Izabela WRONA
Gimnazjum Mechaniczne
Okręgowego Towarzystwa Rzemieślniczego
w Częstochowie w latach 1926–1933
Rozwój szkolnictwa zawodowego w Częstochowie po odzyskaniu niepodle-głości w 1918 roku uzależniony był od ogólnego stanu przemysłu w mieście i możliwości zatrudnienia absolwentów oraz od tendencji rozwoju tego szkolnic-twa w kraju1.
Stan placówek kształcenia zawodowego nie był zadowalający. Gmina ży-dowska prowadziła najstarszą, założoną w 1879 r., Szkołę Rzemieślniczo- -Przemysłową Męską dla młodzieży żydowskiej. Od 1903 r. istniała również ży-dowska Szkoła Rolnicza. Siostry Zmartwychwstania Pańskiego utworzyły w 1918 roku Żeńską Szkołę Przemysłowo-Handlową, a w 1919 roku rozpoczęła działalność Państwowa Szkoła Gospodarstwa Domowego (Żeńska). Ponadto funkcjonowały kursy: handlowe, rzemieślnicze, rolnicze, z liczbą około 300 uczestników, nazywane – często przesadnie – szkołami2.
Rada Miejska, organ samorządny, wśród pierwszych zadań oświatowych widziała potrzebę dokształcania młodzieży pracującej. 10 kwietnia 1919 roku zatwierdziła ona uchwałę Komitetu Obchodu 100 rocznicy śmierci J. Kilińskie-go o powołaniu szkoły zawodowej. Z braku środków realizację projektu odłożo-no na później. Do tej sprawy rada wróciła 15 września 1921 r. Podjęła wówczas uchwałę w sprawie obowiązkowego dokształcania młodzieży w wieku od 14 do 18 lat, zatrudnionej w przemyśle, rzemiośle i handlu. Początkowo objęto
1 B. Snoch, Z dziejów szkolnictwa w Częstochowie i w regionie częstochowskim w latach 1918– 1990, Częstochowa 1998, s. 112.
2 Archiwum Państwowe w Częstochowie (dalej: APCz), Magistrat m. Częstochowy (dalej:
wiązkiem nauki młodzież męską3. W drugim roku akcji, mimo oporu
pracodaw-ców, liczba zarejestrowanej szkolnej młodzieży wzrosła z 119 do 363 w 9 od-działach4. W latach 1923–1924 na kurs uczęszczało już 592 uczniów przy ul. Dąbrowskiego 10 i Kościuszki 75. Pracodawcy rzemieślników i terminatorów
zobowiązani byli pod karą grzywny do składania imiennych wykazów swych młodych pracowników6. Powołana przy Magistracie Komisja Dokształcająca
w 1922 r., pod przewodnictwem prezydenta miasta Józefa Marczewskiego, w składzie: Józef Dziuba, Wacław Płodowski, Maksymilian Paciorkowski, Ka-zimierz Paszkowski, Bolesław Rylski i Józef Więcławski, miała inicjować, ko-ordynować i nadzorować dokształcanie młodzieży pracującej. Mimo usilnych zabiegów Komisji, dopiero od 1924 roku rozpoczęły działalność Wieczorowe Kursy Dokształcające dla dziewcząt. Środowiska gospodarcze, stowarzyszenia i związki wyznaniowe uaktywniły swoją działalność, zakładając szkoły o róż-nych profilach7. W latach 1920/1921 było 8 szkół zawodowych, a w 1929/1930
– 15, w tym 3 placówki państwowe8. W 1921 roku Stowarzyszenie Kupców Pol-skich powołało koedukacyjną Szkołę Handlową. W 1922 roku w parku Staszica zaczęła funkcjonować Sejmikowa Szkoła Przemysłu Ludowego. Przy szkole rzemiosł dla Żydów utworzono w 1922 r. Szkołę Dokształcającą Zawodową dla Terminatorów. W 1926 roku została utworzona przez Okręgowe Towarzystwo Rzemieślnicze Szkoła Rzemieślniczo-Przemysłowa o profilu ślusarsko-tokarskim, stolarskim i elektromonterskim9.
Po zakończeniu I wojny światowej Stowarzyszenie Rzemieślniczo-Przemy- słowe, istniejące w Częstochowie od 1907 roku zostało w pewnym stopniu zre-organizowane i otrzymało nazwę: Okręgowe Towarzystwo Rzemieślniczo-Prze- mysłowe. Następnie w 1927 roku przemianowano je na Okręgowe Towarzystwo Rzemieślnicze w Częstochowie. W tym też roku Towarzystwo otrzymało nowy statut, zatwierdzony przez wojewodę kieleckiego. W myśl założeń statutu Towa-rzystwo było powołane celem zjednoczenia polskich rzemieślników chrześcijan i podniesienia ich poziomu oświatowo-kulturalnego oraz wykształcenia
3 APCz, MagCz, Dokształcanie młodzieży pracującej. Akta dotyczące sprawy przymusowego
dokształcania młodzieży pracującej w rzemiośle, handlu i przemyśle, sygn. 7597, k. 32–33.
4 APCz, MagCz, O statystyce w ogóle, sygn. 7652, k. 10.
5 B. Urbanowicz, Udział samorządu miejskiego, związków i organizacji w rozwoju szkolnictwa zawodowego w Częstochowie w latach 1918–1939, [w:] Wielkie i małe problemy Częstochowy w Polsce Odrodzonej 1918–1939, Częstochowa 1996, s. 228; Z. Grządzielski, Oświata w Czę-stochowie w latach 1919–1939, [w:] Częstochowa. Dzieje miasta i Klasztoru Jasnogórskiego. W czasach Polski odrodzonej i drugiej wojny światowej 1918–1945, t. 3, red. R. Szwed, s. 298. 6 Z. Grządzielski Od Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej Okręgowego Towarzystwa
Rzemieślni-czego do Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych im. Kazimierza Pułaskiego w Częstocho-wie, Częstochowa 1996, s. 14.
7 Z. Grządzielski, Oświata w Częstochowie w latach 1919–1939, s. 298. 8 B. Snoch, Z dziejów szkolnictwa…, s. 112; Z. Grządzielski, Od Szkoły…, s. 13. 9 APCz, MagCz, Sprawy szkół średnich i zawodowych, sygn. 8072, k. 55, 101.
dowego, jak również dla ochrony interesów społeczno-organizacyjnych i gospo-darczych rzemiosła. Szczególnym celem Towarzystwa była opieka nad młodzie-żą rzemieślniczą, dla której uruchomiono szkoły oraz bursy. Jego zakres działal-ności był bardzo szeroki. Towarzystwo mogło tworzyć i popierać wszelkiego rodzaju spółki spółdzielcze, zakładać domy handlowe i składnice, udzielać porad prawnych i handlowych, ułatwiać zrzeszonym członkom sprowadzanie niezbęd-nych dla produkcji maszyn i urządzeń oraz surowców, półfabrykatów, wyszuki-wać rynki zbytu dla towarów wyprodukowanych przez jego członków. Towa-rzystwo objęło swym zasięgiem miasto i powiat częstochowski oraz powiat włoszczowski. Jego członkami mogli być zarówno rzemieślnicy, jak i przedsię-biorcy przemysłowi oraz osoby niezwiązane bezpośrednio z rzemiosłem, za-mieszkałe na terenie objętym działalnością Towarzystwa, które ukończyły 18 rok życia, obywatele państwa polskiego, chrześcijanie, sądownie niekarani, opłacający wpisowe i składkę miesięczną. Środki materialne Towarzystwa sta-nowiły: wpisowe i składki członkowskie, ofiary i darowizny osób i instytucji oraz zyski wynikające z działalności statutowej10.
Gimnazjum Mechaniczne Okręgowego Towarzystwa Rzemieślniczego11 powstało w 1926 roku dzięki zabiegom członków tego Towarzystwa, które nie szczędząc starań i kosztów, pragnęło zrealizować swoje zamierzenia. 25 kwiet-nia tego roku zostało zwołane nadzwyczajne zebranie Okręgowego Towarzy-stwa Rzemieślniczego (OTRz) w Częstochowie, na którym jego prezes, Kazi-mierz Plucik, upoważnił jednego z członków, Stefana Smugę, do zapoznania ze-branych z warunkami powołania szkoły. Wyjaśnił on, iż pierwotny projekt uru-chomienia szkoły nie odpowiada celowi, stąd budowę placówki należy zacząć od podstaw, co obecnie daje się łatwiej urzeczywistnić, ze względu na duże po-parcie ze strony rządu w osobie delegata Ministerstwa WRiOP inż. Aleksandra Stojewskiego, który zaznaczył, że rząd gotów jest pokryć 50% kosztów kupna lub budowy gmachu. Fundusze na ten cel miały być przekazane w trybie na-tychmiastowym. Szkoła, według referenta, miała posiadać profil metalowo- -drzewny i zostać szkołą rzemieślniczą średnią12. W trakcie zebrania powołano
komisję, która odtąd miała zająć się sprawami Szkoły Rzemieślniczo-Prze-
10 B. Urbanowicz, Rzemiosło w Częstochowie w okresie międzywojennym (1918–1939),
Często-chowa 2004, s. 243–244.
11 Stowarzyszenie Rzemieślniczo-Przemysłowe w Częstochowie zostało zalegalizowane prawnie
w lipcu 1907 r. Nazwa Stowarzyszenia została zmieniona w 1926 roku na podstawie § 22 i 24 Ustawy C. T. Rzemieślniczego w Państwie Polskim w Warszawie na Okręgowe Towarzystwo Rzemieślnicze. Istnieją tutaj pewne rozbieżności: B. Urbanowicz w książce Rzemiosło w
Czę-stochowie... podaje informację, iż Stowarzyszenie Rzemieślniczo-Przemysłowe zostało
prze-mianowane na Okręgowe Towarzystwo Rzemieślniczo-Przemysłowe, a następnie w roku 1927 na Okręgowe Towarzystwo Rzemieślnicze; Jubileusz 25-lecia Okręgowego Towarzystwa
Rze-mieślniczego i wojewódzki zjazd rzemiosła w Częstochowie, „Goniec Częstochowski” 1933,
nr 127, s. 3; B. Urbanowicz, Rzemiosło w Częstochowie…, s. 243.
mysłowej. W jej skład wchodzili z Zarządu Stowarzyszenia: Karol Plucik, Ka-zimierz Miszczak, Józef Więcławski, Stefan Smuga, Stefan Jarzębiński, Walenty Zakrzewski, Adam Piechocki, Tadeusz Smołucha, Józef Bajdecki, Julian Daah i Franciszek Zadworny13.
Dla uruchomienia szkoły OTRz postanowiło zwrócić się do zarządu miasta o przydzielenie odpowiedniego placu pod budowę i wyasygnowanie potrzeb-nych funduszy. Na początek z dotacji rządowych na rok 1926 została przewi-dziana przez Ministerstwo WRiOP kwota 100 000 zł14.
20 maja 1926 roku Zarząd wystosował pismo do Ministerstwa z prośbą o zgodę na otwarcie z początkiem nowego roku szkolnego (1926/1927) przez Towarzystwo Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej w Częstochowie. Zgoda na otwarcie, prowadzenie szkoły, jak i koncesja miały być wydane w ciągu kilku dni15, co nastąpiło 31 maja. 14 lipca 1926 roku w kancelarii Wydziału
Hipotecz-nego w Częstochowie przedstawiciel OTRz złożył odpowiednie dokumenty wymagane przy transakcji nabycia dla tego Towarzystwa od Feliksa Eberta nie-ruchomości położonej przy ulicy Kościuszki 21, składającej się z placu, oficyny murowanej i zabudowań podwórzowych, za kwotę 77 500 zł. Koszt nieruchomo-ści wraz z opłatami wyniósł 80 000 zł, transakcja mogła dojść do skutku dzięki zasiłkowi pieniężnemu udzielonemu przez Ministerstwo WRiOP na potrzeby Szkoły Rzemieślniczej pod nazwą Szkoła Rzemieślniczo-Przemysłowa Towa-rzystwa Rzemieślniczego Okręgowego w Częstochowie. W zapisie hipotecznym uczyniono wzmiankę, że zgodnie z intencją Ministerstwa WRiOP nieruchomość w mieście Częstochowie przy ulicy Kościuszki 21, nabyta od Feliksa Eberta przez OTRz w Częstochowie, została przeznaczona w całości na potrzeby Szko-ły Rzemieślniczo-Przemysłowej, którą jeszcze w roku bieżącym miało otworzyć Towarzystwo Rzemieślnicze. W razie zlikwidowania tej szkoły nieruchomość mogła być w przyszłości przeznaczona na inne cele kształcenia zawodowego rzemieślników chrześcijan, po uzyskaniu na to zgody Ministerstwa WRiOP. Klauzula powyższa jednak nie ograniczała praw Towarzystwa Rzemieślniczego w Częstochowie do wybudowania na tej nieruchomości od frontu, własnym kosztem, gmachu na siedzibę Towarzystwa, na lokale mieszkalne dla zarządu i personelu szkoły oraz do obciążenia długami na ten cel hipoteki16.
Pomoc finansową na rzecz nowo powstałej szkoły świadczyło Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, jak również Magistrat miasta Częstochowy, który zaoferował pokrycie kosztów utrzymania szkoły17. Zapisy
13 O szkołę rzemieślniczo-przemysłową w Częstochowie, „Goniec Częstochowski” 1926, nr 95,
s. 3; APCz, Okręgowe Towarzystwo Rzemieślnicze w Częstochowie (dalej: OTRz Cz), Szkoła Rzemieślnicza. Budowa i organizacja 1926–1934, sygn. 66, k. 46.
14 APCz, OTRz Cz, sygn. 66, k. 10; Z. Grządzielski, Od Szkoły…, s. 14–15. 15 APCz, OTRz Cz, Pismo Ministerstwa WRiOP, sygn. 66, k. 10–11, 31–32. 16 Z. Grządzielski, Od Szkoły…, s. 16–17; APCz, OTRz Cz, sygn. 66, k. 45. 17 Tamże, s. 17.
na pierwszy rok szkolny rozpoczęły się 20 lipca (od poniedziałku do soboty, prócz niedziel i świąt) w kancelarii przy ul. Kościuszki 21 w Częstochowie. Każdy z kandydatów miał okazać się: świadectwem ukończenia czterech oddzia-łów szkoły powszechnej, metryką urodzenia, świadectwem powtórnego szcze-pienia ospy. Szkoła informowała, iż będzie kształcić w kierunku metalowym i drzewnym18, a jej zadaniem będzie wychowanie młodzieży w duchu religijnym
na dobrych rzemieślników i obywateli kraju, przez wpajanie im właściwych za-sad obywatelskich, uznania władz miejskich i powiatowych oraz pozyskanie pełnego zaufania wśród ówczesnych przemysłowców19. Informacje co do wy-mogów w stosunku do kandydatów zostały podane do publicznej wiadomości w prasie lokalnej.
Do nowo otwartej szkoły w 1926 roku (nazwanej wtedy kursem) zostało przyjętych około 100 uczniów, których podzielono na równoległe klasy A i B. Do klasy A zostali przydzieleni uczniowie, którzy ukończyli siedmiooddziałową szkołę powszechną, zaś do B z pięcioma i sześcioma oddziałami. W pierwszym roku uczniowie szkoły zdobywali wiadomości ogólnokształcące z uwzględnie-niem ogólnych zasad wiedzy fachowej, zaś w roku kolejnym następowała spe-cjalizacja zawodowa. Szkoła prowadziła dwa wydziały: ślusarsko-mechaniczny i stolarski20, a w 1928 roku otworzono także wydział elektromonterski. Dzięki
staraniom Zarządu wybudowano warsztaty ślusarsko-mechaniczne i stolarskie21.
Opłata minimalna za pobieranie nauki miesięcznie wynosiła 10 zł. Ucznio-wie rekrutowali się głównie ze sfer rzemieślniczych i robotniczych, duży procent stanowiły również dzieci kolejarzy. Po ukończeniu trzyletniego kursu uczeń stawał się fachowo przygotowanym rzemieślnikiem, zaś po odbyciu praktyk – samodzielnym majstrem. Duże zainteresowanie wśród społeczności uczniow-skiej przyczyniło się do otwarcia przez szkołę oddziału przygotowawczego dla kandydatów, którzy nie posiadali odpowiedniego przygotowania do rozpoczęcia nauki na pierwszym roku22.
12 września 1926 roku odbyła się uroczystość poświęcenia kamienia wę-gielnego pod budowę Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej przy ul. Kościuszki 21 oraz lokalu tymczasowego, w którym miała mieścić się czasowo szkoła, do momentu wybudowania nowego gmachu. Do wspólnego nabożeństwa w koście-le katedralnym i świętowania zaproszono cechy ze sztandarami oraz wszystkich
18 Szkoła Rzemieślniczo-Przemysłowa Okręgowego Stowarzyszenia Rzemieślniczego, „Goniec
Częstochowski” 1926, nr 163, s. 5.
19 Szkoła rzemieślnicza otwarta zostanie w Częstochowie z początkiem roku szkolnego, „Goniec
Częstochowski” 1926, nr 179, s. 5.
20 Z zebrania Towarzystwa Rzemieślniczego. Referat o Szkole Rzemieślniczej w Częstochowie. Pożyczki dla rzemieślników, „Goniec Częstochowski” 1926, nr 216, s. 1.
21 Jubileusz 25-lecia Okręgowego Towarzystwa Rzemieślniczego..., s. 3. 22 Z zebrania Towarzystwa Rzemieślniczego..., s. 1.
członków i sympatyków szkoły23. Dzień przed uroczystością jedna z gazet
lo-kalnych – „Goniec Częstochowski” – ujawniła, iż pierwszym dyrektorem pla-cówki zatwierdzonym przez Ministerstwo Oświaty dnia 30 sierpnia 1926 roku został inż. Jan Bartoszewski24.
Dzięki w miarę szybko wydanej koncesji i zgodzie Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Szkoła Rzemieślniczo-Przemysłowa roz-poczęła swoją działalność z dniem 1 września 1926 roku. Subwencja MWRiOP, dotacja z Magistratu miasta Częstochowy oraz opłaty szkolne zapewniły nowo powstałej placówce oświatowej funkcjonowanie na zamierzonym poziomie. Do 31 grudnia 1927 roku Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicz-nego wyasygnowało na rzecz szkoły 326 634 zł 58 gr, co pozwoliło na wybudo-wanie dwukondygnacyjnego budynku (kosztem 255 034 zł 73 gr) oraz pokrycie kosztów poborów nauczycielskich i personelu administracyjno-obsługowego. Obroty warsztatowe do 31 grudnia 1927 roku wyniosły 62 742,24 zł. Z kolei Magi-strat m. Częstochowy do dnia 1 kwietnia 1928 roku wydał na cel szkoły 53 000 zł25. W latach następnych z powodu kryzysu gospodarczego, jaki dotknął również Polskę, oraz obciążenia Magistratu spłatami pożyczki tzw. ulenowskiej26 zmniej- szyła się kwota dotacji na rzecz szkoły.
W związku z tym, iż wielu uczniów Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej dojeżdżało do szkoły z daleka, wysunięto sprawę zorganizowania bursy dla uczniów i terminatorów. Początkowo, zgodnie z projektem, Okręgowe Towarzy-stwo Rzemieślnicze zorganizowało w 1926 roku bursę dla uczniów spoza Czę-stochowy, którzy za minimalną opłatą, przy gospodarczym prowadzeniu kuchni w bursie, mieli znaleźć odpowiednie lokum i opiekę. Kwestię rozbudowania bursy Towarzystwo traktowało jako bardzo pilną27. Dzięki poparciu przez
wła-dze województwa kieleckiego Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej wyasy-gnowało na 1927 rok 20 000 zł, a Ministerstwo Przemysłu i Handlu 8 000 zł28. Aktem notarialnym z 2 października 1927 roku, spisanym w kancelarii
23 Towarzystwo Rzemieślniczo Okręgowe w Częstochowie, „Goniec Częstochowski” 1926, nr 203,
s. 3; Poświęcenie Szkoły Rzemieślniczej, „Goniec Częstochowski” 1926, nr 209, s. 4.
24 Poświęcenie Szkoły Rzemieślniczej, „Goniec Częstochowski” 1926, nr 203, s. 3; APCz, OTRz Cz,
sygn. 66, k. 27, 80.
25 Z. Grządzielski, Od Szkoły…, s. 18.
26 Zobowiązanie w stosunku do Banku Gospodarczego Krajowego w Częstochowie wynosiło
rocznie 2500 zł. Oprocentowanie kredytu było dość duże i wynosiło od 34 do 45%. Opłacone z tej pożyczki częstochowskie inwestycje (wodociągowo-kanalizacyjne) stawały się nierentow-ne. Miasta, które z niej skorzystały w latach 1925–1927, m.in. Częstochowa, znalazły się w ro-ku 1932 w bardzo trudnej sytuacji, ich budżet pogrążył się w znacznym deficycie. Nazwa przy-jęta od amerykańskiego przedsiębiorstwa „Ulen and Company”, które zaproponowało polskie-mu Bankowi Gospodarstwa Krajowego udzielenie pożyczki na kwotę 10 mln dolarów na wy-konanie w kilku większych miastach Polski wodociągów i kanalizacji.
27 Tamże, s. 25.
28 APCz, MagCz., O szkołach zawodowych rzemieślniczych: Towarzystwa Okręgowego i
sza Tomasza Jasieńskiego, zarząd bursy kupił od rodziny Eksterów posesję o powierzchni 8 000 m2 wraz z domkiem 6-pokojowym przy ul. Dzikiej 23
(póź-niej Słowackiego). Całościowy koszt zakupu wyniósł 21 000 zł29. W internacie zamieszkało 37 uczniów i pięciu terminatorów. Całodzienne pełne utrzymanie wynosiło 45 zł miesięcznie. Ze względu na podwyżkę cen artykułów żywno-ściowych w 1928 roku sumę podwyższono do 60 zł30.
Chcąc uzdrowić sytuację panującą w szkolnictwie dokształcającym, Zarząd OTRz zwrócił się do Komisji Kursów przy Magistracie z propozycją przekaza-nia trzech wyższych kursów określonych specjalności Szkole Rzemieślniczo- -Przemysłowej. Sprawa ta została sfinalizowana w momencie oddania nowego gmachu szkoły OTRz. W roku 1928 Okręgowe Towarzystwo Rzemieślnicze, w trosce o podniesienie poziomu wykształcenia i lepsze przygotowanie rze-mieślników do wykonywania przez nich zawodu, utworzyło w lokalu szkoły również Szkołę Zawodową Dokształcającą Murarsko-Ciesielską. Nowa placówka korzystała z pomieszczeń, wyposażenia i urządzeń szkoły przy ul. Kościuszki 2131. Jej kierownikiem mianowano dodatkowo inż. Jana Bartoszewskiego. W skład rady pedagogicznej szkoły dokształcającej wchodzili nauczyciele: Stanisław Ba-rylski, Edward Gospodarek, Marian Kosmala, Józef Kruppa, Adam Miller, dr Stanisław Nowak, inż. Zygmunt Nowak, Ludwik Nowicki, Ludwik Orleański, Adam Stolarzewicz, Stanisław Widuchow, Walenty Zakrzewski oraz ks. dr Wła- dysław Tomalka i Ebert. Szkoła Dokształcająca Murarsko-Ciesielska Okręgo-wego Towarzystwa Rzemieślniczego w poszczególnych latach posiadała nastę-pującą liczbę słuchaczy: 1928/1929 – 24 słuchaczy (w tym 17 murarzy i 7 śli), 1929/1930 – 59 (49 murarzy i 10 cieśli), 1930/1931 – 77 (61 murarzy i 16 cie-śli)32, 1931/1932 – tylko 13 (10 murarzy: Witold Gospodarek, Stanisław
Gwiz-dek, Euzebiusz Krawczyński, Kazimierz Kubisa, Michał Kwiatkowski, Stani-sław Lepiasz, StaniStani-sław Organa, Zygmunt Siewierski, Wacław Szproch, Adam Wider i 3 cieśli: Franciszek Szczepanik, Marian Zięntara, Roman Żyła)33. Dla
uczniów nieposiadających odpowiedniego czteroklasowego wykształcenia orga-nizowano kurs wstępny, w planie nauczania którego znajdowały się następujące przedmioty: język polski, arytmetyka, geometria, fizyka, rysunek odręczny, mu-rarstwo, ciesielstwo, materiałoznawstwo. W planie nauczania kursu pierwszego obowiązywały przedmioty o poszerzonym zakresie i dodatkowo kreślenie zawo-dowe murarskie i ciesielskie, budownictwo, formy architektoniczne, żelbet, sta-tyka, higiena oraz nauka o Polsce i świecie współczesnym. Łączna liczba godzin
29 Tamże.
30 Jubileusz 25-lecia Okręgowego Towarzystwa Rzemieślniczego..., s. 3. 31 Z. Grządzielski, Od Szkoły…, s. 29.
32 APCz, MagCz, Wykaz kursów dokształcających, sygn. 8044, k. 110, 122.
tygodniowo wynosiła 26. Zajęcia odbywały się po południu i trwały od 3 do 5 godzin dziennie przez sześć dni w tygodniu, od 15 listopada do 30 kwietnia34.
W dniu 30 marca 1930 roku podczas sprawozdawczego zebrania Towarzy-stwa Rzemieślniczego została omówiona kwestia rozliczeniowa działalności Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 1929 roku, która przedstawiała się następująco: do placówki uczęszczało 389 uczniów, w tym na kurs pierwszy – 133, na drugi – 109, a na trzeci – 147, z czego na wydzia-le ślusarsko-mechanicznym kształciło się 294 uczniów, na ewydzia-lektromonterskim – 62 i na stolarskim – 33. Utrzymanie szkoły kosztowało łącznie 144 587 zł 31 gr. Opłaty uczniów za naukę wniosły do budżetu szkoły sumę 103 651 zł, Ministerstwo Oświaty na działalność placówki wygospodarowało 65 354 zł 5 gr, a Magistrat 17 953 zł 96 gr. Pozostałą kwotę 42 371 zł 70 gr wydatkowano na umorzenie za-dłużenia za budowę szkoły oraz na budowę nowej hali warsztatowej35. W 1929
roku zostały zakończone prace budowlane związane z nadbudówką bursy Towa-rzystwa przy ul. Handlowej 2336, której kierownikiem został Szkup37. Po zlikwi-dowaniu starych lokali bursy mieszkanie znalazło w niej 31 uczniów i 13 termi-natorów. Cały bilans Towarzystwa wraz ze szkołą i bursą zamknął się w sumie 436 533 zł 89 gr38.
Po prawie czteroletniej działalności na polu oświaty 18 maja 1930 roku od-była się uroczystość poświęcenia sztandaru Szkoły Rzemieślniczo-Przemy- słowej. Trudności finansowe, jakie przeżywała szkoła spowodowały, iż placów-ka przez dłuższy czas nie posiadała własnego sztandaru. Zamiary te pomógł zre-alizować i urzeczywistnić Komitet Rodzicielski, który go sfinansował39. Sztan-dar szkoły został wykonany przez Zakład SS. Magdalenek, według projektu prof. Stanisława Barylskiego. Na białym tle znajdował się wizerunek Świętej Rodziny i napis: „Szkoła Rzemieślniczo-Przemysłowa w Częstochowie”, zaś na drugiej stronie na zielonym tle widniały emblematy rzemiosła i handlu oraz na-pis: „W pracy przyszłość nasza”40.
Oprócz uroczystości, jakie miały miejsce w okresie życia szkoły, spotykały ją również przykrości, m.in. zniesławianie nauczycieli. W dniu poświęcenia sztandaru Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej doszło do zamachu samobójcze-go 15-letniesamobójcze-go ucznia szkoły rzemieślniczej, Zdzisława Skarzyńskiesamobójcze-go. W owym dniu o godz. 9.00 udał się on wraz z kolegą Mazelą poza teren zabudowany,
34 APCz, MagCz, OTRz, Dziennik. Kurs wstępny, sygn. 70, k. 3.
35 Z rocznego zebrania Towarzystwa Rzemieślniczego. Sprawozdanie z działalności i wybory. Protest przeciwko opłatom na Izbę Rzemieślniczą. Sprawa kursów dokształcających i podwyżki taryfy w rzeźni, „Goniec Częstochowski” 1930, nr 77, s. 3.
36 Tamże, s. 3.
37 Jubileusz 25-lecia Okręgowego Towarzystwa..., s. 3. 38 Z rocznego zebrania Towarzystwa Rzemieślniczego..., s. 3.
39 Z uroczystości poświęcenia sztandaru Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej, „Goniec
Często-chowski” 1930, nr 116, s. 3.
gdzie postrzelił się w brzuch z rewolweru ojca, pragnąc odebrać sobie życie z powodu słabych postępów w nauce. 5 czerwca 1930 roku ukazała się obszerna relacja tego zdarzenia w stołecznym „Kurierze Porannym” pod tytułem Uczeń ofiarą tyrana-nauczyciela, w której anonimowy autor korespondencji całą od-powiedzialnością za niepoczytalny występek ucznia obarczył nauczyciela Lu-dwika Nowickiego, który rzekomo znęcał się w okrutny sposób nad uczniem Skarzyńskim. Autor relacji przedstawił Nowickiego jako okrutnego prześladow-cę młodzieży, który za najbłahsze przewinienia bił uczniów po twarzy, kopał w podbrzusze, wyznaczał wielogodzinny karcer itp. Po zaczerpnięciu informacji z miarodajnego źródła jeden z dzienników lokalnych, „Goniec Częstochowski”, postanowił zamieścić na swoich łamach sprostowanie. Mianowicie okazało się, iż uczeń Zdzisław Skarzyński został przyjęty do Szkoły Rzemieślniczo-Przemy- słowej w 1929 roku wskutek usunięcia go z I i II Gimnazjum (przejawiał zbytnią ruchliwość). W Szkole Rzemieślniczo-Przemysłowej wykazywał wyraźne zdol-ności do prac rzemieślniczych, ale nie teoretycznych, wskutek czego groziły mu cztery oceny niedostateczne. Zamachy samobójcze, według autora, zdarzały się już nieraz, ale po raz pierwszy od czasu istnienia szkolnictwa stołeczny „Kurier Poranny” zrobił z tego typu wypadku artykuł zakrojony na miarę polityczno-społecznej sensacji41.
Ze względu na duże zainteresowanie wśród młodzieży kształceniem się w Szkole Rzemieślniczo-Przemysłowej Ministerstwo Oświaty poleciło dyrekcji, by zwróciła się z prośbą do Magistratu o przyznanie większego placu pod szko-łę, o powierzchni około pięciu mórg, tj. 28 000 m2, by ta mogła pomieścić 800 uczniów42. Czynione w tym kierunku działania dawały nadzieję na otrzymanie
od Magistratu odpowiedniej działki, na której w 1931 roku zamierzano rozpo-cząć budowę szkoły właściwej dla potrzeb Częstochowy. Niestety, były to plany na miarę lepszych czasów43.
Pomyślnie rozwijały się dochody warsztatów: w pierwszym roku wyniosły 65 104 zł 53 gr, w drugim – 70 157 zł 73 gr, a w trzecim – 122 139 zł 20 gr. Pienią-dze zdobyte z prac warsztatowych przeznaczano na zakup obrabiarek i narzędzi. Majątek szkoły na dzień 18 maja 1930 roku wynosił 274 975 zł 81 gr w nierucho-mościach, zaś w ruchomościach 138 260 zł 55 gr. Roczny koszt utrzymania szkoły opiewał na kwotę 184 900 zł (ok. 500 zł na ucznia, koszt czesnego – 300 zł)44.
Zakończenie roku szkolnego 1929/1930 miało miejsce 15 czerwca 1930 ro-ku i zostało połączone z otwarciem wystawy prac uczniowskich, w trakcie której prezentowano dokonania uczniów w zakresie wyrobów ślusarsko-mechanicz- nych, m.in.: tokarka, heblarka, motory własnego wyrobu, szafa z drobnymi
41 Echa tragedii ucznia Szkoły Rzemieślniczej w Częstochowie, „Goniec Częstochowski” 1930,
nr 131, s. 5.
42 Tamże.
43 Z. Grządzielski, Od Szkoły…, s. 29. 44 Tamże.
rzędziami, i stolarskich: stoły, szafy, łóżka, kwietniki, żardinierki (stolik na kwiaty z cynowym pojemnikiem zamiast blatu). W swoich progach szkoła go-ściła wówczas przedstawicieli: Magistratu – dr. Stanisława Nowaka (wiceprezy-denta), Józefa Więcławskiego (ławnika), członków zarządu Stowarzyszenia Rzemieślniczo-Przemysłowego z prezesem Karolem Plucikiem na czele, prezy-denta Izby Rzemieślniczej Stefana Smugę, przedstawicieli Rady Technicznej Szkoły: dyrektora Kosiewicza, dyrektora Stalensa, Kanczewskiego i Trochi-mowskiego oraz delegatów pokrewnych instytucji, rodziców, personel nauczy-cielski. W imieniu absolwentów podziękowanie za trud włożony w wychowanie, edukację oraz wsparcie i opiekę personelowi nauczycielskiemu złożył Zygmunt Jaworski. W roku szkolnym 1929/1930 mury szkolne opuściło 104 absolwentów (w tym 9 stolarzy, 11 elektromonterów)45.
Kolejne lata przyniosły Szkole Rzemieślniczo-Przemysłowej znaczne straty, a szczególnie rok szkolny 1931/1932. Ze względu na pogłębiający się kryzys gospodarczy i zubożenie społeczeństwa szkoła została zmuszona do podniesie-nia kosztów kształcepodniesie-nia. Podobnie jak i w innych szkołach, tak i w owej placów-ce kształplaców-cenie stało się luksusem. Liczba uczniów w roku szkolnym 1929/1930 wynosiła 435, w roku 1930/31 – 320, a w 1931/1932 spadła do 220 i miała nadal tendencję spadkową46. Z chwilą podniesienia czesnego do 450 zł rocznie liczba
uczniów zmniejszyła się, wzrosła jednak liczba dzieci urzędników państwowych korzystających z przysługującej im zniżki. Doszło do tego, że w roku szkolnym 1932/1933 oprócz 150 dzieci urzędników państwowych i 22 sierot, za które pła-ciły gminy, było tylko 64 takich uczniów, za których płacili sami rodzice47. Wo-bec powyższych faktów personel szkolny został zmniejszony o 15%, a warsztaty szkolne z braku zamówień zmniejszyły obroty. W roku szkolnym 1931/1932 mury szkoły opuściło 49 uczniów, ukończywszy kurs nauki praktycznej i teore-tycznej48.
45 Z uroczystości zakończenia roku w Szkole Rzemieślniczo-Przemysłowej, „Goniec
Częstochow-ski” 1930, nr 138, s. 3.
46 Z. Grządzielski, Od Szkoły…, s. 30.
47 APCz, MagCz, Sprawy statystyczne szkół powszechnych i zawodowych na terenie miasta
Czę-stochowy, sygn. 8098, k. 136.
48 Ze szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej, „Goniec Częstochowski” 1932, nr 148, s. 3; W roku
szkolnym 1931/1932 szkołę ukończyli: Michał Bożek, Stanisław Burzyński, Stanisław Chybal-ski, Bronisław Dałek, Jan Dutkiewicz, Wiktor Ferzen, Dobiesław JaworChybal-ski, Edward JeziorChybal-ski, Wacław Kidawa, Edmund Kosecki, Franciszek Kowalik, Zygmunt Kluza, Jan Mały, Ryszard Marasiński, Wiktor Masłoń, Stefan Nowak, Henryk Pawłowski, Marian Pigulski, Czesław Pi-larski, Jan Pluta, Czesław Rogaliński, Jan Rosikoń, Alfred Siemion, Władysław Skipirzepa, Marian Stefanik, Euzebiusz Szewczyk, Henryk Świerczewski, Edward Ujma, Tadeusz, Urban, Stanisław Wiewióra, Jerzy Zadros, Edward Zajder (wydział ślusarsko-mechaniczny), Leon Bia-ły, Jan Golka, Jan Lara, Wacław Morawiec, Stanisław Niechciał, Kazimierz Skroboń, Broni-sław Szczęsny, Wincenty Szustak, BroniBroni-sław Szymczyk, Wacław Wojda, Zygmunt Wypart, Eugeniusz Zasada (wydział elektromonterski), a na wydziale stolarskim: Józef Gruszczyński, Eugeniusz Karczmitowicz, Józef Kucharski, Antoni Surma, Edward Szmidt.
W styczniu 1932 roku Szkoła Rzemieślniczo-Przemysłowa przy Alei Wol-ności 17 prowadziła zapisy do 1 lutego na kurs spawania i cięcia metali. Ze względu na to, iż spawanie i cięcie metali za pomocą acetylenu i elektryczności stało się oddzielną specjalizacją, Szkoła Rzemieślniczo-Przemysłowa – w poro-zumieniu ze Stowarzyszeniem dla Rozwoju Spawania i Cięcia Metali w Polsce – pragnęła zorganizować kurs spawaczy. Zważywszy na małą liczbę chętnych, apelowała do rychłego zapisywania się. Koszt kursu był zależny od ilości uczestników i wahał się między 80 a 100 zł49.
W kolejnych latach, w miarę wychodzenia z kryzysu, liczba uczniów zwięk-szała się. Szkoła posiadała 4 oddziały, dysponowała 5 salami lekcyjnymi, w któ-rych zespół nauczycieli – składający się z 16 osób – realizował swe zadania50. Skład stałego personelu zamieścił na swych łamach „Goniec Częstochowski” w numerze z dnia 21 marca 1934 roku. Byli to profesorowie: Stanisław Barylski, Ludwik Nowicki, inż. Marian Kosmala – kierownik warsztatu elektromonter-skiego, J. Bzdęga – kierownik stolarni, instruktorzy: P. Perdylla, Władysław Po-lak, Józef Sitek, Józef Łysoń, Konstanty Chadziński – księgowy, Stefan Andre-jew – kasjer, K. Pils – magazynier51.
Wysokie notowania szkoły w środowisku częstochowskim były wynikiem dobrze prowadzonej i zorganizowanej pracy wychowawczej. Uczniowie, dumni z tego, że przynależą do rodziny rzemieślniczej, chętnie garnęli się w jej mury. Organizowane obozy przysposobienia wojskowego, wycieczki i biwaki harcer-skie konsolidowały uczniów, tworzyły klimat koleżeństwa, rodziły przyjaźnie. Wielu niezatartych wrażeń dostarczały uroczystości szkolne, rozgrywki sporto-we, spotkania z uczniami innych szkół. Ukończenie szkoły i opuszczenie jej mu-rów przez absolwentów nie oznaczało ostatecznego zerwania z placówką i na-uczającym personelem, dążono do podtrzymywania kontaktu i organizowania zebrań z jednoczesnym dokształcaniem zawodowym absolwentów w miarę po-stępu technicznego52.
Warto wspomnieć również o zasługach, jakie wniósł na rzecz szkoły Komi-tet Rodzicielski. Działał on od początku jej istnienia. Dzięki funduszom, które pozyskiwał, organizując m.in. zabawy taneczne i loterie fantowe, wspierał ubo-gich uczniów, organizował dożywianie młodzieży na terenie placówki, sfinan-sował sztandar szkoły. Kryzys gospodarczy, który postępował w latach trzydzie-stych w Polsce, nie przeszkodził w zreorganizowaniu w roku szkolnym 1938/1939 Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej na Gimnazjum Mechaniczne, zgodnie z ustawą o szkolnictwie z 11 marca 1932 roku.
49 Zapisy na kurs spawania i cięcia metali w Szkole Rzemieślniczo-Przemysłowej, „Goniec
Czę-stochowski” 1932, nr 20, s. 3.
50 Z. Grządzielski, Od Szkoły…, s. 31.
51 Wyjaśnienie w sprawie zarzutów stawianych Dyrekcji Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej w Częstochowie, „Goniec Częstochowski” 1934, nr 65, s. 3.
Summary
The High School of Regional Mechanical Crafts Society in years 1926–1933
The High School of Regional Mechanical Crafts Society was founded in 1926 through the efforts of the members of this Society, which spared no cost and were desired to accomplish their goal.
Financial assistance to the newly created school was provided by Ministry of Religion and Public Education as well as by the Municipal Council of Czestochowa. Initially, the school trained students in the classes of the metallur-gy and carpentry, in 1928 electronic department had been opened. In the inter-ests of increasing level of education and better preparation of craftsmen to carry out their profession, at school has been established professional courses of bricklaying and carpentry. High school quotations in Czestochowa’s community was the result of a well-organized and carried out educational work.
Military training camps and scout camping trips consolidated students, formed a climate of friendship. Many indelible impressions were provided by school events, sport games, meetings with students of other schools. Graduation did not mean a final break with the school staff, but the mutual desire to main-tain contact and organize meetings with the professional graduates while further training in technical progress.
