Materjały do życiorysu i twórczości Ignacego Krasickiego : (ciąg dalszy)

(1)

Ludwik Bernacki

Materjały do życiorysu i twórczości

Ignacego Krasickiego : (ciąg dalszy)

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 26/1/4, 636-679

(2)

III. MATERJAŁY.

Materjały do życiorysu i tw órczości Ignacego K rasickiego.

Ciąg dalszy 1. 2.

Bulla Klemensa XIII.

In nomine Domini Amen. Cunctis ubique pateat evidenter et sit notum, quod anno a Nativitate Domini nostri Iesu Christi MDCCLXVII die autem XVI februarii, pontificatus autem sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Clementis Divina Provi dentia Pape Pontificis XIII, anno eius nono, ego officialis depu tatus infrascriptus vidi et legi quasdam litteras apostolicas sub plumbo ut moris est expeditas tenoris sequentis, videlicet : Clemens episcopus servus servorum Dei venerabili fratri Ignatio Krasicki moderno episcopo warmiensi salutem et apostolicam benedictionem. Cum nos pridem ecclesie vranopolitanensi que in partibus infide lium consistit certo tunc expresso modo pastoris solatio destitute de persona tua nobis et venerabilibus fratribus nostris Sancte Romane Ecclesie cardinalibus ob tuorum exigentiam meritorum accepta de fratrum eorundem consilio apostolica auctoritate duxe rimus providendum necnon certis rationabilibus causis tunc adducti et precipue ob ingravescentem etatem bone memorie Adami Stanislai Grabowski tunc et dum viveret episcopi warmiensis variasque infirmitates, quibus afficiebatur, propter quas idem Adamus Stanislaus episcopus pastoralia munia exercere non valebat, te eidem Adamo Stanislao episcopo in coadiutorem perpetuum et irrevocabilem in regimine et administratione ecclesie warmiensis Sedi Apostolice im mediate subiecte cum futura in illa successione de consilio et aucto ritate similibus constituerimus et deputaverimus ac incertos pariter tunc expressos eventus prefate ecclesie warmiensis de eadem per sona tua de pari consilio et auctoritate apostolica predicta

provi-1 W części początkowej raaterjałów niniejszych należy na s. 408, przy liście Krasickiego do ks. Michała Kunickiego, dodać datę: 1751, zaś na s. 436 skreślić przypisek 4-ty.

(3)

ill. MATERJAŁY. 6 3 7

derimus teque illi in episcopum prefecerimus et pastoralem curam, regimen et administrationem ipsius ecclesie warmiensis tibi in spiritualibus et temporalibus plenarie committendo, prout in nostris inde confectis litteris plenius continetur. Ac postmodum pallium, insigne videlicet plenitudinis pontificalis officii, ex parte tua fuerit hodie a nobis per dilectum filium Mathiam Pruski presbyterum leopoliensis diecesis, nuncium tuum ad hoc a te specialiter con stitutum seu constituendum, cum ea qua decuit reverentia postu latum, nos tuis supplicationibus annuentes pallium ipsum de cor pore beati Petri apostoli sumptum a venerabili fratre nostro archiepiscopo gnesnensi et dilecto filio nostro et Sedis Apostolice nuncio in regno Polonie commorante tibi assignandum per dictum Mathiam duximus destinandum, ut iidem archiepiscopus et nuncius vel eorum alter illud tibi sub forma infrascripta assignent seu assi gnet et a te nostro et Romane Ecclesie nomine sub alia etiam presentibus inserta forma fidelitatis debite solitum recipiant seu recipiat iuramentum. Tu autem pallio eodem intra prefatam eccle siam tuam warmiensem iuxta formam indulti per felicis recorda tionis Benedictum Papam Pontificem XIV, predecessorem nostrum eidem ecclesie warmiensi apostolica auctoritate prefata concessi dum taxat utaris. Ut igitur signum non discrepet a signato, sed, quod geris exterius, interius serveris in mente, fraternitatem tuam mo nemus et hortam ur attente, quatenus humilitatem et iustitiam dante Deo, qui dat premia et munera elargitur, observare studeas, que suum servant et promovent servatorem ac eamdem ecclesiam war miensem sponsam tuam cures sollicite auctore Domino spiritualiter et temporaliter augmentare. Quocirca prefatis archiepiscopo et nuncio per apostolica scripta mandamus, quatenus ipsi vel eorum alter dictum pallium iuxta eamdem subsequentem formam tibi curent seu curet assignare et a te nostro et Romane Ecclesie no mine sub reliqua forma huiusmodi fidelitatis debite solitum reci piant seu recipiat iuramentum eiusque sic a te prestiti iuramenti formam nobis de verbo ad verbum per tuas patentes literas per proprium nuncium quantocitius destinare procures. — Forma autem, qua prefati archiepiscopus et nuncius in assignando tibi dicto pallio utentur, hec est: Ad honorem Dei omnipotentis et beate Marie Virginis ac beatorum apostolorum Petri et Pauli et domini nostri domini Clementis Pape Pontificis XIII et Sancte Romane Ecclesie necnon warmiensis ecclesie tibi commisse tradimus tibi pallium de corpore beati Petri sumptum, plenitudinem videlicet pontificalis officii, ut utaris eo intra ecclesiam tuam warmiensem iuxta formam indulti huiusmodi tantum. — Forma autem iuramenti quod prestabis talis est: Ego Ignatius Krasicki episcopus warmiensis ab hac hora in antea fidelis et obediens ero Beato Petro Sancteque Apostolice Romane Ecclesie ac domino nostro domino Clementi Pape Pontifici XIII suisque successoribus canonice intrantibus, non ero in consilio aut consensu vel facto, ut vitam perdant aut membrum seu capiantur mala captione, consilium vero, quod mihi credituri

(4)

6 3 8 III. M ATERJAŁY.

sunt per se aut nuncios seu literas ad eorum damnum me sciente nemini pandam, Papatum Romanum ас Regalia Sancti Petri adiutor eis ero ad retinendum et defendendum contra omnem hominem, legatum Apostolice Sedis in eundo et redeundo honorifice tractabo ac in suis necessitatibus adiuvabo, vocatus ad synodum veniam, nisi prepeditus fuero canonica prepeditione, apostolorum limina singulis quadrienniis visitabo aut per me aut per meum nuncium, nisi apostolica absolvar licentia, possessiones vero ad mensam mei episcopatus pertinentes non vendam neque donabo neque impignorabo neque de novo infeudabo vel aliquo modo alienabo inconsulto Romano Pontifice ac constitutionem super prohibitione investitu rarum beneficiorum iurisdictionalium de anno Domini millesimo sexcentesimo vigesimo quinto editam servabo. Sic me Deus adiuvet et hec Sancta Dei Evangelia. — Datum Rome apud Sanctam Mariam Maiorem, anno Incarnationis Dominice millesimo septingentesimo sexagesimo sexto quartodecimo kalendas martii, pontificatus nostri anno nono. — Loco + Plumbi. — Quibus litteris inspectis presens transumptum confici presentibus dominis Francisco Puraye et Fran cisco Ferretti testibus.

Concordat cum originali. I. Riganti officialis deputatus L. se- cretarius.

Ita est. Philippus Bincelli manu propria.

I. L. Roccatani. L. S.

A r c h i w u m b i s k u p i e w F r a u e n b u r g u , s y g n . D . 1 0 6 ( 1 1 4 ) , k . 2 6 r . — 2 7 ▼ . 3.

List pasterski 1767 roku.

Ignatius comes a Krasiczyn Krasicki Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopus varmiensis et sambiensis, S. R. I. princeps, ter rarum Prussiae praeses.

Venerabili capitulo ecclesiae nostrae cathedralis, fratribus no stris charissimis, nec non dilectis filiis clero dioeceseon nostrarum, salutem in Domino. Posteaquam ad meliorem vitam nunquam satis laudatus antistes praecessor noster, qui nos, dum adhuc viveret, in partem sollicitudinis suae pastoralis accivit, pro recipienda corona laborum, quam reddit Dominus iustus iudex, translatus fuisset, in nosque totum onus pascendi gregis ac procurandae vineae Domini recidisset, illico cor nostrum patuit, idemque dilatatum spatiis cha- ritatis fuit ad vos, nihilque prius et antiquius habebamus, quam ut nos ad speculam hanc conferremus, ex qua nobis oves nostras nosque illis cognoscere liceret. Ast cum a latere Serenissimi Regis nostri ac domini clementissimi nobis pro ea fide ac gratitudine, qua, ob immensa in nos beneficia, non secus atque amoris et be nevolentiae testimonia, obstringimur, avelli non est integrum minus- que decorum, desideria nostra non sine animi amaritudine intra sinum cordis continere tantisper cogimur, donec nobis (quod brevi

(5)

ΙΠ. MATERJAŁY. 639

futurum fore speramus) facie ad faciem de iis, quae patris coelestis sunt, vobiscum loqui concedatur. Verumtamen charitas diffusa erga vos urget nos, ut vocem etiam de longinquo elevemus, qua vos parare viam Domini et rectas facere semitas eius moneamus; nec non a somno, si quis forsan oculis vestris irrepsit, excitatos ad aemulanda charismata meliora invitemus. Probe nostis partes sacri ministerii, tum etiam angelicis humeris formidabiles, quas nos licet immerentes iisque ferendis plane impares suscepimus, in eo potis simum versari, ut domus Dei, quam nos posuit Spiritus Sanctus re gere, ita praeesse studeamus, ut nihil de animabus iis pereat, quae vigilantiae nostrae traditae sunt; hincque facile intelligitis, quantis auxiliis, hac praecipue difficillima, fluctuosa, navimque Petri unde- quaque impetente temporis tempestate, egeamus, ne oneri curarum nos prementium succumbamus. Et quia vestra res agitur (non enim ratio rectoris navis ob illorum causa, qui navi deferuntur, ob com mune salutis bonum separari potest), vestra interest, nos in humi litate spiritus, et in lachrymis atque gemitibus poenitentiae a Patre luminum, ut initia regiminis nostri benedicat, vultumque Suum su per nos illuminet, supplicantes piis non minus quam ardentibus orationibus pro grandi, qua estis, charitate impigre adiuvare. Vestras itaque, cum qui senatus meus ceu corona capitis et scaturigo con siliorum, quorum ubertati inebriari gregem nostrum necesse est, estis, tum qui cooperatores in vineam Domini a coelesti Patrefa- milias vocati partem sollicitudinis pastoralis fertis, preces exposci mus, minime dubitantes, quin etiam populum curae vestrae com missum ad similia Christianae pietatis subsidia exemplo et adhor tatione vestra alliciatis. Quia vero vigilantia praecessoris nostri, cuius memoria in benedictionibus semper erit, satis excultum agrum dominicum probe novimus, ac insuper virtutes vestras, quarum impulsu parvulis panem doctrinae Christianae frangere non inter mittitis, omnium animos in studia pietatis incendere, et ad propi tiandum ultionum Dominum peccatis hominum iuste indignatum incitare curatis, neve quid detrimenti ovile vestrum patiatur, vigiles ac attenti persistitis, perspectas habemus, ultro currentibus stimulum addere, salutaribus monitis nostris supersedemus, unicum a vobis contendentes, ne rebus in vinea hac bene compositis plus aequo confisi ac forte remissius custodiam agentes, inimico homini super seminandi zizania facilitatem praebeatis. Vigilate itaque et orate, fratres charissimi, ne intretis in tentationem, ille enim qui vos tradere, oves dispergere nititur, non dormit, sed tanquam leo rugiens circuit et quaerit, quem devoret. Porro haec pauca ita a nobis accipite, ut nos caetera, cum venerimus, disposituros ne ambigatis; confidimus enim non nostris viribus, sed gratiae illius, qui infirma mundi eligit, et cuius providentia gubernaculo huius ecclesiae ad moti sumus, non defuturum nobis e coelo auxilium, quo provide ac opportune pro nata occasione omnibus prospiciamus, utpote nullis laboribus et vigiliis parsuri ad procuranda commoda spiri tualia et temporalia populi, quem paterno sinu tanquam

(6)

gratissi-640 III. MATERJAŁY.

mam portionem haereditatis Domini complectimur, et cui benedic tionem pastoralem peram anter impertimur. Dabantur Varsaviae, die 15-ta mensis martii anno Domini 1767-mo.

L. S. Ignatius episcopus.

A r c h i w u m b i s k u p i e w F r a u e n b u r g u , s y g n . D . 1 0 6 ( 1 1 4 ) , k . l ; r . — 1 v . 4.

Rada Senatu 1767 roku.

Stanisław August z Bożej łaski Król polski, Wielki Książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, kijowski, wołyński, podolski,

podlaski, inflancki, smoleński, siewierski i czerniechowski. Wielebny w Bogu uprzejmie Nam miły.

Bogu Najwyższemu widzącemu wszystkie skrytości serc ludz kich najlepiej wiadomo, jak mocno w czasie natężonych myśli o dobro i uszczęśliwienie powszechne królestwa Naszego przerażeni jesteśmy dissidentów i disunitów, tak mocne mające wsparcie, okolicznościami; Uprzejmości Waszej o co rzecz idzie, i że już wojska rosyjskie w gra nice nasze wkroczyły, jest zapewne wiadomo z rozdanych, po całym kraju publikowanych deklaracyj dworów cudzoziemskich, jako też manifestu i spisania się w Toruniu i słuchu rzeczonych dissiden- tów; Nam tylko zostaje oznajmić Uprzejmości Waszej, jakośmy z tej przyczyny z przytomnego przy boku Naszym Senatu na dniu drugim kwietnia zgromadzili Radę i za zdaniem jej wzięliśmy przed się na dzień dwudziesty piąty przyszłego maja cały Senat, jako Narodową Radę konwokować do Warszawy dla wspólnego w tak ważnej materji w sobie i konsekwencjach naradzenia, co w tak przykrym razie czynić będzie należało, żeby od państw Rzeczpo spolitej ruinę i nieszczęśliwość wszelką oddalić. Żądamy przeto usil nie, żebyś Uprzejmość Wasza jako gorliwy o całość Ojczyzny sena tor, którego sentymenta zawsze Nam będą przyjemne, na rzeczony termin Rady Senatu, to jest dzień 25 maja na to miejsce przy być nie omięszkał. A teraz doskonałego zdrowia i wszystkiego życzemy Mu dobra. Dan w Warszawie, dnia VIII miesiąca kwietnia roku Pańskiego MDCCLXVII, panowania Naszego III roku.

Stanisław August Król. Adres: Wielebnemu w Bogu Krasickiemu, Biskupowi Warmiń skiemu, Uprzejmie Nam Miłemu.

A r c h i w u m b i s k u p i e w F r a u e n b u r g u , s y g n . D . 1 1 2 ( 1 2 1 ) , k . 9 2 r . — 9 3 v . 5.

Forma iuramenti fidelitatis.

Ego Ignatius Krasicki episcopus varmiensis ab hac hora in antea fidelis et obediens ero Beato Petro Sanctaeque Apostolicae Romanae

(7)

ΙΠ. MATERJAŁY. 6 4 1

Ecclesiae ac domino nostro domino Clementi Papae Pontifici XIII suisque successoribus canonice intrantibus, non ero in consilio aut consensu vel facto, ut vitam perdant aut membrum, seu capiantur mala captione, consilium vero, quod mihi credituri sunt per se, aut nuntios seu litteras, ad eorum damnum me sciente nemini pandam, Papatum Romanum ac Regalia Sancti Petri adiutor eis ero ad retinendum et defendendum contra omnem hominem, legatum Apostolicae Sedis in eundo et redeundo honorifice tractabo, ac in suis necessitatibus adiuvabo, vocatus ad synodum veniam, nisi praepeditus fuero canonica praepeditione, apostolorum limina singulis quadrienniis visitabo aut per me, aut per meum nun tium, nisi apostolica absolvar licentia, possessiones vero ad mensam mei episcopatus pertinentes non vendam, neque donabo, neque impignorabo, neque de novo infeudabo, vel aliquo modo alienabo inconsulto Romano Pontifice, ac constitutionem super prohibi tione investiturarum beneficiorum iurisdictionalium de anno Domini millesimo sexcentesimo vigesimo quinto editam servabo. Sic me Deus adiuvet et haec Sancta Dei Evangelia.

Ita est. Ignatius episcopus varmiensis et sambiensis. L. S.

Vladislaus Alexander Pomian a Lubna Lubieński, Dei et Sedis Apostolicae gratia archiepiscopus gnesnensis, legatus natus Regni

Poloniae et M. D. Litthuaniae, primas primusque princeps. Universis et singulis, quorum interest, intererit aut quomodolibet intéressé poterit significamus, et ad notitiam indubitatam deducimus. Quia nos viso et lecto transumpto bullarum apostolicarum favore celsissimi reverendissimi domini Ignatii Krasicki S. Romani Imperii principis, episcopi varmiensis et sambiensis ad effectum utendi pallio in dioecesi sua varmiensi, quartodecimo kalendas mardi, anno millesimo septingentesimo sexagesimo sexto Roma emanatarum in personam nostram directarum, eoque sano salvo et illaeso reper tis mandatis apostolicis, cum ea (qua par est) reverentia, morem gerentes, dictum pallium eidem celsissimo et reverendissimo domino antistiti assignandum esse censuimus, uti quidem, postquam ab eo iuramentum corporale fidelitatis Sanctissimo feliciter hodierno Papae et eius successoribus, iuxta rotham superius ex bullis fideliter descriptam, clare distincte ad S. S. Dei Evangelia receperimus, secun dum formam in iisdem bullis contentam, die hodierna in ecclesia parochi ali squiernievicensi archidioecesis nostrae gnesnensis, cum omnibus facultatibus in suprascriptis bullis contentis assignavimus, et imposuimus. Et in praemissorum fidem, praesentes manu nostra subscriptas, et sigillo munitas literas extradidimus. Datum in palatio nostro primatiali squiernievicensi hac die 21-ma aprilis anno 1767.

L. S.

Vladislaus archiepiscopus et primas.

(8)

6 4 2 III. MATERJAŁY.

6

.

Order św. Krzyża.

Frater Emmanuel Pinto Dei gratia Sacrae Doinus Hospitalis Sancti Joannis Hierosolimitani, et Militaris Ordinis Sancti Sepulcri Dominici magister humilis, pauperumque Jesu Christi custos: uni versis, et singulis praesentes nostras literas visuris, lecturis et audi turis salutem. Notum facimus, et in verbo veritatis attestam ur, qua liter infrascripta bulla extracta fuit ex libro bullarum in cancellaria nostra conservato, in quo similes notari et registrari solent. Quam quidem in hanc publicam formam extrahi, et redigi iussimus, ut ubique tam in iudicio, quam extra eidem plena et indubitata fides adhibeatur. Cuius tenor est, qui sequitur, videlicet:

Frater Emmanuel Pinto Dei gratia Sacrae Domus Hospitalis Sancti Joannis Hierosolimitani, et Militaris Ordinis Sancti Sepulcri Dominici magister humilis, pauperumque Jesu Christi custos : illustrissimo, excellentissimo, et reverendissimo domino comiti Ignatio Krasicki principi et episcopo Varmiae, nobis sincere dilecto salutem in quo est omnium vera salus. Praeclara generis tui nobi litas, virtutum tuarum merita, tuique erga ordinem nostrum animi propensio, ac devotio, quibus apud nos per literas a Sacra Maje state Regis Poloniae ad nos missas summopere commentaris, nos hortantur, et inducunt, ut illustrissimam, excellentissimam et reve rendissimam personam tuam peculiari benevolentiae nostrae signi ficatione complectamur. Votis itaque tuis, precibusque pro parte tua nobis porrectis libenti animo annuentes, praelaudataeque maje stati morem gerentes, de nostra certa scientia, tenore praesentium, cum deliberatione nostri venerandi concilii hodierna die capta, tibi illustrissimo, excellentissimo, et reverendissimo domino eomiti Ignatio Krasicki, ut crucem auream ad figuram habitus ordinis no stri formatam, collo appensam, devotionis causa gestare, et deferre valeas, indulgemus, plenamque licentiam et facultatem concedimus et elargimur; teque omnibus indulgentiis ac gratiis spiritualibus, quibus vigore privilegiorum nostrorum a Sacrosancta Sede Apo stolica nobis, et ordini nostro concessorum fratres nostri, aliique eidem ordini nostro addicti utuntur, fruuntur et gaudent, uti, frui et gaudere decernimus, et declaramus : necnon omnium missarum, orationum, piorumque hospitalitatis et militiae pro catholica fidei tuitione operum, quae in dies a fratribus nostris, terra, mari que (Deo largiente) fiunt participem in Domino facimus et omni meliori modo esse volumus. Praecipientes universis, et singulis dictae do mus nostrae fratribus quacumque auctoritate, dignitate, officioque fun gentibus praesentibus et futuris in virtute sanctae obedientiae, ne contra praesentes nostras concessionis, declarationis et participa tionis literas aliquatenus facere, vel venire praesumant, sed eas studeant inviolabiliter observare. In cuius rei testimonium bulla nostra magistralis plumbea praesentibus est appensa. Datum Me litae in conventu nostro die XVIII mensis maii 1767.

(9)

III. MATERJAŁY. 6 4 3

Et quia ita se habet veritas, ideo in huius rei testimonium bulla nostra magistralis in cera nigra praesentibus est impressa. Datum Melitae in conventu nostro die, mense et anno supradictis.

Registratum in cancellaria.

L. S. Saint Aquilae F ra n Vicecancellarius.

A r c h i w u m b i s k u p i e w F r a u e n b u r g u , s y g n . D . 1 1 2 ( 1 2 1 ) , k . 1 0 2 r . — 1 0 2 v . 7.

Generał pruski 1767 roku.

W tych, które się oczom Uprzejmości Waszej prezentują oko- licznościch, Bogu Najwyższemu widzącemu wszytkie skrytości serc ludzkich najjawniej jest wiadomo, jak tnocnemi ściśnieni jesteśmy troskami, które lubo wskroś przenikają ojcowskie Nasze serce, mi łość jednak Ojczyzny i ludu rządom Naszym od Boga powierzonego wszytkie te uciski przewyższa i dodaje ochoty do ratowania Ojczyzny w tak przykrym razie będącej. Nauczy uniwersał i instrukcja od Nas na sejmiki przedsejmowe wydane, że starania Nasze do dobra po spolitego natężone nic więcej nie mają w sobie, tylko żeby od państw Rzeczypospolitej ruinę i nieszczęśliwość wszelką oddalić, a zatym po Uprzejmości Waszej więcej nie żądamy, tylko abyś powodem swoim i przyzwoitym senatorskiemu rozsądkowi swojemu w objaśnieniu spraw narodowych kredytem i roztropnością Nasze na Generale dnia VII miesiąca września roku teraźniejszego przypadającym wspierał intencje. Dobrego przytym od Pana Boga Uprzejmości Waszej życzemy zdrowia. Dan w Warszawie, dnia III miesiąca lipca roku Pańskiego MDCCLXVII, panowania Naszego III roku.

Stanisław August Król. Adres: Wielebnemu w Bogu Krasickiemu, Biskupowi Warmiń skiemu i Sambińskiemu, Uprzejmie Nam Miłemu.

A r c h i w u m b i s k u p i e w F r a u e n b u r g u , s y g n . D . 1 1 2 ( 1 2 1 ) , k . 1 0 5 r . — 1 0 6 v . 8.

Konfederacja radomska.

Z pobudki najprzód baczności na wiary świętej rzymskiej katolickiej ucalenie (!), biskupom powinnej, jako też dobrego oby watelstwa i obowiązku senatorskiego do radzenia o dobru po wszechnym tej Rzeczypospolitej, potym z powodu przystąpienia JWJMks. arcybiskupa lwowskiego, JOksięcia JMć biskupa kra

(10)

kowskiego, i JWJks. biskupa kamienieckiego, konfratrów naszych w kościele Bożym i Ojczyźnie zasłużonych i od nas wielce po ważonych, w Borzęcinie uczynionego, przystępujemy do Konfede racji Generalnej w Radomiu zrobionej, a teraz na tym miejscu znajdującej się w nieprzełamanej gorliwości przy wierze świętej rzymskiej katolickiej i prawach narodowych onęż ubezpieczających, jako też z nienaruszoną Najjaśniejszemu Stanisławowi Augustowi szczęśliwie nam panującemu wiernością i takowe przystąpienie rękami naszemi stwierdzamy, oraz ad acta publica podajemy. Dan

w Warszawie, d. 21 augusti 1767 anno.

A n t o n i O s t r o w s k i b i s k u p k u j a w s k i k s . S z e p t y c k i b i s k u p p ł o c k i k s i ą ż ę K r a s i c k i b i s k u p w a r m i ń s k i k s . M ł o d z i e j o w s k i b i s k u p p r z e m y s k i k s . Z a ł u s k i b i s k u p k i j o w s k i k s . G i e d r o y ć b i s k u p i n f l a n c k i . R ę k o p i s B i b l j o t e k i R a c z y ń s k i c h w P o z n a n i u , n r . 2 3 8 , k . 7 8 . 9. Konfederacja barska. a.

Votum JOKsięcia Biskupa Warmińskiego na Radzie Senatu r. 1768,

d. 13 martii w Warszawie.

W tym okropnym Rzeczypospolitej stanie po obywatelsku radzić WKMci i sądzić inaczej nie mogę, jako iż skonfederowani obywatele przy wierze i wolności bracia nasi, krew nasza, po winni mieć względy sprawiedliwe, bo gdy pomoc jest zagraniczna z niemi, radzić, żeby ich znosić, lub o nowe przeciwko onym po siłki prosić, jest nietylko narodowi przeciwnym, ale i na samych siebie bezwzględnym. Uchowaj zaś Boże, gdyby się im noga po winęła, to słuszne politowanie nad niemi i chwała dla onych, że chcieli, byli o wolność i wiarę mężni.

P o d ł u g r ę k o p i s u B i b l j o t e k i Z a k ł a d u N a r o d o w e g o i m . , O s s o l i ń s k i c h w e L w o w i e , n r . 1 9 3 , k . 6 4 v . ’ .

b.

Mowa JOKsięcia JMci Krasickiego, biskupa warmińskiego, na senatus consilium w czasie wszczętej konfederacji barskiej miana, roku 1768.

W tym okropnym Rzeczypospolitej stanie chcieć radzić WKMci i Rzeczypospolitej nie mogę inaczej, jak żeby skonfederowani przy wierze ś. katolickiej bracia nasi, krew nasza, mieli sprawiedliwy wzgląd, bo kiedy z niemi jest pomoc zagraniczna, radzić i nowe

1 T e k s t a o g ł o s i ł K u r p i e l w r o z p r a w i e p . t . Polityczne i społeczne przekonania Ignacego Krasickiego ( 1 . c . , s . 1 7 ) .

(11)

ΙΠ. MATERJAŁY. 6 4 5

przeciw onym prosić posiłki, jest nietylko być nieżyczliwemi kra jowi, ale i na nas samych bezwzględnemi, a kiedy, uchowaj Boże,

noga im się powinie, te sprawiedliwe u wszystkich z chwałą dla onych zostanie politowanie, że byli czuli o wiarę i wolność mężowie.

P o d ł u g r ę k o p i s u M u z e u m X X . C z a r t o r y s k i c h w K r a k o w i e , n r . 1 7 0 2 , s . 3 6 .

10.

Stanisław August z Bożej łaski Król polski, Wielki Książe litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, kijowski, wołyński, podolski,

Gdy stosując się do ustawy Sejmu dopiero przeszłego i po trzeby Rzeczypospolitej, żeby podatki publiczne były wymiarko- wane i kurs monety po całym królestwie był ustanowiony, wyda liśmy uniwersał na Generał ziem pruskich pro die IX maji w tym

roku w Malborku naznaczony, ufność całą zamierzonego od Nas i Rzeczpospolitej skutku pokładamy w patrjotycznych sentymen tach Uprzejmości Waszej, dojrzałej radzie, kredycie między oby watelami, et constatus i dobrze życzeniu Ojczyźnie. Urodzony

poseł od Nas na ten Generał wyznaczony ma w instrukcji swojej zamkniętą obrad tego przyszłego Generału m aterją; usilne przez Uprzejmość Waszę jej popieranie będzie dowodem zgodnych myśli z Naszemi królewskiemi o dobro całego narodu staraniami, o któ rych z strony Uprzejmości Waszej bynajmniej nie wątpiąc, dobrego od Pana Boga życzemy zdrowia. Dan w Warszawie, dnia VI mie siąca kwietnia roku Pańskiego MDCCLXVI1I, panowania Naszego IV roku.

Stanisław August Król. Adres: Wielebnemu w Bogu Ignacemu Krasickiemu, Biskupowi Warmińskiemu, Uprzejmie Nam Miłemu.

A r c h i w u m b i s k u p i e w F r a u e n b u r g u , s y g n . D . 1 1 2 ( 1 2 1 ) , k . 1 2 8 r . — 1 2 9 v. 11.

Stanisław August z Bożej łaski Król polski, Wielki Książe litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, kijowski, wołyński, podolski,

Ponieważ zbliża się Sejm ordynaryjny sześćniedzielny, konsty tucją ostatnią Sejmu ekstraordynaryjnego w tym roku

(12)

zakończo-6 4 zakończo-6 III. MATERJAŁY.

nego na dzień siódmy miesiąca listopada roku teraźniejszego 1768, tu w Warszawie naznaczony, żądamy więc po Uprzejmości Waszej (którego wiarę, dobre sentymenta i radę senatorską w każdej po trzebie publicznej przezorne znamy), abyś z obowiązanej przysięgą ku Ojczyźnie gorliwości zdanie swoje względem tego wszystkiego, co dla powszechnego Rzeczypospolitej dobra widzisz potrzebnego, wyrazić Nam raczył. My bowiem w jednomyślności z kochanym narodem o szczęśliwości jego a wraz Naszej własnej zaradzić pra gnąc, przed ekspedycją uniwersałów przedsejmowych, jako też in- strukcyj na sejmiki poselskie, Sejm zwyczajnie poprzedzające, myśli i sentymenta wiernej rady znajome mieć chcemy, i stąd tym usil niej zagrzewamy Uprzejmość Waszą do prędkiego rzeczonego zda nia Nam oznajmienia, im bardziej pragniemy i na to usilność królew ską łożemy, żeby widzieć to królestwo rządom Naszym od Pana Boga powierzone i zacnych jego obywatelów w słodki pokój i obfite opliwających sukcesa. Dobrego przytym od Pana Boga Uprzejmości Waszej życzemy zdrowia. Dan w Warszawie, dnia X miesiąca czerwca roku Pańskiego MDCCLXVIII, panowania Naszego IV roku.

Stanisław August Król. Adres: Wielebnemu w Bogu Ignacemu Krasickiemu, Biskupowi Warmińskiemu i Sambińskiemu, Uprzejmie Nam Miłemu.

Archiwum biskupie w Frauenburgu, sygn. D. 112 (121), k. 132 r. — 133 v. 12.

Nadchodzi znowu czas zbawienny, czas radzie publicznej przez Sejm ostatni w tym roku zakończony poświęcony, w którym przykładnej o dobro Ojczyzny gorliwości najżywsze dawać dowody ścisłym dla każdego obywatela jest obowiązkiem. O takowych Uprzejmości Waszej sentymentach bynajmniej nie wątpiąc, spodzie wamy się, że Uprzejmość Wasza na Generale dnia 10 października, Sejm ordynaryjny sześćniedzielny, dnia 7 listopada w tym roku tu w Warszawie przypadający, poprzedzającym, usiłowania swoje łożyć nietylko będziesz, ale też mianego w tamtej prowincji pru skiej kredytu i poważenia na to użyjesz, aby przez wybór posłów z zacnych ziemian o publicznym dobru, osobliwie w teraźniejszych okolicznościach, na przyszłym Sejmie jako najlepiej zaradzić można. Dogodzisz przez to Uprzejmość Wasza myślom Naszym, o całość powszechną zawsze troskliwym, a osobie swojej przyczynisz sza cunku. Dobrego przytym Uprzejmości Waszej od Pana Boga życzemy

(13)

zdrowia. Dan w Warszawie, dnia XII miesiąca sierpnia roku Pań skiego MDCCLXVIII, panowania Naszego IV roku.

Stanisław August Król. Adres : Wielebnemu w Bogu Ignacemu Krasickiemu, Biskupowi Warmińskiemu i Sambińskiemu, Uprzejmie Nam Miłemu.

Archiwum biskupie w Frauenburgu, sygn. D. 112 (121), k. 134 r. — 135 v. 13.

List pasterski 1771 roku.

Ignatius comes a Krasiczyn Krasicki Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopus varmiensis et sambiensis, S. R. Imperii princeps, terrarum

Prussiae praeses.

Illustri ac admodum reverendis archipresbytero, parochis, ca- pellanis, vicariis caeterisque presbyteris archipresbyteratus N. salutem

et benedictionem in Domino. Audistis nuper, dilectissimi fratres, quanto malignatus est inimicus in Sanctum Christum Domini. Recogitatis nobiscum in amaritudine animae atrocitatem sceleris, simulque, ut auferat Dominus iniquitatem hanc de gente nostra, misericordiam Eius deprecamini: vere enim potens est misericordiam suam facere nobiscum, qui misericordiam suam non abstulit ab Eo, sed in bra chio suo excelso et forti, postquam sic disponente inscrutabili sua providentia pavor et tremor venerunt super eos, de manu adversa eripuit Eum, et in solio tanti Regis virtuti debito salvum et inco lumem servavit. Ingens profecto ex periculo iactura Patris Patriae dolor invasit praecordia nostra, ast ubi summo Dei beneficio, pro cellosam hanc tempestatem feliciter iam enatasse novimus, praeterire nefas ducimus, quin gaudium nostrum, et inenarrabilem laetitiam communicare vobiscum ulterius differamus. Gaudete igitur, dilectis simi fratres, iterum vobis dico gaudete: Stanislaus enim Augustus peculiari Dei Providentia periculum superavit, salvus vivit, inco lumis servatur. Quia vero gaudium et laetitia nostra a Deo optimo maximo, a quo cuncta bona procedunt, promanant, dignum et iustum est, ut pro tam grandi supremi Numinis beneficio gratias agamus Domino Deo nostro. Eapropter vobis supramemoratis tanquam ecclesiarum suarum respectivis rectoribus mandamus, ut prima, a notificatione praesentium dominica vel festiva die populum ad divina congregatum, quatenus contrito corde et humiliato pro salute et incolumitate Regi nostro clementissimo divinitus servata debitas gratias Deo persolvat, publice ex ambonis moneatis, ipsi vero, intonato hymno Ambrosiano Te Deum laudamus solitam col

lectam pro gratiarum actione addentes, Deum nostrum omnipo tentem deprecemini. Volumus autem, ut praesentes via cursoria ad ecclesias archipresbyteratus N. oppido expediantur. Dabantur in arce

nostra Brunsbergae, die 21· ma mensis novembris, anno Domini 1771-mo.

(14)

648 IU. MATERJAŁY.

14.

Stanisław August z Boże] łaski Król polski, Wielki Książe litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, kijowski, wołyński, podolski,

Wrodzona dobra powszechnego miłość Nasza, a żadną nieska żona prywatą, staranie około tej Rzeczypospolitej, której z Boskiego zrządzenia przez zgodną i wolną elekcją zostaliśmy królem, pozwa lały Nam sprawiedliwej nadziei spokojno szczęśliwego nad ukocha nym narodem Naszym panowania. Znając iż ten kraj tylko szczęśli wym być może, w którym dozór rządowej Rady, jednostajnie czynny, łączy dojrzałość zdania z powagą prawności, a znajdując te oby dwa zaszczyty w zacnym Senacie tej naszej Rzeczypospolitej, posta nowiliśmy za przykładem najsławniejszych poprzedników Naszych, równie z Nami na łonie tej Ojczyzny wypielęgnowanych, zasiadać co tydzień na Radzie Senatu. Przez część niemałą pierwszych dwóch lat panowania Naszego, ten zwyczaj ciągle jednostajny stał się razem i zamierzeniów Naszych ku dobru publicznemu dowodem, i śrzodkiem początkowego onegoż zakwilnienia. Lecz wprętce los zawisny pomyślności Naszych rozwinąwszy jadowite zawiązki, które chciwość zazdrosna niezgody ręką zasiała, tę wspólność częstą myśli i prac Naszych z Senatem uczyniły niepodobną. Wznawiać rozkład poślednich stopniów, któremi nieszczęścia krajowe do strasznego doszły kresu, o który dziś rzecz idzie, byłoby tu nie wczesnym. To Nam więc tylko teraz przychodzi obwieszczać Uprzej mości Waszej, iż po nastąpionych jednosłownych deklaracjach, któremi Nam trzy dwory sąsiedzkie zapowiedziały zajęcie ich wojskami tych prowincyj Rzeczypospolitej Polskiej, które sobie przywłaszczać pretendują, zgromadziliśmy na dzień szósty października Radę senatorów na ów czas boku Naszego bliskich, z których zdania, w odpowiedzi Naszej tu wraz z deklaracjami przyłączonej, na dniu 17 ocłobris prowizjonalnie założyliśmy uroczystą protestacją przeciw

wszelkim postępkom tych trzech dworów prawu i interesom Rzeczy pospolitej przeciwnym. A jako na tejże Radzie zasiadający, dopraszali się u Nas o wezwanie zupełnej wszystkich senatorów liczby, na rozwagę i wybiór dalszych ku ratunku Ojczyzny potrzebnych czyn ności, My chętnie skłaniając się do tak przyzwoitego okolicznościom zdania, naznaczamy wielką Senatu Radę na dzień pierwszego marca w roku przyszłym 1773, żądając po Uprzejmości Waszej, abyś za odebraniem niniejszego listu okólnego, do boku Naszego stanąć nie zaniechał na termin wzwyż wyrażony, jako zupełnie wystar czający dojściu do wiadomości Waszej wezwania Naszego i onemuż przez Was zadośćuczynieniu. Przybędziesz Uprzejmość Wasza tutaj dla obmyślania potrzeb publicznych wraz z tym królem, którego

(15)

III. MATERJAŁY. 649

Wszechmocna Ręka osadziwszy na tronie utwierdzić na nim raczyła, prawie cudem ratując życie jego z pomiędzy rąk świętokradzkich, z których moc ludzka wyrwać go zdała się już niedołężną. Ujrzysz Uprzejmość Wasza własnemi oczy przeświadczające dowody, jakośmy w żadnej chwili, żadnego nie zaniedbali starania dla odwrócenia nieszczęśliwości, pod któremi ten naród wtedy najciężej jęczyć po czął, gdy potwarców przewrotność śmiała własne kroki temu przy pisywać, którego dostojeństwo zazdrosną ich jedynie srożyło za wziętość; wtedy gdy taż przewrotność zapamiętałych zapędów łańcuchem uniosła się na koniec aż na obwieszczenie bezkrólewia i rozkazanie królobójstwa. Wzdrygnęły się wszystkie serca cnotliwe; każdy dobry obywatel zapłakał nad plamą narodu krwią pana własnego niewinną zbroczonego. Bogdajby tak ciężkich ucisków dotkliwość tym przecię słodzić sobie mogliśmy, żeby przynajmniej z senatorów żaden w nieprawne przeciw osobie i dostojeństwu Naszemu wchodząc związki, sam sobie do boku i Rady Naszej dobrowolnie przystępu nie był zatamował. Aliści, kiedy leczyć nie jątrzyć rany krajowe jest Naszym zamierzeniem, oświadczamy, że ktokolwiek z senatorów będący w mieniącej się konfederacji związku, onego się autentycznym i do Naszej wiadomości podanym zrzecze recesem, przy jasnym wyznaniu winnej Nam życzliwej wierności, nietylko być może pewien darowania od Nas urazy, ale i bez piecznego w kraj ojczysty i tu na miejsce Rady przybycia. Niech ci, których nieszczęsny skutek przeszłych błędów od urzędu, Ojczyzny i pana dalekiemi uczynił, powracają na głos króla i ojca, który winnych znać nie chce, gdziekolwiek obaczy winę swą z żalem wyznawających, tych zaś wszystkich żąda mile przytulić, którzy poznawszy w domowych niechęciach wszystkich klęsk naszych zrzódło, nieinaczej odtąd zamyślają skutecznie i pomyślnie ratować wiarę, Ojczyznę i wolność, tylko wspólnie z królem tak szczerze do tych najdroższych zaszczytów przywiązanym. Te jednostajne żądania Nasze są celem istotnym przyszłej Rady Wielkiej, na której Uprzejmość Wasza dla łaski Naszej królewskiej i z obowiązku urzędu swego na dniu naznaczonym znajdować się będziesz. Zatym Uprzej mości Waszej wszystkiego dobra od Boga życzemy. Dan w W ar szawie, dnia III miesiąca grudnia roku Pańskiego MDCCLXXII, pa nowania Naszego IX roku.

Stanisław August Król. Po podpisanym liście niniejszym, odebraliśmy deklaracją od trzech potencyj jednosłowną także tu przyłączoną pod datą 4 decem bris, której wyrazy gdy nam doniesiono, że najbardziej z okazji prze

dłużonego terminu Senatus consilii pochodzą i żeby Nam ten zarzut

sprawiedliwie uczyniony być nie mógł, żeśmy przez zaciętość w małej rzeczy pomnożyli nieszczęśliwości krajowe, z tych racyj niniejszym przypisem obwieszczamy Uprzejmość Waszą, że przybli żamy termin Wielkiej Rady, naznaczając onę na dzień ósmy miesiąca lutego roku przyszłego 1773, na który stanąć tu do boku Naszego

(16)

650 III. M ATERJAŁY.

nie omięszkacie dla łaski Naszej królewskiej i z obowiązku urzędu swego.

Stanisław August Król.

Archiwum biskupie w Frauenburgu, sygn. D. 112 (121), k. 169 r. — 170 v. XIII.

IGNACY K R A SIC K I: OPIS HOŁDU W KRÓLEWCU.

Bawiłem się wtenczas przy stryju moim księciu biskupie warmińskim w Heilsbergu, gdy doszła nas wiadomość o śmierci Fryderyka II króla pruskiego, przypadła dnia 18 sierpnia 1786 roku. Tego monarchy wielkie czyny wszystkim wiadome, równą stałość i wielkość umysłu, którą można było widzieć w ciągu jego życia, w ostatnich momentach okazywał, śmierci wcale się nie lękał. Ostatnie prawie jego uczucie było następujące. Lubił charteczki angielskie i te w swym pokoju miewał zawsze; gdy już będąc bardzo słabym, mało co mówić mógł, i w spokojności tylko końca życia czekał, suczka skoczywszy ze stołka hałas uczyniła, król rozumiejąc, że jej się co złego stało, rzekł: „Podnieście ją i czyń cie jej wygodę, aby jej dobrze było“ . Kilką dniami zaś wprzód, gdy mu przyniesiono jakieś papiery do podpisania, wziął pióro, chcąc podpisać, nie mogąc zaś, rozgniótł pióro, mówiąc po fran cusku. Je ne veu plus, et je ne peu plus. Gdy się rozeszła wieść o śmierci królewskiej, różne skutki w różnych czyniła, nikt jednak łez nad wielkim tym człowiekiem wtrzymać nie mógł ; nie we wszystkich jego poddanych te łzy równie szczere były. Branden- burczykowie, Pomorzanie żałowali go szczerze, bo i on im naj więcej świadczył. Co Prusaków dawnych, to nie lubił mając do nich złe serce odtąd, jak się Moskalom i nie bardzo jeszcze przy muszeni poddali, często ich niedźwiedziami nazywał, przeto też i oni go nie nadto żałowali. Co w nowo zabranych Prusakach, różne jjyły^zdania, najbardziej ich cieszyła nadzieja nowego pano- wanim Książe żałował go szczerze, prawda, że nie miał mu mieć za co wdzięczności, odłączonym będąc od Ojczyzny i straciwszy tyle intraty przez zabór biskupstwa warmińskiego. Fryderyk po znawszy go wielce polubił, często z nim obcował, wiele razy do siebie do Potsdamu przywołał i świadczył mu nawet; jednego razu mu piędziesiąt tysięcy talerów dał. Odpowiedź jedna księcia biskupa mocno się królowi podobała. Raz był dyskurs o zbawieniu i o niebie, król tedy mówił: żem bardzo kontent, że mam przy sobie biskupa katolickiego, bo gdybym razem z nim umarł, skryłbym się pod jego płaszczyk i tak do nieba z nim wkradłbym się. Książe od powiedział : „Chętniebym tę przysługę WKMości uczynił, lecz to bieda, że płaszczyk bardzo ścięty i nie wystarczyłby na zakrycie WKMości“. Podobała się ta odpowiedź królowi, i w kilka dni tę sumę, którą wspomniał, księciu wyliczyć kazał. Wiele innych pre zentów i dystynkcyj czynił dla niego król, przez co po części

(17)

III. M ATERJAŁY. 651

i zapomniana była strata dawnych intrat. Miał dawniej książę biskup warmiński intraty roczniej 500.000 zł. polskich, po zabraniu zaś kraju nie miał jak 200.000 zł. poi. ze wszystkiemi obwencjami.

Wszystkie powieści króla pruskiego przy śmierci są lał- szywe, ani przy jego śmierci był następca tronu, ani żadnych dys- pozycyj przy śmierci król mu czynił, na dwa dni tylko przed zgonem kazał jednemu ze swych sekretarzów po śmierci swojej oddać klucz od biura sukcesorowi, w którym najważniejsze znaj dowały się papiery. Gdy skonał, dano znać następcy, który w innym pałacu potsdamskiego znajdował się apartamencie. Gdy przyszedł do pokoju, gdzie ciało króleskie leżało, rzewnie zapłakał ; dał mu znać o śmierci doktor Zelle, doskonały w swej sztuce człowiek, wiele także innych talentów posiadający. Był on dawniej księcia biskupa warmińskiego doktorem i bardzo był od niego ko chanym i szanowanym, jako też był bardzo konsyderowanym od nieboszczyka i teraźniejszego króla, których był nadwornym dok torem ; jego dzieła światu uczonemu są dobrze znane. Był przy królu minister Hertzberg, uczeń w polityce wielkiego Fryderyka, od niego do wszystkich interesów zażywany, świadomy przeto wszystkiemu, temu nowy król, znalazłszy na stoliku order orła czarnego, włożył na szyję mówiąc: „Słodzę sobie zaś stratę wiel kiego poprzednika, twoje zasługi i zdatność tym honorem nadgra- dzając“. Ten minister Hertzberg szlachetnego był rodu, lecz ubo giego, z Pomeranii, przez swój rozum i zdatność doszedł stopień ministra do interesów zewnętrznych, przez ożenienie się z wdową Kniphauzenową znacznego dopiął majątku. Poznałem go w Kró lewcu podczas bytności królewskiej; jest miernego wzrostu, dość otyły, na twarzy przystojny, w obcowaniu miły, ale niewiele mówiący. Nazajutrz po śmierci Fryderyka, odbierał powinszowania nowy król od Potsdamu, później od Berlina. Wkrótce potym do wiedzieliśmy się, że przyjedzie na dziewiętnasty dzień września na odebranie hołdu do Królewca. Ta wiadomość wtrzymała księcia, że nie jechał do Berlina, do czego już wszelka była gotowość i ja miałem być towarzyszem podróży ; bardzo tedy nie byłem kontent, że książę do Berlina nie jechał, byłbym bowiem widział tak piękne miasto, poznałbym się był z wielą dystyngwowanemi osobami i z fa- rnilją królewską. Nadgrodziłem to ja sobie po części bytnością z księciem w Królewcu, ale niezupełnie.

Na kilka dni przed przybyciem królewskim przyjechaliśmy; byłem dawniej już w Królewcu, znałem dobrze miasto. Królewiec w najpiękniejszym jest położeniu, dzieli go kilkoma korytami rzeka Pregel, nie tak szeroka jak głęboka; z Polski do Królewca wiele wicin nią przybywa z potażem, od Hafu także przybywają małe okręciki, które przy moście Zielonym stawają, te wiele towarów z Królewca na morze wyprowadzają. Jest także dwa jeziora w okręgu miasta, które otoczone są pięknemi ogrodami ; przez środek jednego jeziora jest mostek, z którego najpiękniejszy widok ujrzeć można. Ulica do Zielonego mostu idąca najpiękniejsze zamyka w sobie

(18)

6 5 2 Ш . MATERJAŁY.

kamienice. Kościołów jest kilkanaście; dawna katedra biskupów katolickich sambieńskich, gmach gocki, starożytnością ciekawy. Katolicki nowy kościół zewnątrz ładniejszy niż wewnątrz. Zamek królewski gmach okrutny, jedna część tylko jego dokończona. Apartament królewski nie najspanialszy, inne także niemeblo- wane. Zamek jest czworograniasty i obszerne w sobie zamyka podwórze, jedna jego część zamyka w sobie na dole kościół luter- ski, dosyć obszerny, nad całym zaś tym kościołem jest nadzwy czajnej wielkości sala na dwieście kroków długa a na sześdziesiąt szeroka. Jechał król z Berlina na Elbląg, Bronsberg, gdzie imie niem kapituły warmińskiej witał go ksiądz Pepelmann, dziekan katedralny, uczony człowiek, przyjaciel książęcy. Wjeżdżał król do Królewca o godzinie drugiej, konno wyjeżdżali przeciw niemu znaczniejsze wojskowe osoby, garnizon zaś ani pieszy ani konny nie wychodził, mają bowiem przywilej mieszczanie i kupcy, że gdy król, a dawniej książęta na odebranie hołdu wjeżdżali, oni formowali gwardją strojno ubraną (mieli bowiem zwierzchnią suknią ponsową, suto szamerowane spodnie i kamizelkę palie). Cech także rzeźniczy ma przywilej wprowadzać króla konno z dobytemi topo rami. W tłumie tedy gminu i w odgłosie radosnych okrzyków: wiwat, król wjechał na zamek, gdzie na niego czekały pierwsze królestwa osoby. Przejeżdżał przez ulice od Zielonego mostu do zamku idące, gdzie najwięcej dam i obywatelów na ten wjazd patrzających się było. Ja znajdowałem się w kamienicy Szeresa, jednego z najbogatszych kupców królewieckich, było wielu ze mną Polaków i dam niemało grzecznych i pięknych, między któremi baronowa Strele pierwszeństwo miała. Zjazd był wielki natenczas w Królewcu, prócz bowiem zgromadzonego państwa znaczniejszego z Prus dawnych i nowych, z kożdego dystryktu wysyłano dwóch deputowanych dla wykonania przysięgi, to ze szlachty. Z miasta zaś z kożdego jednego urzędnika a drugiego mieszczanina wybie rano. Z wsiów także po dwóch sołtysów posyłano. Z duchowień stwa katolickiego po dwóch księży z dekanatu i dwóch mnichów z klasztoru, z protestanckich także pastorów po dwóch z dekanatu. Z Prus polskich znaczniejsi deputaci byli: Mielżyński, piearz ko ronny, bogaty człowiek, ale też z majątku tylko konsyderowany, Ksawery Działyński, wojewodziec (!) grzeczny i uczony człowiek, miał między niemi najwięcej znaczenia i dla swoich talentów i że po siadał najlepiej z nich języki. Przytym był śmiały i dworskich rzeczy świadom; przymówił się był z Finkensteinem, kanclierzem pruskim, a to o to. Prosili go deputowani, aby ich prośby królowi prezentował, w tych zaś żądali, aby byli przypuszczeni do rów nych praw i prerogatyw, jakie mają dawniejsi pruscy szlachta; nie wiedzieć z jakich przyczyn Finkenstein żądaniom deputowa nych zadosyć nie uczynił. Widząc tedy, że od niego pomocy nie mają, udali się, na czele swoim mając Działyńskiego do Hertzberga ministra, który chętnie im przyrzekł swoje wstawienie się, jakoż wkrótce łaskawą odebrali od króla na żądania swoje rezolucją, co

(19)

Finkensteina mocno zmartwiło. Starszy brat Działyńskiego ma za sobą Woroniczównę, naszą krewną. Inni deputowani z nowych Prus byli Godzimirski, kasztelan elbląski, brat kanonika w arm iń skiego, Piwnicki, miecznik i synowiec jego szambelan i innych kilku szłusznych (!) ludzi. (Gdy król zsiadł z konia w zamku, przywitali

się z nim przytomni tam panowie : nasz książę biskup, chełmiński, graf Hohenzollern z zacnego bardzo domu i krewny nawet kró lewski, był także opatem oliwskim i peplińskim. Bywał on jeszcze często w Heilsbergu, gdy był koadjutorem i zabrał przyjaźń z całą familją. Znajdowali się tam także książę holsztyński, graf Greben, ochmistrz, graf Denhof marszałek, graf Finkenstein kanclerz pruscy i wielu innych dystyngwowanych osób. Tych król wszystkich jak najgrzeczniej przywitawszy, zaraz na obiad zaprosił. Z księciem jak najgrzeczniej obszedł się, po prawej ręce koło siebie posadził i z nim najwięcej rozmawiał, nie można bowiem inaczej mówieć (!), że obcowanie z księciem jest kożdemu bardzo miłe. Chcąc sobie wyobrazić osobę króla pruskiego Fryderyka Wilhelma, trzeba sobie wystawić człowieka bardzo wysokiego i dość proporcjonalnie oty łego (był on dawniej otylszym, ale natenczas schudł), już miał lat czterdzieści i dwie (!), twarz jeszcze dość młoda wydawała się, oczy ma siwe, piękne, łysina tylko bardzo wielka szpeciła twarz, z tym wszystkim figura i postać piękna i spaniała. Do tego powagę bez przysady umiał utrzymać. Takim był co do osoby; co do jego cha rakteru, rozumu, przymiotów takie jest moje zdanie. Nie miał on dowcipu, nauki, rozumu, jaki miał jego poprzednik, ale miał zdrowy naturalny rozsądek, nie aplikował się do nauk, ale nie był bez wiadomości. Z natury był prędki i w gniew wpadający, wielka jednak dobroć serca wstrzymywała w nim ten zapęd, miłosierny, sprawiedliwość kochający, bogobojniejszy niż jego poprzednik i obo wiązki religji zachowujący. Co mu zarzucić można, to że leniwy i nie nadto do interesów aplikujący się, szczęście dla niego, że znalazł systema rządu wewnętrznego i zewnętrznego ustalone bie głością Fryderyka Wielkiego i ministrów, zdolny do utrzymania tej machiny, mniej także oszczędnym, jak poprzednik, pokazał się. Co zaś najnaganniejszego w nim postrzec można, jest rozpusta, która i zdrowie jego rujnuje i od powinnych prac odwodzi.

W dzień pierwszy bytności króla w Królewcu była w wieczór iluminacja w tych ulicach, przez które król przejeżdżał, jadąc do grafa Grebena na asamble ; tam wszystkie dystyngwowane osoby znajdowały się. Dzień dziewiętnasty września był wyznaczony na uczynienie hołdu. O godzinie ósmej zrana zeszła się wszystka szlachta i deputowani do kościoła zamkowego i tam czekali znaku, kiedy wyjść mieli. Tymczasem w pokojach królewskich przysięgali pierwsze królestwa osoby: biskup, ministrowie, generałowie; gdy dano znać, wyszli wszyscy z kościoła. Na dziedzińcu zamkowym dwa były zrobione oddziały, w których jednym znajdowali się deputowani Prus wschodnich, w drugim Prus zachodnich; te miejsca zajmowali tylko szlacheckich deputowanych i duchownych,

(20)

miejscy i wiejscy osobno stali. Od pokojów zamkowych wychodził balkon suknem czarnym przykryty, w środku jednak stało krzesło z insygnjami królewskiemi. Na tym balkonie znajdował się król z ministrem Hertzbergiem, biskupami i generałami. Przez cały czas bawienia się królewskiego, prawda, że i na dłuższy czas nazna czona była żałoba po Fryderyku II, wojskowi, sztaboficąrowie mieli spodnie i kamizelki czarne, na szpadzie i kapeluszu krepa; tak był król ubrany, mając zwierzchnią suknią mundur swego regimentu, cywilni zaś zupełnie czarne, kirowe nosili suknie, pończochy weł niane, trzewiki zamszowe, dla dystynkcji szlachty od mieszczan, szlachta nosiła plerezje. Gdy się wszyscy na miejsca swoje zgro madzili, miał mowę do króla od Prus zachodnich graf Szreter w języku niemieckim, po tej nastąpiła druga mowa imieniem Prus wschodnich do króla miana przez grafa Denhofa. Po skończonych tych mowach imieniem królewskim mówił minister Hertzberg. Bardzo łaskawie oświadczając przychylność króla do narodu, przy rzekając imieniem jego łaski dla dobrych swoich poddanych Prusa ków. Dały się po tej mowie słyszeć okrzyki wesołe: wiwat nasz dobry król ! co króla prawdziwie radowało i widać było we łzach rado snych szczere jego uczucie, niemniej także szczere było i narodu życzenie, w nim bowiem od dawnego czasu wielkie pokładali na dzieje. Nastąpiło potym czytanie przysięgi głośne przez dwóch se- kretarzów, jedne po niemiecku, drugie po łacinie. Wszyscy zaś deputowani powtarzali głośno, podniesione mając w góre ręce z dwoma palcami. Po skończonej przysiędze nastąpiło czytanie łask, które król czynił dla wielu osób. Dał najprzód dyploma na hrabstwo Hertzbergowi i innym pruskim obywatelom, Polaków także tym tytułem zaszczycił, jako to :jhrabiami byli uczynieni Ksa wery Działyński, Przebendowski, Mielżyński, baronami zaś Piwnicki i Godzimirski, niemniej także tych samych szambelanami poczynił, wiele także familij pruskich nobilitował. Po przeczytaniu promocyj znowu okrzyk: wiwat król! nastąpił. Rozeszło się potym całe zgro madzenie i udało się do kościoła, gdzie śpiewano Te Deum lauda mus, w tymże samym czasie także śpiewano we wszystkich kościo

łach miasta, niemniej strzylano z harmat i między pospólstwo roz- rucano pieniądze. Zaproszono wszystkich deputowanych na obiad, pierwszej zaś dystynkcji osoby do królewskiego stołu. Dla deputowa nych było kilka stołów, przy których osobno szlachta, duchowni, mieszczanie siedzieli. Po obiedzie rozdawano medale najpierwszym osobom złote jak talar duże, szlachcie srebrne, talarowe, innym jak złotówki. Z jednej na nich stronie był biust królewski, z na pisem dnia i roku, w którym na tron wstąpił, z drugiej był napis :

Nova Spes Regni. Miałem ja wszystkie medale i na śmierć Fryde

ryka Wielkiego i na wstąpienie i wszystkich prowincyj hołdy no wemu królowi czynione, alem je wszystkie ofiarował Stanisławowi Szczęsnemu Potockiemu, naówczas wojewodzie ruskiemu,· praw dziwie podściwemu i wielkiemu w Ojczyźnie obywatelowi. Strasznie się później o nim tu opinja odmieniła, nie wchodzę w szłuszność(!)

(21)

U l. MATERJAŁY. 6 5 5

lub w niesprawiedliwość onej. Cierpiąc wraz z naczelnikami partyj przy końcu Ojczyzny naszej na czele kraju będącemi, nie wyma wiajmy sobie błędów przeszłych, przynajmniej słodźmy momenta w domowym pożyciu, zapominając zdrożności wypadłe.

Wieczór były asamble na pokojach królewskich dwie godziny trwające, reszte czasu król u siebie strawił. Nazajutrz zrana od prawiła się musztra całego garnizonu królewieckiego na miejscu zwanym Ogród królewski, pięknie go tam było widzieć, wszyst kich wzrostem przewyższał. Przez cały czas bytności swojej dawał król wielkie obiady, na które zapraszał z szlachty pruskiej i Pola ków prawie wszystkich. I ja miałem honor jeść u króla jegomości i być świadkiem jego apetytu dobrego; pił najwięcej wino bur- gundzkie. Dla Polaków był bardzo grzeczny, osobliwie dla naszego księcia. To tylko dziwiło wszystkich, iż tak łaskawym będąc i tak wiele oświadczeń czyniąc nie dał mu orderu orła czarnego, który order wkrótce Hohenzollernowi biskupowi chełmińskiemu konfero wał; może to dlatego uczynił, że nasz książę miał dwa polskie ordery, a biskup chełmiński żadnego. Wieczór tego dnia cały Kró lewiec był iluminowany. Każda kamienica sadziła się na przepy- szniejszą iluminacją. Dom kupca Szeresa najładniej był ilumino wany, co zaś najciekawszego było do widzenia tego dnia, było witanie króla od Akademji. Najprzód bowiem znaczniejsi z akade- mistów wybrali z siebie gwardją i sprawili sobie m undury białe z wyłogami niebieskiemi, szamerowanemi, tych było ośmdziesiąt na dzielnych koniach, jechali parami, prowadził ich młody graf Greben, koło nich szli z rozpalonemi pochodniami najęci do tego żołnierze. Za tą jazdą szli inni akademiści, nie w mundur ubrani, bo ich mnóstwo było, także parami szli, a mieli na swoim czele młodego grafa Szliben, żołnierze z pochodniami także im asystowali, kożda klasa miała przed (?!) baldachimem suto ustrojone carmen,

czyli wiersze do króla; wyszła ta parada z Akademji i szła naj przód na powitanie króla do zamku, wieczór zaś już ciemny wy chodzili dla powiększenia oświecenia i dla zrobienia piękniejszego widoku, jakoż śliczny widok ta procesja robiła i dla jej widzenia mnóstwo państwa i pospólstwa schodziło się. Przyszedłszy na za mek pryncypały, to jest Greben i Szliben, mieli do króla mowy, na które grzecznie odpowiedziawszy, zaprosił ich do sali moskiewską zwanej, gdzie mieli dla siebie przygotowany podwieczorek. Ten zjadłszy, znowu cała ta parada przechodziła przez pryncypalne ulice miasta, ładnie im się ta parada udała i prawdziwie rzecz była ciekawa do widzenia. Dnia dwudziestego pierwszego września znaczniejsi szlachta, duchowni i wojskowi byli od króla zaproszeni na kolacją do sali moskiewskiej wraz [z] żonami i córkami. O godzinie szóstej wieczór zjechali się wszyscy, sala była iluminowana, stół był w podkowę na pięćset kilkadziesiąt osób nakryty i u tego stołu wszyscy siedzieli. Imainować sobie można, jak wielka sala, gdy jeszcze ćwierć jej była próżna. Gdzie stół był, przy którym król z dwudziestą czte rema osobami grał w lotto dauphin, stolików także było kilka

(22)

naście, przy których różne gry grano. Znaczniejsze damy były księżna holsztyńska z domu grafówna Szliben, siostrzenica grafa Lendorfa, grzecznego bardzo i miłego człowieka, wielkiego przy jaciela i sąsiada naszego księcia; mieszka ten graf w Sztynorcie, 0 kilka mil od Heilsberga, bywa często u księcia i on też u niego ; odprawował wtenczas funkcją szambelana przy królu. Grafowa Keiserlingowa, szłuszna (!) bardzo kobieta, Stuterejmowa przeszłego komendanta Królewca żona, grafowa Lendorfowa, Grebenowa, Szli- benowa, Denhofowa, Henklowa, Szwerynowa, Ingelslebenowa i in nych wielu. Pięknością celowali Stuterejmowa młoda, córka Anhalta, komendanta naówczas Królewca, wkrótce potym był on odmie niony, a na jego miejscu był uczyniony generał Platen, który po siadał zaufanie Fryderyka Wielkiego, podczas zaś homagjum król dał mu order orła czarnego, baronowa Strelle, także piękna ko bieta i innych kilka, których nazwiska przepomniałem. Piękny był widok patrzeć się na tyle siedzących u jednego stołu osób. Król sam pił zdrowie narodu, nawzajem damy i mężczyźni z okrzy kiem radosnym, który w murach bardziej się wydawał, wypijali za zdrowie królewskie. Jeść było bardzo dużo, wina dodawano, co się nam Polakom podobało, wypróżnialiśmy kielichy i prawdziwie kontenci byliśmy z uczty, można mówić królewskiej. Po kolacji król zabawił się trochę stojąc, dokończywszy zaś swojej partji, oddalił się do swych pokojów, kompanja także rozchodzić się za częła, zupełnie będąc kontenta z łaskawości i popularności kró lewskiej. Zapomniałem dołożyć przy rozdawaniu łask królewskich, że znowił zwyczaj zaniedbany przez poprzednika swego rozdawania urzędów królestwa, jakoż ochmistrzostwo dał grafowi Grebenowi, marszałkostwo grafowi Denhofowi, kanclerstwo Finkensteinowi. Ozień dwudziesty drugi września strawił król na dyspozycjach różnych, dopiero wieczór znajdował się na kolacji u grafostwa Keiserlingów, gdzie wszystkie znaczniejsze osoby znajdowali się ; po wieczerzy bawił dosyć długo, nareszcie ze wszystkiemi jak naj grzeczniej pożegnał się, bo miał nazajutrz rano wyjeżdżać. Jakoż 1 odjechał bez żadnej parady, ukontentował wszystkich Prusaków swoją łaskawością i prawdziwie zasłużył sobie na ich miłość i po stępując z niemi z dobrocią i wiele im łask zrobiwszy. I to znak jego dobroczynności i tolerancji: postrzegłszy mnichów Reformatów i Kapucynów, którzy także, jak deputowani z konwentów poprzy- chodzili, pytał się, czy znaczne mają fundusze, a dowiedziawszy się, że żadnych nie mają i tylko z jałmużny żyją, posłał im trzy sta friedrichdoęów na konwrenta, wielu także ubogim wiele do brego porobił. jO djechał król na Bronsberg, gdzie go nasz książę odprowadzał;^ pięknie się z nim pożegnał i przyrzekł mu swą łaskę, jakoż wkrótce potym powiększył mu jego pensją czterema tysiącami talerów rocznie. Jechał na Elbląg do Oliwy, opactwa ks. Hohenzollerna, biskupa chełmińskiego, gdzie był spaniale przyjmowany ; nadgradzając mu jego ludzkość dał mu order orła czarnego ; stamtąd król prosto do Berlina odjechał. Ja tego samego

(23)

Ш . MATERJAŁY. 6 5 7

dnia, kiedy król z Królewca wyjechał, z moim stryjem księdzem kanonikiem Karolem, który był z swego dekanatu deputowanym, wyjechałem i prostośmy do Heilsberga zajechali, gdzie też wkrótce i książę nadjechał. Ksiądz kanonik Marcin, słabym naówczas bę dąc, nie znajdował się na hołdzie w Królewcu. Ja potym, zaba wiwszy się kilka niedziel w Heilsbergu, pojechałem do Warszawy na Sejm pod laską Gadomskiego odprawiony.

R ękopis Archiwum hr. Krasickich w Bachórcu.

XIV.

KORESPONDENCJA KRASICKIEGO Z STANISŁAWEM AUGUSTEM.

1.

Stanisław August do Krasickiego.

Wielebny uprzejmie Nam miły.

Oznajmienie w liście Uprzejmości Waszej o pięknych począt kach Trybunału lubelskiego, z pilnością sędziów do akceleracji sprawiedliwości, mile i wdzięcznie przyjąwszy, jako się spodziewać należy, że dalsze ich starania do publicznej stosowane będą satys fakcji, tak i o Naszym stąd upewniamy ukontentowaniu. Że zaś doniesiono Nam, jakoby Uprzejmość Wasza zażywałeś imienia Na szego do pomocy w sprawie księdza Rościszewskiegoг, mamy to

w podziwieniu, z przestrogą, ażebyś tych sposobów, jeżeli były, zaniechał, będąc mocno w sobie przeświadczonym, że nie chcemy nigdy, aby powaga Nasza królewska obracana była na zatrzymanie należytej komukolwiek sprawiedliwości i ukrzywdzonym satysfakcji. A teraz dobrego zdrowia do usługi publicznej, do której chwaleb nego sprawowania masz wrodzone przymioty i dostateczną spo sobność, potrzebnego, Uprzejmości Waszej z serca życzemy. Dan w Warszawie, dnia 21 lutego 1765.

S. A. K. Adres: Do Wielebnego hrabi Krasickiego, Prezydenta Trybu nału lubelskiego.

Koncept.

2

.

Stanisław August do Krasickiego.

Wielebny uprzejmie Nam miły.

Pokazana in exercitio prezydencji Trybunału lubelskiego

cnotliwość, umiejętność i właśnie przyzwoite tej funkcji przymioty

1 Kajetan R ościszewski, żonaty z rodzoną siostrą Krasickiego, Marjanną, po jej śm ierci obrał sobie stan duchow ny.

(24)

6 5 8 JII. MATEKJAŁY.

Uprzejmości Waszej, niewątpliwą Nam zostawują nadzieję, że jakeś zaczął w Lublinie, tak do końca we Lwowie na powszechną esty macją zarabiać będziesz, a przeto nikt lepiej nad Uprzejmość Waszą i sam przeniknąć potrafi i drugim w zdarzających się okazjach objaśnić, jaka jest myśl i żądza Nasza względem sprawowania sprawiedliwości.

Nie dość jest dla zupełnej sławy sędziów szpetnego ujść ko rupcji zarzutu, i tego trzeba koniecznie, aby z pojęcia i przeświad czenia własnego wotując każdy, cudzemu zdaniu żadnemu swego ślepo nie poddawał ani go trefunkowi nie powierzał, lecz niemniej to jest szkodliwym sprawiedliwości i umniejszającym te poważanie, które sobie sąd każdy jednać powinien in publico, kiedy z po

wziętej bez słusznej przyczyny jakowejś opinji wzmaga się między kolegami nienawiść. Póki żadnym postępkiem współsędzia nie po kazał chęci dominandi imperative drugim, brać go za cel żwawego

jemu w każdej materji sprzeciwienia jest to właśnie rozrywać sąd na partje. Bo atakowany a niewinnie musi koniecznie myśleć o sobie, musi upewniać sobie przyjaciół, którzyby zdania jego broniąc, wraz i osobę bronili. I lubo zdanie jest sprawiedliwe, cóż to już za sąd, gdzie przy dobrej stronie sędzia nie dlatego obstawa, że dobra, ale dlatego, że ten kolega o to prosił. A do takowych związków ten przynagla, który niesłusznej suspicji powodem pierw szy przedsiębierze postać cenzora srogiego tam, gdzie jeszcze nie- masz grzechu. Pilna w słuchaniu sprawy atencja i własne sumnienie jedynym wołającego być powinny prawidłem. I ten jedyny jest dobrego sędziego prawdziwy punkt honoru. Wtedy będzie szczę śliwa Polska, kiedy wzajemne w kolegach cnoty poznanie, miłą płodząc jedność i konfidencją, pozwoli wszelkim zgromadzeniom a osobliwie trybunałom przypisać po prawdzie: Pax et Justitia osculatae sunt! Nadto nic nie życzę jako urodzony Polak i żadnej

po sędziach nie wyciągam jako Król od siebie dependencji, żadnej nie mający racji partykularnego do trybunałów interesowania się, ale to kładę w obowiązkach Moich, tym tylko przyszłego łask szafunku zachować nadgrodę, którzy z funkcji prawdziwie dobrych sędziów dank odniosą. Co wyraziwszy, kończę, Uprzejmości Wa szej dobrego od Boga życząc zdrowia. Dan w Warszawie, dnia 10 kwietnia 1765.

S. A. K. Adres: Wielebnemu księdzu hrabi Krasickiemu kustoszowi lwowskiemu, prezydentowi Trybunału koronnego Prowincji mało polskiej, uprzejmie Nam miłemu, we Lwowie.