Prawo zabezpieczenia społecznego SSP/WSP rok akademicki 2018/2019 dr Ariel Przybyłowicz Ariel.przybylowicz2@uwr.edu.pl WPAiE, budynek A, pok. 123

Prawo zabezpieczenia społecznego SSP/WSP

rok akademicki 2018/2019 dr Ariel Przybyłowicz

Ariel.przybylowicz2@uwr.edu.pl

WPAiE, budynek A, pok. 123

System ubezpieczeń społecznych

Ubezpieczenie społeczne stanowi system

zagwarantowanych ustawowo i związanych z pracą świadczeń o charakterze roszczeniowym, pokrywających

potrzeby wywołane przez zdarzenia losowe lub inne zrównane z nimi zdarzenia, spełnianych przez

zobowiązane do tego instytucje oraz finansowanych na zasadzie bezpośredniego lub pośredniego rozłożenia

ciężaru tych świadczeń, w całości lub co najmniej w poważnej mierze na zbiorowość osób do nich

uprawnionych.

W. Szubert, Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu,

Warszawa 1987

Ubezpieczenia społeczne jako instytucja prawna wykazuje silne związki z ubezpieczeniami

gospodarczymi, ale też istotnie się od nich różni.

Przykład – ubezpieczenie społeczne a ubezpieczenie OC posiadaczy pojazdów

mechanicznych

Ubezpieczenia społeczne cechuje występowanie:

- składki

- wspólnego funduszu - oznaczonego ryzyka

- szkody

- pokrycia szkody (świadczenia).

W

Ubezpieczenie społeczne, co do zasady nie chroni samego zdarzenia losowego, np. choroby, ale skutki tych zdarzeń w zakresie

zdolności do zdobywania środków utrzymania (aspekt ekonomiczny).

Dopiero te skutki są zdarzeniami ubezpieczeniowymi, czyli zdarzeniami, których zajście powoduje obowiązki po stronie

ubezpieczyciela

(tzw. ryzyko ubezpieczeniowe).

Obecny kształt systemu wynika z reformy

ubezpieczeń społecznych, która weszła w życie z dniem 1 stycznia 1999 r.

Prawo ubezpieczenia społecznego nie jest w Polsce skodyfikowane i regulują je następujące ustawy:

1) ustawa z dn. 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tzw. ustawa systemowa)

2) ustawa z dn. 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tzw. ustawa emerytalna)

3) ustawa z dn. 25.06.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z

ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tzw.

ustawa zasiłkowa)

4) ustawa z dn. 30.10.2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tzw. ustawa

wypadkowa)

Cztery rodzaje ubezpieczeń – art. 1 ustawy systemowej:

- ubezpieczenie emerytalne - ubezpieczenie rentowe

- ubezpieczenie w razie choroby i macierzyństwa - tzw.

chorobowe

- ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób

zawodowych tzw. wypadkowe

Przewidziane w ustawach świadczenia możemy podzielić ze względu na:

1) formę:

a) pieniężne b) w naturze

2) czasu trwania prawa do świadczeń:

a) okresowe - długoterminowe - krótkoterminowe

b) jednorazowe.

Nie jest rodzajem ubezpieczenia społecznego

ubezpieczenie zdrowotne uregulowane w ustawie z dn.

27.08.2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej

finansowanych ze środków publicznych.

Świadczenia przysługujące z tytułu ryzyk związanych ze stanem zdrowia (chorobą, kalectwem) lub ze śmiercią

ubezpieczonego możemy podzielić z punktu widzenia okoliczności, w jakich doszło do wystąpienia

danego zdarzenia.

Jeśli okoliczności te mają związek z pracą (działalnością zarobkową) ubezpieczonego, świadczenia mają

charakter świadczeń wypadkowych.

W pozostałych sytuacjach są to świadczenia z tzw.

ogólnego stanu zdrowia.

Świadczenia z ubezpieczeń społecznych mają charakter odpłatny i przysługują z tytułu ziszczenia się ryzyka

objętego danym ubezpieczeniem, po spełnieniu wszystkich warunków nabycia prawa

przewidzianych w ustawach.

Zasady konstrukcyjne

systemu ubezpieczenia społecznego

Zasada powszechności

Objęcie obowiązkiem ubezpieczenia osób pozostających w zatrudnieniu i osób których sytuacja faktyczna i prawna

jest analogiczna do sytuacji osób pozostających w

zatrudnieniu, mających stałe źródło dochodu.

Zasada przymusu

Obowiązek objęcia ubezpieczeniem wynika z ustawy (ex lege), jest niezależny od woli jednostki.

Dobrowolne przystąpienie do ubezpieczeń społecznych

ma charakter wyjątkowy.

Zasada automatyzmu

Obowiązek ubezpieczenia powstaje

(automatycznie) z chwilą nawiązania stosunku prawnego, z którym ustawa łączy obowiązek

podlegania ubezpieczeniom społecznym (tzw. tytuł ubezpieczenia).

Zgłoszenie do ubezpieczeń ma jedynie charakter deklaratoryjny.

Wyjątek – dobrowolne podleganie ubezpieczeniom

społecznym

Zasada odpłatności

Wyraża się w odpłatnym charakterze świadczeń związanym z obowiązkiem odprowadzania składek.

Składka jest ceną za przejęcie przez instytucję ubezpieczeniową (ZUS) ryzyka wystąpienia danej

sytuacji życiowej, która objęta jest ochroną.

Zasada równego traktowania

Nie oznacza jednolitego traktowania wszystkich

ubezpieczonych, zróżnicowanie jest dopuszczalne, jeśli jest usprawiedliwione (tzw. dyskryminacja pozytywna).

Normatywny wyraz – art. 2a ustawy systemowej.

Przepis ten stanowi samodzielną podstawę prawną wszczęcia przed sądem sprawy o roszczenia z

ubezpieczenia społecznego z tytułu naruszenia zasady

równego traktowania.

Zasada gwarancji wypłacalności świadczeń

Oznacza, że wypłata świadczeń z ubezpieczeń

społecznych jest ustawowo gwarantowana przez państwo

(art. 2 ust. 3 ustawy systemowej).

Zasada solidarności wspólnoty ryzyka

Zakotwiczona w Konstytucji RP (obowiązek solidarności z innymi), polegająca na wzajemnej pomocy w sytuacjach

narażenia na podobne niebezpieczeństwa.

Charakteryzuje się wyrównanym wkładem, sprawiedliwą kompensacją i odpowiednią proporcją między wkładem a

świadczeniem.

Zasada schematyzmu świadczeń i formalizmu normatywnego

Ściśle określone kryteria nabycia świadczeń i ich wypłaty, bez możliwości stosowania klauzul generalnych czy

indywidualnej oceny, czy dane świadczenie rzeczywiście rekompensuje szkody wynikające ze zrealizowania się

ryzyka w indywidualnym przypadku.

Podmioty wykonujące zadania z zakresu ubezpieczeń społecznych:

- Zakład Ubezpieczeń Społecznych - Otwarte Fundusze Emerytalne

- płatnicy składek

Zakład Ubezpieczeń Społecznych

- państwowa jednostka organizacyjna posiadająca osobowość prawną - działa na podstawie ustawy

- składa się z centrali i terenowych jednostek organizacyjnych (oddziały, inspektoraty),

- posiada własne organy (Prezes, Zarząd, Rada Nadzorcza),

- wykonuje zadania powierzone ustawą systemową oraz określone na podstawie innych ustaw, a także inne zadania zlecone z zakresu

zabezpieczenia społecznego.

Otwarte Fundusze Emerytalne

- tworzone i funkcjonujące w oparciu o ustawę z dn. 28.08.1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych

- posiadają osobowość prawną

- tworzone i zarządzane przez towarzystwa emerytalne

- należą do sektora prywatnoprawnego, choć zarządzają środkami o charakterze publicznoprawnym

- przedmiot działalności: gromadzenie środków pieniężnych

pochodzących ze składki płaconej przez ubezpieczonego (obecnie 2,92% podstawy wymiaru)i ich lokowanie, z przeznaczeniem na wypłatę członkom funduszu emerytury po osiągnięciu przez nich

wieku emerytalnego oraz emerytury częściowej, lub okresowej emerytury kapitałowej.

Płatnik składek

Osoba fizyczna, prawna lub jednostka organizacyjna, na którą przepisy ustawy systemowej lub innych ustaw ubezpieczeniowych

nakładają obowiązki:

- zgłaszania do ubezpieczenia

- comiesięcznego naliczania, pobierania i przekazywania składek do - realizacji prawa do tzw. świadczeń krótkoterminowych.ZUS,

Płatnikowi przysługuje wynagrodzenie z tytułu wykonywania zadań związanych z ustalaniem prawa i wysokości świadczeń z

ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa oraz ich wypłatą i wynosi ono 0,1% kwoty prawidłowo wypłaconych

świadczeń.

Ubezpieczony

Osoba fizyczna podlegająca przynajmniej jednemu

rodzajowi ubezpieczenia społecznego.

Finansowanie ubezpieczeń społecznych

- metoda repartycyjna - metoda kapitałowa

Niezależnie od przyjętej metody finansowania, podstawowym źródłem finansowania jest składka

ubezpieczeniowa.

Składka ubezpieczeniowa

Świadczenie pieniężne o charakterze:

- przymusowym

- celowym

- odpłatnym

- bezzwrotnym

Stopy procentowe składek wynoszą:

a) 19,52% podstawy wymiaru - na ubezpieczenie emerytalne,

b) 8,00% podstawy wymiaru - na ubezpieczenia rentowe, c) 2,45% podstawy wymiaru - na ubezpieczenie

chorobowe,

d) od 0,40% do 8,12% podstawy wymiaru - na ubezpieczenie wypadkowe.

(art. 22 ust. 1 ustawy systemowej)

Finansowanie składek

1) finansowanie składek w równych częściach z własnych środków przez płatników składek i ubezpieczonych

2) finansowanie składek w określonej procentowo części z własnych środków przez płatników składek i ubezpieczonych

3) finansowanie składek w całości z własnych środków przez ubezpieczonych

4) finansowanie składek w całości z własnych środków przez płatników składek;

5) finansowanie składek w całości lub w części z

budżetu państwa, funduszu celowego albo przez

inne podmioty niż ubezpieczeni.

Podstawa wymiaru składki

Podstawa, od której oblicza się i odprowadza się składkę na ubezpieczenia społeczne, zależna od tytułu

ubezpieczenia.

Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne może stanowić:

- faktyczny przychód w rozumieniu ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych

(np. art. 18 ust. 1, 3, art. 19 ustawy systemowej)

- przychód w kwocie zadeklarowanej przez ubezpieczonego

(np. art. 18 ust. 7 i 8, art. 18a ustawy systemowej)

- kwota ustalona w ustawie

(np. art. 18 ust. 6 ustawy systemowej)

Preferencyjna podstawa wymiaru składki dla osób rozpoczynających prowadzenie

pozarolniczej działalności gospodarczej –

art. 18a ustawy systemowej

Najniższa podstawa wymiaru składek osób wykonujących działalność gospodarczą na

mniejszą skalę – art. 18c ustawy systemowej

(od 01.01.2019 r.)

Dodany na mocy ustawy z dnia 20 lipca 2018 o zmianie niektórych ustaw w celu obniżenia r.

składek na ubezpieczenia społeczne osób fizycznych wykonujących działalność

gospodarczą na mniejszą skalę (Dz. U.

2018, poz. 1577)

Ograniczenie wysokości rocznej podstawy wymiaru składki (art. 19 ust. 1 ustawy

systemowej)

30-krotność prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego określonego w ustawie budżetowej – aktualnie wynosi 133.290 zł.

Przyjęta do jej ustalenia kwota prognozowanego

przeciętnego wynagrodzenia to 4.443 zł.

Maksymalna miesięczna podstawa wymiaru składek dot. wyłącznie dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego (art. 20 ust. 3

ustawy systemowej)

250% przeciętnego prognozowego miesięcznego wynagrodzenia –

- 11.107,50 zł

Terminy rozliczania i opłacania składek:

a) do 5 dnia następnego miesiąca - jednostki budżetowe i samorządowe zakłady budżetowe

b) do 10 dnia następnego miesiąca – osoby

fizyczne opłacające składkę wyłącznie za siebie c) do 15 dnia następnego miesiąca – pozostali

płatnicy.

Od nieopłaconych w terminie składek należne są od płatnika składek odsetki za zwłokę, na zasadach i w

wysokości określonych w ordynacji podatkowej (z wyłączeniem art. 56a).

Art. 23 ust. 1 ustawy systemowej

W razie nieopłacenia składek lub opłacenia ich w zaniżonej wysokości ZUS może wymierzyć płatnikowi składek dodatkową opłatę do

wysokości 100% nieopłaconych składek.

Art. 24 ust. 1a ustawy systemowej

Składki oraz odsetki za zwłokę, koszty egzekucyjne, koszty upomnienia i dodatkowa opłata,

nieopłacone w terminie, podlegają ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu

egzekucyjnym w administracji lub egzekucji sądowej.

Art. 24 ust. 2 ustawy systemowej

Należności z tytułu składek ulegają przedawnieniu zasadniczo po upływie 5 lat, licząc od dnia, w którym

stały się wymagalne – ale istnieją wyjątki!

Art. 24 ust. 4-6 ustawy systemowej

Ulgi dla płatników:

a) umorzenie w całości lub w części jedynie w przypadku całkowitej nieściągalności (art. 28 ustawy systemowej) – decyzja;

b) odroczenie płatności lub rozłożenie na raty ze

względów gospodarczych lub innych przyczyn

zasługujących na uwzględnienie (art. 29 ustawy

systemowej) – umowa + opłata prolongacyjna.

Konto ubezpieczonego w ZUS (indywidualne)

konto, na którym ewidencjonowane są składki oraz informacje dotyczące przebiegu

ubezpieczeń społecznych danego

ubezpieczonego (oraz zatrudnienia pracownika – od 01.01.2019 r.)

(art. 4 pkt 7 ustawy systemowej)

Zakres informacji ewidencjonowanych na indywidualnym koncie ubezpieczonego w

ZUS

(art. 40 ustawy systemowej)

Subkonto ubezpieczonego w ZUS

(art. 40 a ustawy systemowej)

Podział składki na ubezpieczenie emerytalne

W przypadku:

a) odprowadzania składki do OFE część składki na ubezpieczenie emerytalne wynosząca:

- 2,92% podstawy wymiaru składki jest

odprowadzana przez ZUS do wybranego przez ubezpieczonego OFE

- 4,38% podstawy wymiaru składki jest ewidencjonowana przez ZUS na subkoncie

b) nieodprowadzania lub zaprzestania

odprowadzania składki do OFE część składki na ubezpieczenie emerytalne wynosząca 7,3%

podstawy wymiaru składki jest

ewidencjonowana przez ZUS na subkoncie.

System finansowy ubezpieczeń społecznych System oparty na funduszach, z których

przychody pochodzą m.in. ze składek.

Głównymi elementami systemu finansowego ubezpieczeń społecznych są:

a) Fundusz Ubezpieczeń Społecznych b) Fundusz Rezerwy Demograficznej

c) Otwarte Fundusze Emerytalne

Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (FUS) jest państwowym funduszem celowym, powołanym

w celu realizacji zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych.

(art. 51 ust. 1 ustawy systemowej)

FUS jest zarządzany przez Zakład Ubezpieczeń

Społecznych.

Przychody FUS stanowią m.in.:

- składki na ubezpieczenie społeczne,

niepodlegające przekazaniu na rzecz OFE;

- odsetki od nieterminowo regulowanych zobowiązań wobec Funduszu;

- zwrot nienależnie pobranych świadczeń i odsetki z tego tytułu.

(por. art. 52 ust. 1 ustawy systemowej)

W granicach określonych w ustawie budżetowej FUS może otrzymywać z budżetu państwa dotacje i nieoprocentowane pożyczki, które

mogą być przeznaczone wyłącznie na

uzupełnienie środków na wypłaty świadczeń gwarantowanych przez państwo.

Ponadto za zgodą ministra właściwego do spraw finansów publicznych FUS może zaciągać

kredyty.

W ramach FUS wyodrębnia się fundusze:

a) emerytalny;

b) rentowy;

c) chorobowy;

d)wypadkowy;

e) rezerwowe (dla ubezpieczeń rentowych oraz

ubezpieczenia chorobowego i ubezpieczenia

wypadkowego).

Dla ubezpieczenia emerytalnego tworzy się Fundusz Rezerwy Demograficznej (FRD)

(art. 58 ust. 1 ustawy systemowej)

Źródła zasilania FRD m.in.

- część składki na ubezpieczenie emerytalne (0,35%)

- prywatyzacja mienia Skarbu Państwa;

- przychody od środków FRD lokowanych w bonach i obligacjach skarbowych, papierach wartościowych emitowanych przez Skarb Państwa.

(art. 58 ust. 2 ustawy systemowej)

Decyzje ZUS w sprawach indywidualnych w zakresie: (art. 83)

1)zgłaszania do ubezpieczeń społecznych;

2)ustalania płatnika składek;

3)przebiegu ubezpieczeń;

4)ustalania wymiaru składek i ich poboru, a także umarzania należności z tytułu składek;

5)ustalania wymiaru składek na Fundusz Emerytur Pomostowych i ich poboru, a także umarzania należności z tytułu tych składek;

6)ustalania uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych;

7)wymiaru świadczeń z ubezpieczeń społecznych.

Od decyzji Zakładu przysługuje odwołanie do właściwego sądu w terminie i według zasad określonych w przepisach Kodeksu

postępowania cywilnego.

Interpretacje indywidualne ZUS – art. 83d ustawy systemowej

Dotyczą obowiązku podlegania ubezpieczeniom społecznym, zasad obliczania składek na

ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy, Fundusz

Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych i Fundusz Emerytur Pomostowych oraz podstawy

wymiaru tych składek.

Zwrot świadczeń nienależnie pobranych Świadczenie nienależne a świadczenie

nienależnie pobrane

Za kwoty nienależnie pobranych świadczeń uważa się (art. 84 ust. 1 ustawy systemowej):

1)świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do

świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do

ich pobierania;

2)świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych

przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę

pobierającą świadczenia

Nie można żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń

społecznych za okres dłuższy niż ostatnie 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia

zawiadomiła organ wypłacający świadczenia o zajściu okoliczności powodujących ustanie

prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane, a w pozostałych przypadkach – za

okres dłuższy niż ostatnie 3 lata.

Zakład może odstąpić od żądania zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części, odroczyć termin ich płatności albo rozłożyć je na raty,

jeżeli:

1)zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności 2)kwota nienależnie pobranych świadczeń nie lub

przewyższa kosztów upomnienia w

postępowaniu egzekucyjnym w administracji.