ROCZNIKI GEOMATYKI 2015 m TOM XIII m ZESZYT 3(69): 277–287
Standaryzacja w obszarze dziedzictwa kulturowego –
przegl¹d wybranych podstaw metodycznych
Standardization in the field of cultural heritage:
overview of selected methodological bases
Agnieszka Zwirowicz-Rutkowska1, Albina Moœcicka21Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie, Wydzia³ Geodezji,
In¿ynierii Przestrzennej i Budownictwa
2Wojskowa Akademia Techniczna, Wydzia³ In¿ynierii L¹dowej i Geodezji
S³owa kluczowe: model odniesienia, metadane, standard, wymiana danych, model pojêciowy Keywords: reference model, metadata, standard, data exchange, conceptual model
Wstêp
Dziedzictwo kulturowe jest nieograniczonym Ÿród³em wiedzy o przesz³oœci. Problemem w otrzymaniu pe³nej i kompleksowej informacji na temat badanych procesów jest miêdzy innymi rozproszenie dóbr kultury po ca³ym œwiecie. Istotnym zadaniem jest budowa, jak równie¿ rozwój istniej¹cych baz danych, tak¿e przestrzennych, dotycz¹cych miêdzy innymi dziedzictwa ruchomego, dziêki którym mo¿liwe jest gromadzenie danych o obiektach, pre-zentacja danych, jak równie¿ dostêp do informacji o poszczególnych obiektach (Moœcicka, Zwirowicz-Rutkowska, 2015).
Wyzwaniem w tym zakresie jest zapewnienie wiêkszej dostêpnoœci do baz danych pro-wadzonych przez ró¿ne instytucje, ale tak¿e zachowanie spójnoœci informacji o poszczegól-nych obiektach nale¿¹cych do tej samej kategorii lub kolekcji zabytków. Skuteczne wyko-rzystanie danych o obiektach dziedzictwa kulturowego wi¹¿e siê tak¿e z potrzeb¹ integracji danych z ró¿nych Ÿróde³.
Kluczowym zagadnieniem jest standaryzacja w obszarze dziedzictwa kulturowego, od-nosz¹c¹ siê do ca³ego szeregu zagadnieñ zwi¹zanych z gromadzeniem danych o obiektach, a tak¿e dostêpem, przedstawieniem i przeniesieniem danych pomiêdzy ró¿nymi u¿ytkownika-mi, systemami i lokalizacjau¿ytkownika-mi, w³¹czaj¹c w to ustalenie struktur danych, formatów danych, regu³ wymiany i integracji danych.
Celem artyku³u jest przedstawienie wybranych za³o¿eñ metodycznych oraz standardów opisu dziedzictwa ruchomego, a tak¿e wyzwañ w obszarze ich standaryzacji. Ponadto, au-torki omawiaj¹ potencja³ informacji geograficznej i norm ISO serii 19100 w procesie standa-ryzacji opisów dziedzictwa kulturowego.
Standardy opisu cyfrowych kopii zabytków
Obecnie, tworzone s¹ g³ównie bazy danych dziedzictwa kulturowego, bazuj¹ce na struk-turze metadanych, których zakres zale¿y od u¿ywanego standardu opisu danych o danych. Wiêkszoœæ standardów opisu dziedzictwa jest doœæ szczegó³owo udokumentowana i wiele elementów metadanych – nazwa, typ, data powstania itp. – wystêpuje w ró¿nych standardach. Ka¿dy standard metadanych zosta³ jednak opracowany przez ró¿nych specjalistów (np. kuratorów, archiwistów, historyków sztuki) i w rezultacie ka¿dy z nich jest przeznaczony do innego rodzaju obiektów, dlatego zawiera inny zakres elementów. Jednym z najbardziej roz-winiêtych standardów dotycz¹cych metadanych jest Encoded Archival Description (EAD), wykorzystywany do opisu obiektów archiwalnych. Standard ObjectID jest powszechnie stosowany do opisu dzie³ sztuki, zaœ Dublin Core wykorzystywany jest w bibliotekach cy-frowych.
ObjectID
ObjectID jest miêdzynarodowym standardem opisu dóbr kultury. Zosta³ rozwiniêty dziêki wspó³pracy œrodowisk muzealnych z: organami œcigania, s³u¿bami celnymi, pracownikami rynku sztuki, towarzystwami ubezpieczeniowymi oraz w³aœcicielami dzie³ sztuki i antyków (ObjectID, 2015). ObjectID zosta³ zainicjowany w 1993 roku przez fundacjê Jean Paul Getty Trust. W obecnej postaci standardy tego opisu obowi¹zuj¹ od 1997 roku i s¹ zalecane miê-dzy innymi przez FBI (Federal Bureau of Investigation), Scotland Yard, Interpol, ICOM (International Council of Museums) i UNESCO. W Polsce standard ten stosowany jest miê-dzy innymi przez policjê.
Zakres standardu ObjectID zosta³ ustalony na podstawie wyniku miêdzynarodowych badañ ankietowych. W sumie otrzymano ponad 1000 odpowiedzi od organizacji w 84 krajach. Wnioski z tych badañ – opublikowane w Protecting Cultural Objects in the Global Informa-tion Society – wykaza³y, ¿e nie jest proste ustalenie zakresu informacji potrzebnych do opisa-nia obiektów w celu ich identyfikacji. Wynikiem tych prac jest tak zwana lista kontrolna ObjectID, czyli wykaz 9 cech opisuj¹cych obiekt, które wraz z jego zdjêciem i opisem s¹ niezbêdne do scharakteryzowania dzie³a sztuki.
W wymianie informacji o dzie³ach sztuki nadal bardzo czêsto stosowany jest opis w standardzie ObjectID, ale wykonywany w postaci tradycyjnygo formularza (listy). Coraz czêœciej, zw³aszcza w wymianie informacji pomiêdzy instytucjami prowadz¹cymi bazy da-nych o zabytkach, mo¿na te¿ spotkaæ opis w zapisie XML. Przyk³ad opisu zabytku w stan-dardzie ObjectID, zapisany w pliku XML, przedstawia rysunek 1.
Standard ObjectID nie zastêpuje profesjonalnej inwentaryzacji obiektów, prowadzonej na podstawie ustalonych kryteriów i dobrej znajomoœci dzie³a. Jest on jednak bardzo u¿yteczny, gdy¿ pomaga dokumentowaæ zbiory i kolekcje.
EAD
EAD (Encoded Archival Description) jest opracowanym w USA standardem strukturali-zacji danych w inwentarzu archiwalnym przeznaczonym do prezentacji w sieci Internet, opartym na znacznikach metajêzyka XML (EAD, 2015a; 2015b). EAD zosta³ opracowany przy wspó³pracy ekspertów Miêdzynarodowej Rady Archiwów oraz przedstawicieli archi-walnych oœrodków europejskich. EAD wdro¿y³y miêdzy innymi archiwa brytyjskie, francu-skie i niemieckie, w Polsce – Archiwum G³ówne Akt Dawnych (Wajs, 2003).
Istotê EAD stanowi DTD (Document Type Definition) opracowany i dostosowany do kodowania archiwalnych pomocy wyszukiwawczych. DTD zosta³o u³o¿one zgodnie z zasa-dami sk³adni jêzyka SGML i jest transferowalne do XML. SGML jest to metajêzyk umo¿li-wiaj¹cy przedstawienie – za pomoc¹ okreœlonych znaczników (markups, tags) – struktury dokumentu oraz zdefiniowanie i oznakowanie ró¿nych typów dokumentów elektronicznych. SGML s³u¿y wiêc do przygotowywania dokumentów elektronicznych w celu wymiany da-nych pomiêdzy ró¿nymi programami i systemami operacyjnymi, umo¿liwiaj¹c prezentowa-nie metadanych zwi¹zanych z dokumentem i jego powi¹zañ. Powstaje w ten sposób prezentowa- nieza-le¿na od sprzêtu komputerowego i systemu operacyjnego baza tekstowa (textbase), umo¿li-wiaj¹ca sprawne wyszukiwanie oraz prezentowanie opisywanych dokumentów elektronicz-nych (Wajs, 2000). Przyk³ad opisu archiwalnego dokumentu w standardzie EAD przedsta-wia rysunek 2.
Dublin Core
Dublin Core jest otwartym, wymiennym standardem metadanych do opisu zasobów in-ternetowych. Rozwijany jest przez Dublin Core Metadata Initiative (Dublin Core, 2015). Jest to standard wykorzystywany do opisu zasobów bibliotek cyfrowych.
Dublin Core Metadata Element Set (DCMES), podstawowy 15-elementowy zestaw me-tadanych, opracowany zosta³ w 1995 roku na warsztatach organizowanych przez OCLC i NCSA w Dublinie (Ohio, USA). W 2007 roku rozpoczêto prace nad ujednoliceniem zapisu elementów metadanych Dublin Core zgodnie z zaleceniami sformu³owanymi w RDF (Reso-urce Description Framework) przez World Wide Web Consortium (W3C). Obecnie równole-gle funkcjonuj¹ dwa opracowania metadanych Dublin Core:
m DCMES v. 1.1 zawieraj¹cy podstawowy 15-elementowy zestaw metadanych Dublin
Core,
m DCMI Metadata Terms, w którym – oprócz elementów DCMES – znajduje siê
kilka-dziesi¹t dodatkowych elementów (w³asnoœci i klasy oraz s³owników kontrolowanych i kodowanych wykazów danych); DCMI Metadata Terms jest wersj¹ rekomendo-wan¹ przez DCMI.
DCMES upowszechniany jest równie¿ w postaci norm miêdzynarodowych: RFC 5013/ 2007 (IETF, 2007), ANSI/NISO Z39.85-2007 (ANSI/NISO, 2007) oraz ISO 15836:2009 i PN-ISO 15836:2012 (PKN, 2012).
Przyk³ad opisu dokumentu przez Œl¹sk¹ Bibliotekê Cyfrow¹ w standardzie Dublin Core przedstawia rysunek 3.
Ontologia CIDOC CRM
Zbieranie pe³nej i kompleksowej informacji na temat badanych miejsc, czy te¿ zabytków ruchomych rozproszonych po ca³ym œwiecie, które nale¿¹ do samej kolekcji, wi¹¿e siê z koniecznoœci¹ wymiany i integracji danych. Standard Miêdzynarodowego Komitetu Doku-mentowania (International Committee for Documentation, CIDOC) opisuje model odniesie-nia (ICOM/CIDOC, 2011), który ma u³atwiaæ wspó³dzia³anie miêdzy ró¿nymi heterogenicz-nymi Ÿród³ami danych, dotycz¹cymi szeroko pojêtego dziedzictwa kulturowego. Standard charakteryzuje du¿y stopieñ z³o¿onoœci zapisu typów obiektów. Wyró¿nia siê 90 klas obiek-tów, dla których ustalona jest konwencja zapisu deklaracji (rys. 4). Nazwa ka¿dej klasa rozpoczyna siê wielk¹ liter¹, a poprzedzona jest jednoznacznym identyfikatorem w postaci wielkiej litery E i niepowtarzalnego numeru. Ponadto, stosowany jest zapis Subclass of i Superclass of dla wskazania nadtypów i podtypów. Linia Scope note wprowadza definicjê klasy, natomiat Examples przedstawia przyk³adowe instancje dla danej klasy. Sekcja Proper-ties definiuje listê w³aœciwoœci dla danej klasy. Ka¿da w³aœciwoœæ ma swój jednoznaczny identyfikator w postaci wielkiej litery P i niepowtarzalnego numeru, dwóch nazw (w obu kierunkach odczytu) i po dwukropku podawane s¹ nazwy klas, których dotyczy w³aœci-woœæ. W standardzie wyró¿nia siê 149 deklaracji w³aœciwoœci.
Tabela przedstawia przyk³ad mapowania kategorii informacyjnych (elementów metada-nych) w standardzie ObjectID, na nazwy elementów XML oraz klasy i w³aœciwoœci stoso-wane w modelu CIDOC CRM. Opis poszczególnych kategorii informacyjnych
cych w ObjectID jest o wiele bardziej z³o¿ony w CIDOC CRM i wymaga odniesienia bezpo-œrednio do obiektu (instancji), który jest opisywany. Wynika to na przyk³ad z wyró¿nienia wielu podkategorii typów obiektów w CIDOC CRM.
Przyk³adowo, klasa E70 Thing, odnosz¹ca siê do wszelakich przedmiotów materialnych i niematerialnych w utrwalonej postaci (np. fizyczna trwa³a forma, zapis cyfrowy, struktura logiczna, pojêcie), jest nadtypem dla klasy E72 Legal Object, odnosz¹cej siê do wytworów materialnych i niematerialnych, z którymi zwi¹zane s¹ prawa autorskie lub warunki korzy-stania oraz klasy E71 Man-Made Thing, która dotyczy przedmiotów materialnych lub wy-tworów intelektualnych, które charakteryzuje wzglêdna trwa³oœæ.
Poszczególne podtypy s¹ nadtypami dla kolejnych podtypów. Przyk³adowo, dla klasy E72 Legal Object wystêpuje podtyp E90 Symbolic Object, odnosz¹cy siê to wszelkich sym-boli (np. formu³a matematyczna, emblemat) i podtyp E18 Physical Thing, który grupuje obiekty (stworzone przez cz³owieka lub naturalne) w utrwalonej postaci, w tym o okreœlo-nych fizycznie granicach (E19 Physical Object), bêd¹ce wytworem cz³owieka (E24 Physi-cal Man-Made Thing), albo pojedyncze (charakterystyczne) elementy bêd¹ce czêœci¹ obiek-tu fizycznego lub powi¹zane z nim (E26 Physical Feaobiek-ture).
Ponadto, pojedyncza kategoria informacyjna w ObjectID mo¿e byæ mapowana na wiele ró¿nych elementów w modelu CRM (np. kategoria ObjectID inscriptions-markings, mate-rials-techniques). Wiele elementów ObjectID nie ma bezpoœredniego odpowiednika w mode-lu CRM (np. kategoria ObjectID maker, subject).
Tabela. Mapowania elementów metadanych (Ÿród³o: Zwirowicz-Rutkowska, Moœcicka, 2014)
a n j y c a m r o f n i a i r o g e t a K ) 4 1 0 2 , D I t c e j b O ( L M X t n e m e l E Klasa, w³aœciwoœci ) 3 0 0 2 , C O D I C / M O C I ( t c e j b o f o e p y T type E70Thing s e u q i n h c e T & s l a i r e t a M materials-techniques E57Material e p y T 5 5 E f o s e c n a t s n i s a s e u q i n h c e t l a r e n e G 9 2 E f o s e c n a t s n i s a s e u q i n h c e t c i f i c e p S e r u d e c o r P r o n g i s e D s t n e m e r u s a e M measurements E54Dimension s g n i k r a M & s n o i t p i r c s n I inscriptions-markings E34Inscription,E37Mark s e r u t a e F g n i h s i u g n i t s i D distinguishingfeatures E14ConditionAssessment e l t i T title E35Title t c e j b u S subject E89PropositionalObject;P129isabout ) f o t c e j b u s s i ( d o i r e p r o e t a D date E50Date r e k a M maker E12Production,E39Actor,P14carried d e t a e r c s a h 4 9 P , ) d e m r o f r e p ( y b t u o ) y b d e t a e r c s a w ( n o i t p i r c s e D n e t t i r W description E62String s h p a r g o t o h P photographs E73InformationObject l u f e s u y r a t n e m e l p p u S n o i t a m r o f n i s e i r o g e t a c l a n o i t i d d a , n o i t a c o L t n e n a m r e p . g . e ( s e s u o h t a h t n o i t u t i t s n i f o e m a n ) t c e j b o e h t t n e n a m r e p t n e r r u c s a h 4 5 P ( e c a l P 3 5 E . g . e t n e r r u c r o r e m r o f s a h 3 5 P , n o i t a c o l ; ) n o i t a c o l 9 4 P , r e p e e k t n e r r u c s a h 0 5 P ( r o t c A 9 3 E ) r e p e e k t n e r r u c r o r e m r o f s a h
Informacja geograficzna w procesie standaryzacji
Polska i europejska historia jest bardzo z³o¿ona i bogata w wydarzenia – nie ma zbyt wiele innych miejsc na œwiecie, gdzie granice polityczne zmienia³y tak czêsto swoje po³o¿enie. To samo mo¿na powiedzieæ na temat europejskiego dziedzictwa kulturowego. W rezultacie wojen i czêstych zmian granic, polityczna afiliacja zabytków ruchomych zmienia³a siê niezwykle czêsto i wiele z nich jest rozproszonych po Europie, a nawet ca³ym œwiecie. Co wiêcej, elementy jednej kolekcji s¹ czêsto rozdzielone, rozproszone, znajduj¹ siê w innych instytu-cjach lub bazach danych. Posk³adanie takiej kolekcji w ca³oœæ, przez dotarcie do jej wszyst-kich elementów, jest czêsto niezwykle trudne i bardzo czasoch³onne.
Powy¿sza sytuacja czêsto dotyczy tak¿e badañ zwi¹zanych z przesz³oœci¹ miejscowoœci, które na przyk³ad kiedyœ stanowi³y wa¿ne centra, natomiast obecnie utraci³y swoje znacze-nie. Archiwalne dokumenty dostarczaj¹ce informacji o ich przesz³oœci mog¹ znajdowaæ siê w wielu ró¿nych archiwach i bibliotekach, czêsto znacznie odleg³ych od badanych miejsc. Ich ³¹cznikiem jest przewa¿nie tylko miejsce, które opisuj¹ i to w³aœnie ono mo¿e byæ istot-nym integratorem tego rodzaju zasobów kultury.
Na przestrzeni wieków miejscowoœci (a tak¿e inne obiekty geograficzne) mog³y zmieniaæ zarówno swoje nazwy, jak i lokalizacje. Czasowo-przestrzenny model takiego obiektu geo-graficznego mo¿liwy jest do zaimplementowania w systemie informacji przestrzennej (Mo-œcicka, 2009). Mo¿liwe jest wiêc zintegrowanie w ten sposób historii danej miejscowoœci.
Lokalizacja miejscowoœci w danym przedziale czasu jest sta³a. Granice pañstw mog¹ zmieniaæ siê w czasie, mo¿e zmieniaæ siê ludnoœæ zamieszkuj¹ca dany obszar, ale miejsce o zdefiniowanych wspó³rzêdnych bêdzie nadal tym samym miejscem.
Informacja geograficzna mo¿e byæ istotnym elementem wspieraj¹cym proces standary-zacji dziedzictwa kulturowego. Potencja³ ten tkwi w tym, ¿e we wszystkich standardach metadanych zabytków ruchomych zapisywane s¹ ró¿ne rodzaje informacji przestrzennych. W metadanych zawarte s¹ informacje o miejscach powstania, przechowywania lub tematyki zabytku, które umo¿liwiaj¹ ich klasyfikacjê wed³ug tych cech podobieñstwa, jakimi s¹ te same miejsca w przestrzeni, z którymi zabytki s¹ powi¹zane. Jednakowe miejsca powstania, przechowywani lub te same miejsca, do których nawi¹zuje tematyka zabytku s¹ istotnym elementem integruj¹cym zabytki, gdy¿ dostarczaj¹ kompleksowej informacji historycznej o danym miejscu w przestrzeni. Klasyfikacja bazuj¹ca na informacji geograficznej jest nieza-le¿na od typów zabytków. Informacji o danym miejscu mo¿e dostarczyæ zarówno dokument pisany (rêkopis czy starodruk), jak i obraz. Podejœcie to jest tym istotniejsze, i¿ nie istniej¹ wypracowane i powszechnie przyjête systemy klasyfikacji typów zabytków, uwzglêdniaj¹ce na przyk³ad ich hierarchiê.
Próbê uporz¹dkowania opisu informacji przestrzennej odnosz¹cej siê do poszczególnych obiektów dziedzictwa kulturowego zawiera ontologia CIDOC CRM (ICOM/CIDOC, 2011). Instancja encji E53 Place jest identyfikowana przez instancjê encji E44 Place Appellation, która mo¿e byæ instancj¹ encji Adres (E45 Address), Wspó³rzêdnych przestrzennych (E47 Spatial Coordinates), Nazwy miejsca (E48 Place Name) lub Definicji Sekcji (E46 Section Definition). Instancja encji E53 Place mo¿e sk³adaæ siê lub byæ czêœci¹ innych instancji E53 Place. Instancja encji E45 Address mo¿e byæ odnoszona, zarówno do encji E44 Place Appellation i tym samym okreœlonego miejsca (E53 Place) lub jako punkt kontaktowy (E51 Contact Point) dla instancji encji E39 Actor. Encji Aktor (E39 Actor) mo¿e byæ przy-pisanych wiele instancji encji E51 Contact Point. Z encj¹ E18 Physical Thing powi¹zana jest
lokalizacja przestrzenna w zwi¹zku z wytworzeniem danego obiektu na danym obszarze lub przeniesienia go w okreœlone miejsce. Dlatego proponuje siê stosowanie w³aœciwoœci P53 has former or current location (is former or current location of), a tak¿e P55 has current location (currently holds).
Systemy informacyjne bazuj¹ce na bazach danych przestrzennych i GIS odgrywaj¹ wa¿n¹ rolê w badaniu przesz³oœci oraz integracji dziedzictwa kulturowego, w tym tak¿e dziedzictwa ruchomego. Baza danych przestrzennych – w odró¿nieniu od wszystkich innych baz danych – definiuje obiekty z wykorzystaniem danych zarówno opisowych, jak i przestrzennych. Dlatego rozwi¹zania te dostarczaj¹ mo¿liwoœci wyszukiwania i analizowania danych z wyko-rzystaniem jednego parametru wiêcej: lokalizacji niezmiennej przez wieki. Baza danych prze-strzennych daje mo¿liwoœci docierania do danych z poziomu mapy, przy czym w przypadku dziedzictwa kulturowego jest to docieranie do cyfrowych kopii zabytków i ich opisów.
Potencja³ rozwi¹zañ GIS dla dziedzictwa kulturowego le¿y w czasowo-przestrzennym podejœciu do dóbr kultury, co wychodzi na przeciw potrzebom i oczekiwaniom badañ histo-rycznych, podkreœlane miêdzy innymi przez Travis (2014). Potrzeby te mog¹ byæ realizowa-ne z wykorzystaniem ró¿nych typów semantycznych relacji zabytków i przestrzeni, które mog¹ byæ wykorzystane przy projektowaniu struktury baz danych czasowo-przestrzennych (Moœcicka, Marzec, 2010). Ponadto, w celu powi¹zania obiektów kultury z przestrzeni¹ geograficzn¹, ka¿da nazwa geograficzna, która zwi¹zana jest z archiwalnymi dokumentami musi byæ zdefiniowana przez wspó³rzêdne w okreœlonym uk³adzie wspó³rzêdnych, z uwzglêd-nieniem czasu, w którym nazwa ta obowi¹zywa³a. Wspó³rzêdne te s¹ identyfikatorem loka-lizacji miejscowoœci w czasie powstania zabytku i mog¹ byæ podstaw¹ do wymiany informa-cji pomiêdzy ró¿nymi bazami danych. Wymiana ta powinna byæ niezale¿na od uk³adu, w którym wspó³rzêdne s¹ definiowane, poniewa¿ transformacja wspó³rzêdnych pomiêdzy uk³a-dami nie jest obecnie problemem.
Wyzwania z zakresie standaryzacji
Anderson i Blanke (2012) wskazuj¹ na potrzebê rozwijania infrastruktur badawczych (ang. digital research infrastructures), które bêd¹ doskona³ym uzupe³nieniem warsztatu pra-cy humanistów i zespo³ów interdyspra-cyplinarnych. Dzia³aniem wspieraj¹pra-cym osi¹gniêcie tego celu jest stosowanie standardów w obszarze dziedzictwa kulturowego. Wskazaæ mo¿na wiele rozwi¹zañ (rozdzia³ Standardy w zakresie opisu cyfrowych kopii zabytków, Ontologia CIDOC), które wpisuj¹ siê w tê dzia³alnoœæ, ale nie wyczerpuj¹ zagadnieñ do uporz¹dkowa-nia w dziedzinie dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie ruchomego.
Jednym z zagadnieñ problemowych jest opis obiektów tego samego typu przy zastoso-waniu ró¿nych standardów opisu, w zale¿noœci od zaklasyfikowania danego obiektu (tj. jako obiektu archiwalnego, dzie³a sztuki lub zasobu bibliotecznego), wynikaj¹cego z miejsca jego obecnego przechowywania. Na przyk³ad archiwalny dokument mo¿e zostaæ opisany przez archiwa w standardzie EAD, zaœ przez bibliotekê cyfrow¹ w standardzie Dublin Core.
Z podobnym problemem mamy do czynienia przy opisie zabytków dostarczaj¹cych in-formacji o przesz³oœci miejsc w przestrzeni geograficznej. Obraz, klasyfikowany jako dzie³o sztuki, a przedstawiaj¹cy widok dawnego miasta, prawie zawsze bêdzie opisany w standar-dzie ObjectID. To samo miasto mo¿e byæ tak¿e przedstawione w archiwalnych dokumen-tach, które opisywane s¹ z wykorzystaniem standardu EAD lub Dublin Core. Zgromadzenie
kompleksowej informacji o przesz³oœci interesuj¹cego nas miejsca wymaga zatem integracji informacji pochodz¹cych z ró¿nych Ÿróde³ i podawanych z wykorzystaniem ró¿nych stan-dardów.
Klasyfikacja zabytków z wykorzystaniem informacji przestrzennej wymaga ujednolicenia sposobu zapisu informacji przestrzennej w metadanych. Obecnie ka¿da z instytucji opisuj¹-cych zabytki stosuje w³asne zasady lub w ogóle nie stosuje ¿adnych zasad. To samo miejsce mo¿e byæ zapisywane w metadanych przez u¿ywanie nazw wspó³czesnych, historycznych lub nazw z ró¿nych jêzyków. Skutkuje to trudnoœciami w uzyskaniu pe³nej informacji o konkretnych miejscach powi¹zanych z zabytkami, a tak¿e znacznie ogranicza lub nawet uniemo¿liwia przenoszenie informacji pomiêdzy systemami i instytucjami.
Ponadto, w zakresie standardów dotycz¹cych metadanych, nie zosta³y wypracowane regu³y zapisywania wartoœci dla poszczególnych elementów metadanych, u³atwiaj¹ce miê-dzy innymi wymianê danych. Na przyk³ad, element metadanych „autor” mo¿e zawieraæ wartoœci takie jak: „Joachim Lück von Boguslawitz”, „Lück von Boguslawitz, Joachim”, „J. Lück von Boguslawitz”, w zale¿noœci od instytucji opisuj¹cej obiekt. Dostêpnoœæ – zw³asz-cza w naukach humanistycznych – tezaurusów, pomog³oby ujednoliciæ zasady rejestrowania danych.
Podejmowane by³y tak¿e próby mapowania elementów jednego standardu metadanych na elementy innych standardów (Charles i in., 2013), ale do tej pory nie wypracowano wszechstronnych i jednoznacznych rozwi¹zañ w tym zakresie.
Kolejnym zagadnieniem jest wymiana i integracja danych z ró¿nych Ÿróde³. Relacje kon-cepcyjne miêdzy terminami, szczególnie w takich dziedzinach jak: religia, filozofia, nauki spo³eczno-kulturowe, nie s¹ tak precyzyjnie zdefiniowane, jak w naukach œcis³ych lub przy-rodniczych (Neelameghan, Lalitha, 2013). Deficyt ten znacznie utrudnia wspó³dzia³anie baz danych i instytucji. Ontologia CIDOC CRM jest ciekaw¹ propozycj¹ w kierunku uporz¹d-kowania struktur danych, ale ze wzglêdu na obszernoœæ, wynikaj¹c¹ z próby uwzglêdnienia szerokiego spektrum obiektów dziedzictwa kulturowego i doœæ z³o¿ony sposób prezentacji mo¿e nastrêczaæ du¿o trudnoœci w praktycznym zastosowaniu. Wskazaæ nale¿y tak¿e brak konkretnych propozycji w zakresie formatów danych oraz regu³ wymiany i integracji danych. W kontekœcie rozwa¿anego potencja³u rozwi¹zañ opartych na informacji geograficznej w obszarze dziedzictwa kulturowego ruchomego, cennym Ÿród³em za³o¿eñ metodologicznych mog¹ byæ normy serii ISO 19100 w zakresie uwzglêdniania odniesienia przestrzennego w opisach cyfrowych kopii zabytków (ISO 19111, 2007a; ISO 19112, 2003), regu³ wymiany danych (ISO 19136, 2007b; ISO 19118, 2011), lub opisu struktury danych (ISO 19109, 2005a; ISO/TS 19103, 2005b). W odniesieniu do zabytków nieruchomych odnotowaæ mo¿-na przyk³ady zastosowania tych dokumentów mo¿-na potrzeby dyrektywy INSPIRE (2007) usta-nawiaj¹cej infrastrukturê informacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej i tematu ob-szary chronione. W zakresie szeroko pojêtego dziedzictwa kulturowego i ontologii CIDOC CRM (ICOM/CIDOC, 2011), nale¿y wspomnieæ o rozszerzeniu CRMgeo (Doerr i Hiebel, 2013), przygotowanym w celu powi¹zania ontologii CRM ze standardem OGC, dotycz¹cym prezentacji danych i tworzenia zapytañ przestrzennych w sieciach semantycznych (GeoSPARQL). Rozszerzenie CRMgeo odwo³uje siê do normy ISO 19108 w odniesieniu do encji SP11 Temporal Reference System, normy ISO 19136 w zakresie przyk³adów kodowa-nia opartego na GML oraz normy ISO 19107 (2003) i kategorii GM_Object jako nadtypu dla encji SP5 Geometric Place Expression, SP12 Spacetime Volume Expression, SP14 Time Expression.
Podsumowanie
Œrodowisko humanistów zdaje sobie sprawê z ogromnej potrzeby standaryzacji, jej roli oraz niezbêdnych prac do wykonania w tym zakresie. Niemniej jednak, zakres podejmowa-nych dzia³añ, wspó³praca miêdzyinstytucjonalna i miêdzyœrodowiskowa s¹ nadal niewystar-czaj¹ce i nie wró¿¹ powa¿nych zmian w tym zakresie w najbli¿szych latach.
Mo¿e zatem dobrze by³oby wykorzystaæ ten czas na szerok¹ dyskusjê, tak¿e na podsta-wie doœwiadczeñ z innych dyscyplin, na temat tego jak standaryzacja opisów dóbr kultury powinna wygl¹daæ, w tym tak¿e z uwzglêdnieniem tak istotnych aspektów jak informacja geograficzna. Wydaje siê, ¿e jest to wyzwanie tak¿e dla osób zajmuj¹cych siê geoinformacj¹ i szansa na docenienie oraz wykorzystanie dorobku naszej dyscypliny w tym zakresie.
Podsumowuj¹c powy¿sze rozwa¿ania i podkreœlaj¹c rolê informacji geograficznej w inte-gracji zasobów dziedzictwa kulturowego, zasadny wydaje siê fakt wykorzystania norm serii ISO 19100 w procesie standaryzacji informacji geograficznej, rejestrowanej w opisach dóbr kultury w postaci metadanych, regu³ wymiany danych i opisu struktury danych. Rozwi¹za-nia te znacznie usprawni³yby wspó³dzia³anie rozproszonych baz danych dziedzictwa kulturo-wego, przyczyniaj¹c siê do rozwoju infrastruktury badawczej, a w konsekwencji zwiêksza-j¹c potencja³ naukowy badañ humanistycznych.
Literatura
American National Standards Institute, National Information Standards Organization, 2007: ANSI/NISO Z39.85-2007 The Dublin Core Metadata Element Set. (dostêp 15.07.2015 r.) http://www.niso.org/apps/ group_public/download.php/10258/Z39-85-2012_dublin_core.pdf
Anderson S., Blanke T., 2012: Taking the Long View: From e-Science Humanities to Humanities Digital Ecosystems. Historical Social Research 37(3): 147-164.
Charles V., Isaac A., Tzouvaras V., Hennicke S., 2013: Mapping Cross-Domain Metadata to the Europeana Data Model (EDM). Lecture Notes in Computer Science 8092: 484-485.
Doerr M., Hiebel G., 2013: CRMgeo: Linking the CIDOC CRM to GeoSPARQL through a Spatiotemporal Refinement. Technical Report: ICS-FORTH/TR-435, April 2013. (dostêp 8.08.2015 r.)
https://www.ics.forth.gr/tech-reports/2013/2013.TR435_CRMgeo_CIDOC_CRM_GeoSPARQL.pdf Dublin Core, 2015: (dostêp 15.03.2015 r.) http://dublincore.org/
Dyrektywa INSPIRE, 2007: Dyrektywa 2007/2/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 marca 2007 r. ustanawiaj¹ca infrastrukturê informacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej (INSPIRE), 25.4.2007. EAD, 2015a: (dostêp: 15.03.2015 r.) http://www.loc.gov/ead/
EAD, 2015b: (dostêp: 15.03.2015 r.) http://www.dlib.indiana.edu/services/metadata/activities/EADManual.pdf ICOM/CIDOC, 2003: Documentation Standards Group. Definition of the CIDOC Conceptual Reference
Model, ver.3.4.9.
ICOM/CIDOC, 2011: Documentation Standards Group. Definition of the CIDOC Conceptual Reference Model, ver.5.0.4.
ISO, 2003a: ISO 19017 Informacja geograficzna – Schemat przestrzenny.
ISO, 2003b: ISO 19112 Informacja geograficzna – Odniesienie przestrzenne za pomoc¹ identyfikatorów geograficznych.
ISO, 2005a: ISO 19109 Informacja geograficzna – Regu³y schematów aplikacyjnych. ISO, 2005b: ISO/TS 19103 Informacja geograficzna – Jêzyk schematu pojêciowego.
ISO, 2007a: ISO 19111 Informacja geograficzna – Odniesienia przestrzenne za pomoc¹ wspó³rzêdnych. ISO, 2007b: ISO 19136 Informacja geograficzna – Jêzyk znaczników geograficznych.
Knowles A., 2014: The contested nature of historical GIS. International Journal of Geographical Information Science vol. 28, issue 1: 206-211; Abstract: The article reviews the book „History and GIS: Epistemolo-gies, Considerations and Reflections,” edited by Alexander von Lünen and Charles Travis.
DOI: 10.1080/13658816.2013.850696. (AN: 91840444).
Neelameghan A., Lalitha S.K., 2013: Multilingual Thesaurus and Interoperability. Journal of Library & Information Technology 33: 289-294.
Moscicka A., 2009: GIS technology as a alternative way of access to historical knowledge. [W:] Digital Scholarship, [ed.] M. Mestrovic Deyrup, Routledge, Taylor&Francis Group, New York-London: 72-91. Moscicka A., Marzec M., 2010: On-line GIS for Movable Cultural Heritage – Possibilities and Benefits.
Proceedings from “eChallenges e-2010 Conference”, Warsaw: 1-10.
Moscicka A., Zwirowicz-Rutkowska A., 2015: A Concept of Geographic Information System for Movable Heritage. SGEM2015 Conference Proceedings, Vol. 1. Informatics, Geoinformatics: 14th SGEM
GeoCon-ference on Informatics, Geoinformatics And Remote Sensing (w druku).
ObjectID, 2015: UNESCO Handbook, Legal and Practical Measures Against Illicit Trafficking in Cultural Property (dostêp 15.03.2015 r.) http://archives.icom.museum/objectid/
Polski Komitet Normalizacyjny, 2012: PN-ISO 15836:2012 Informacja i dokumentacja – Zestaw elementów metadanych Dublin Core.
Œl¹ska Biblioteka Cyfrowa, 2015: (dostêp 15.07.2015 r.)
http://www.sbc.org.pl/dlibra/docmetadata?id=44&from=pubstats
The Internet Engineering Task Force (IETF), 2015: RFC 5013 2007 The Dublin Core Metadata Element Set. (dostêp 15.07.2015 r.) https://www.ietf.org/rfc/rfc5013.txt
Travis C., 2014: Transcending the cube: translating GIScience time and space perspectives in a humanities GIS. International Journal of Geographical Information Science vol. 28, issue 5: 1149-1164.
Wajs H., 2000: EAD-podstawowe informacje. (dostêp: 8.07.2015 r.) http://www.agad.archiwa.gov.pl/ead/ead.ppt
Wajs H., 2003: Polska droga do standaryzacji opisu archiwalnego. [W:] Rosowska E. (red.) Archiwa w postaci cyfrowej, Warszawa.
Zwirowicz-Rutkowska A., Moœcicka A., 2014: The Movable Heritage Knowledge Base: A Case Study on Works of Art from the Church in Zorawina. SGEM2014 Conference Proceedings, vol. 1. Informatics, Geoinformatics: 14th SGEM GeoConference on Informatics, Geoinformatics And Remote Sensing, 849-856,
DOI: 10.5593/SGEM2014/B21/S8.109.
Streszczenie
Dziedzictwo kulturowe jest nieograniczonym Ÿród³em wiedzy o przesz³oœci, wykorzystywanym na potrzeby wielu nowych badañ, tak¿e o charakterze interdyscyplinarnym. Dokumenty pisane, stare mapy, obrazy, przedmioty codziennego u¿ytku i dzie³a sztuki dostarczaj¹ wielu informacji na temat dawnych miejsc i wydarzeñ, jak równie¿ osób i minionych zjawisk. Problemem w otrzymaniu pe³nej i kompleksowej informacji na temat badanych procesów jest miêdzy innymi rozproszenie dóbr kultury po ca³ym œwiecie. Istotnym zadaniem jest budowa, jak równie¿ rozwój istniej¹cych baz danych, tak¿e przestrzennych, dotycz¹cych ruchomego dziedzictwa, dziêki którym mo¿liwe jest gromadzenie danych o obiektach, prezentacja danych, jak równie¿ dostêp do informacji o poszczególnych obiektach. Two-rzenie rozwi¹zañ geoinformacyjnych dedykowanych dziedzictwu kulturowemu wymaga wielu dzia³añ organizacyjnych, ale tak¿e technologicznych, w tym miêdzy innymi: opisanie obiektów dziedzictwa kulturowego, ustalenie struktur danych, formatów danych, regu³ wymiany i integracji danych. Celem artyku³u jest omówienie wybranych za³o¿eñ metodycznych oraz standardów dla dziedzictwa ruchome-go, a tak¿e potencja³u informacji geograficznej i norm serii ISO 19100 w procesie standaryzacji dziedzictwa kulturowego. Autorki odnosz¹ siê do ontologii CIDOC CRM, a tak¿e dokonuj¹ analizy standardów w zakresie opisu cyfrowych kopii zabytków, takich jak: ObjectID, EAD i Dublin Core.
Abstract
Cultural heritage is the unlimited source of knowledge about the past, used for many new research studies, including the interdisciplinary ones. Written documents, old maps, everyday articles and work arts are sources of information about past locations and events, as well as about men and events. Dispersion of cultural heritage objects results in the lack of complete information about processes under investigation. An important issue is development of databases, also spatial ones, which allow to store and present data, as well as to access information about selected objects. Development of geoinformation applications dedicated to cultural heritage requires certain organizational and tech-nological tasks to be performed, such as metadata, data structures and formats, rules for data exchange and integration. The aim of the paper is to discuss the role of the selected methodological bases and standards for movable heritage, as well as the potential of geographic information and ISO 19100 series standards in the heritage standardization process. The authors describe CIDOC CRM ontology and analyze metadata standards for digital copies of movable heritage objects: ObjectID, EAD and Dublin Core.
dr in¿. Agnieszka Zwirowicz-Rutkowska agnieszka.zwirowicz@uwm.edu.pl dr hab. in¿. Albina Moœcicka albina.moscicka@wat.edu.pl
