegliw ość o k reślali oni przede w szy stk im fa k t p o zbaw ienia w olności, a ty lk o połow a spośród nich odczuw ała b ra k dom u i rodziny.
III. A rty k u ł m ój u jm u je p roblem tru d n o ści zw iązanych z w y k o n y w an iem k ary zastępczej w sposób chyba nietypow y. W idzę tu bbw iem nie tylk o tru d n o śc i od s tr o ny k a ry ja k o ta k iej. P rz e d sta w ia m też tru d n o śc i od. stro n y tych, cd o d b y w a ją tę k arę , tzn. od stro n y tru d n o śc i stw a rz an y c h im przez fa k t odb y w an ia k a ry zastępczej. Idzie m i o .uw ypuklenie p roblem u, czy z p u n k tu w id ze n ia społecznego w arto, żeby k a r a ta by ła odbyw ana, czy w ogóle p ow inna ona być p rze w id zia n a w n a szym p ra w ie k arn y m , czy też p ow inny być poszukiw ane in n e fo rm y k a r y zas tępczej bąd ź in n e form y zastępcze, k tó re by doprow adziły do uiszczenia grzyw ny, a w ięd. do jej w ykonania. Skoro zastępcza k a ra p ozbaw ienia w olności za nie uiszczoną grzyw nę nie jest p rze w id zia n a wi innych k o d ek sac h k a rn y c h p ań stw socjalistycznych (np. R SFR R z 1969 r., B u łg arsk ie j Rep. L ud. z 1968 r., Socjal. Rep. R u m u n ii z 1968 r. oraz Socj. Rep. K u b y z 1979 r.), to należałoby się z a sta now ić, czy k a ra ta p ow inna być u trz y m a n a u nas. J e s t to p roblem do ro zp atrzen ia w zw iązk u z p rzygotow yw aną głęboką re fo rm ą naszego p ra w a karnego.
