Początki Katholikentage w Niemczech jako forma walki o wolność Kościoła

Tomasz Błaszczyk

Początki Katholikentage w

Niemczech jako forma walki o

wolność Kościoła

Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne 11/2, 33-43

2004

S a e c u l u m C h r i s t i a n u m 11 ( 2 0 0 4 ) n r 2

KS. TO M A SZ B ŁA SZC ZY K

POCZĄTKI KATHOLIKENTAGE W NIEMCZECH

JAKO FORMA WALKI O WOLNOŚĆ KOŚCIOŁA

Fala nienawiści w obec Kościoła katolickiego wywołana we Francji rew olu­ cją lipcową z 1830 r. spow odow ała w prow adzenie restrykcji antykościelnych, przyczyniając się do pozbaw ienia katolicyzmu praw religii państwowej, zakazu prowadzenia misji ludowych oraz poddania działalności duchow ieństwa n ad ­ zorowi policyjnem u1. F unkcjonujące w tym czasie siły antyklerykalne i antyreli- gijne, na czele których stał bretoński kapłan Félicité R obert D e la M ennais (Lam ennais), popierane były przez króla Ludwika Filipa O rleańskiego, który ulegając liberalnym kręgom m ieszczańskim akceptow ał ograniczanie praw Ko­ ścioła2. H ierarchia i kler francuski z niechęcią wręcz odnosiły się do posunięć króla, który w późniejszym czasie dostrzegając siłę Kościoła francuskiego, po ­ szukiwał z nim porozum ienia. W wyniku łagodzenia polityki kościelnej katoli­ cy otrzymali w 1833 r. praw o zakładania szkół podstawowych. P onadto ustawa ministra G uizotta w prow adzała obowiązkowe nauczanie religii oraz duże uprawnienia dla zgrom adzeń zakonnych w szkołach publicznych3. M im o że szkolnictwo średnie w dalszym ciągu pozostaw ało pod wpływem państwa, to postanowienia te stały się podstaw ą do dalszej stabilizacji życia kościelnego we Francji. Spór o nauczanie wywołał jednakże falę wzajemnych oskarżeń między rządem a katolikam i, których przywódcą okazał się C harles de M ontalem bert. Starał się on wymusić na rządzie wolność nauczania, co dopiero mogło być zre­ alizowane po rewolucji lutowej 1848 r. W jej wyniku uchw alono konstytucję, która gw arantowała religii całkow itą wolność, łącznie ze swobodą zrzeszania się. Kościół we Francji pozbył się zatem krępujących go więzów gallikanizm u, a ks. Alfred Falloux przeprow adził w parlam encie uchwałę zezwalającą na p ro ­ wadzenie przez Kościół szkolnictwa średniego4.

1 B. K u m o r, Francja. Czasy Najnow sze. W: Encyklopedia Katolicka. T. 5. L ublin 1989, kol. 604.

2 Z. Z i e 1 i ń s k i, Papiestwo i papieże dwóch ostatnich wieków. W arszawa 1983, s. 165-166. ' J. H a j j a r, Francja i kraje łacińskie. W: Historia Kościoła. Red. L. J. R o g i e r, G. d e B e r t i e r d e Sa u v i g n y, J. H a j j a r. T. 4. W arszawa 1987, s. 209.

34 KS. T O M A S Z B Ł A S Z C Z Y K _[2]

W ydarzenia paryskie odbiły się szerokim echem także w Niemczech, gdzie doszło do niemałych rozruchów 5. Rewolucja, która przybrała m iano Wiosny Lu­ dów, wywołała ferm ent społeczny i przyczyniła się do organizowania masowych spotkań, podczas których postulowano zwołanie parlam entu ogólnoniemiec- kiego. D om agano się także wolności prasy, zebrań, stowarzyszeń i wyznania''. Postulaty te znalazły swój zapis w konstytucji pruskiej z 5.12.1848 r., która zo­ stała potw ierdzona konstytucją Rzeszy Niemieckiej uchwalonej 28.03.1849 r. U stawa zasadnicza zapew niała Kościołowi wolność w sferze sprawowania kultu oraz jego niezależność od państwa, a katolikom przyznawała prawo sw obodne­ go zrzeszania się7.

W ykorzystując zdobycze marcowe, zwłaszcza wolność zrzeszania się, katoli­ cy powzięli myśl publicznej obrony swych politycznych praw oraz organizow a­ nia się w związkach politycznych8. Wślad za katolikam i Francji, Anglii i Irlandi, którzy utworzyli odpow iednio Katolicki Związek dla wolności religijnej w Pary­ żu, Katolicki Zw iązek św. Tomasza z Canterbury w Londynie i Catholic Associa­

tion w Irlandii, katolicy niemieccy również organizowali się w stowarzysze­

niach, których celem była obrona interesów Kościoła katolickiego na terenie życia społecznego, jak również kształtow anie świadomości religijnej katolików poprzez skonkretyzow ane działania9.

W tym czasie na terenie Niem iec zaczęły powstawać liczne stowarzyszenia katolickie, między innymi w Limburgu, którym przewodził E rnest Lieber, a tak­ że na Śląsku, których założycielem był ks. Józef W ick10. Pierwszym stowarzysze­ niem jakie powstało na terenie Niem iec było Z m sz e n ie Piusa dla religijnej wol­

ności, założone w M ainz 23.03.1848 r. z inicjatywy mogunckiego kanonika k ate­

dralnego A dam a Franciszka Lenniga oraz profesora R issela11. Wykorzystując zdobycze rewolucji m arcowej, wraz z 24 akcjonariuszam i zrzeszenia, pragnęli zdobytą wolność słowa i prasy, a także zrzeszania się zużytkować dla dobra reli­

5 J. K r a s u s k i, Historia Niem iec. W rocław 1998, s. 196.

6 T. S o 1 s k i, Zycie i działalność błogosławionego księdza A d o lfa Kolpinga (1813-1865). K raków 1999, s. 37.

7 R. A u b e r t, Kościół katolicki od h y zy su 1848 roku do pierwszej wojny światowej. W: H i­

storia Kościoła. R ed. R. A u b e r t, P E. C r u n i c a n, J. T. E 11 i s, F. B. P i k e, J. B r u 1 s,

J. H a j j a r. T. 5. W arszawa 1985, s. 28.

8 E. S c h m i d t - V o l k m a r , Der K u ltu rka m p f in D eutschland 1871-1890. G ö ttin g en 1962, s. 24-31.

9 W. M a r s c h a l l , Geschichte des B istum s Breslau. S tu ttg art 1980, s. 134.

10 Z ob. J. W i c k., A u s m ein em Leben. Aufzeichnengen zu m einem fünfzigjährigen Priester-Ju­

biläum fü r den m ir stets wohlgefiunt gewesenen schlesischen katholischen Clem s das katholische Volk. B reslau 1895; T. B ł a s z c z y k , Jó zef Wawrzyniec Wick - śląski działacz społeczny (1820- 1903). S aeculum C hristianum . R. 10: 2003, n r 2, s. 226; T e n ż e , Z a ko n y na Śląsku w dobie K u ltu rka m p f u. W rocław 2004, s. 65.

11 T. G r o s s m a n n , Katholikentage. W: Lexikon fü r Theologie u nd Kirche. T. 5. Freiburg 1996, kol. 1340.

[3] POCZĄTKI KATHOLIKENTAGE W NIEMCZECH 3 5

gii i Kościoła celem kształtowania świadomości religijnej i podniesienia m oral­ ności chrześcijańskiej wśród katolików 12. Równocześnie zdawali sobie sprawę z tego, że liberalna władza państwowa nie zapewni Kościołowi ani ochrony ani wolności, a raczej będzie dążyła do zniewolenia, prześladowania, a nawet otwartej walki z Kościołem katolickim 13. D latego też, ich zdaniem , wzrost świa­ domości religijnej katolików dawał Kościołowi gwarancję obrony jego praw, a aktywność katolików stw arzała możliwość ingerencji w życie społeczno-poli­ tyczne Niemiec. W przeciągu tygodnia czasu moguncki związek liczył 400 osób, które od frankfurckiego parlam entu domagały się uwzględnienia wszystkich spraw Kościoła i jego wyznawców oraz um ieszczenia stosownych zapisów w przygotowywanej konstytucji14. Siłą tych zrzeszeń była chęć uaktywnienia ka­ tolików w skutecznym zaradzaniu wszelkim problem om natury społecznej, jak również ukazania roli Kościoła w ich rozwiązywaniu15. Nowo pow stałe stowa­ rzyszenia, które miały wspólny cel, obronę interesów Kościoła, zaczęły wzajem ­ nie się wspierać i ze sobą korespondow ać. P onadto założyciele lokalnych zrze­ szeń coraz bardziej byli przeświadczeni o potrzebie zjednoczenia sił w jednej centralnej organizacji katolickiej, która zabiegając o wolność religijną w imie­ niu lokalnych związków uwzględniałaby jednak ich neutralność.

Podczas uroczystości poświęcenia katedry kolońskiej przedstawiciele p o ­ szczególnych zrzeszeń katolickich wyrazili chęć wspólnego spotkania, które m ia­ ło odbyć się w pierwszych dniach października w Mainz. Poproszono wówczas ks. Adama Franciszka Lenniga, prezesa mogunckiego Zrzeszenia św. Piusa dla

religijnej wolności, o sporządzenie stosownego pisma wraz z zaproszeniem przed­

stawicieli poszczególnych związków katolickich na wspólne spotkanie celem omówienia spraw związanych z tem atem wolności Kościoła i wychowania16.

Spotkanie, które odbyło się w dniach 3-6 października 1848 r., stało się du­ chowym parlam entem ludu katolickiego i przybrało charakter świeckiego zgro­ madzenia ze względu na przeważającą liczbę uczestniczących w nim katolików świeckich. O d samego początku obrad wszystkim delegatom przyświecała myśl wprowadzenia w życie katolickich zasad oraz rozwiązania wielkich problem ów społecznych. Spotkanie nie m iało być okazją do zwalczania władzy, lecz jedynie usunięcia absolutyzmu w stosunku do religii. Ponadto nie podjęto żadnej próby ograniczenia swobód innowierców jako odw etu za preferow anie przez państwo o charakterze protestanckim wyznawców tego wyznania. Szanując praw a inaczej

12 Verhandlungen der ersten Versammlung des katholichen Vereins D eutschlands am 3. 4. 5.

und 6 O ctoberzu M ainz. M ainz 1848, s. III-IV.

” T a m ż e, s. III

14 T. G r o s s m a n n, K atholikentage, kol. 1340.

15 T. B 1 a s z c z y k, Generalne Zgrom adzenia K atolików Niem iec (K atholikentage) na Ślą­

sku w X I X wieku i jego postanow ienia. S aeculum C hristianum . R. 11: 2004, n r 1, s. 88.

3 6 KS. TOMASZ BŁASZCZYK _[4]

wierzących oczekiwano od nich równej przychylności17. Równocześnie kanonik mogunckiej kapituły katedralnej ks. Franciszek Adam Lennig ostrzegał, by dzia­ łanie religii i Kościoła nie zawierało w sobie najmniejszego pozoru daleko posu­ niętej uległości względem władzy. W przeciwnym razie mogły by stać się środ­ kiem w rękach rządzących do osiągnięcia wielorakich celów państwa nie zawsze zgodnych z zasadami etycznymi. Ewentualny alians Kościoła z władzą państw o­ wą powinien, jego zdaniem, ustąpić na rzecz współpracy i dbałości o lud katolic­ ki18. Uśpionych katolików należało pobudzić do działania, dając im odpowiednie wskazania do wykorzystania obszaru wolności w sferze życia społecznego.

Wrocławski delegat na Spotkanie Katolików Niemiec, kanonik kapituły ka­ tedralnej i wykładowca dogmatyki na U niwersytecie Wrocławskim, ks. Jan B ap­ tysta Baltzer, przedstaw iając sytuację Kościoła na Śląsku wskazywał na idee oświeceniowe, które przeniknęły wszystkie dziedziny nauki, stwarzając pozory naukowości. Jego zdaniem idee te spowodowały sprow adzenie chrześcijaństwa do m oralizm u i podporządkowały Kościół w Niemczech narodowym intereso- m 19. Ponadto wystąpienie ks. Jana Rongego, który był twórcą idei niem ieckiego katolicyzmu, spowodowało osłabienie Kościoła katolickiego nie tylko na Ślą­ sku20. Kościół śląski, będący w ciągłej fazie walki o swoje praw a był przygotow a­ ny na wstrząsy polityczne rewolucji marcowej, a dzięki postawie ks. Józefa Wic­ ka skonsolidował siły w walce o swoje prawa. Tym samym, zdaniem wrocław­ skiego dogmatyka, Kościół na Śląsku nie został ani sparaliżowany, ani uśm ier­ cony, a jednocząc swoich członków potrafił przetrwać najtrudniejsze chwile21.

W swoim przem ów ieniu sam Józef Wick wskazywał na potrzebę zjednocze­ nia sił katolickich, by przetrw ać ucisk i prześladow anie ze strony sił wrogich Kościołowi22. Tym bardziej, że parlam ent frankfurcki przygotowywał ustawy m ające na celu dechrystianizację szkolnictwa. Tę sam ą opinię wyraził, cieszący się olbrzymim autorytetem wśród zgrom adzonych delegatów , Franciszek Buß, który został wybrany prezesem spotkania. Podkreślał on potrzebę zorganizo­ w anego p ro testu przeciwko ustawom parlam entarnym , szkodliwym dla K o­ ścioła, państw a i rodziny. Uważał, że p rotest ludu niem ieckiego zmusi p arla­ m entarzystów do zm iany kursu polityki państwowej i da w m iarę możliwości szerokie prerogatywy Kościołowi i jego wyznawcom23.

17 Verhandlungen der ersten Versammlung des katholichen Vereins D eutschlands..., [przemó­

wienie F. A . Lenniga na otwarcie obrad z 3.10.1848 r.], s. 8.

IST a m ż e, s. 5.

19 T. B ł a s z c z y k, Fakultet Teologii Katolickiej Uniwersytetu Wrocławskiego w latach 1811-

-1914. A sp ekt histoiyczno-prawny. Legnica 2001, s. 147.

20 J. K ö h 1 e r, Die katholische Kirche. W: Geschichte Schlesiens. Preusisch-Schlesiens 1740-

-1945. Österreichisch-Schlesiens 1740-1918/45. Red. J. J. M e n z e 1. T 3. S tuttgart 1999, s. 191.

21 Verhandlungen der ersten Versammlung des katholichen Vereins D eutschlands..., [przemó-

-wienieJ. B. Baltzera z 3.10.1848 r.], s. 9.

22 T a m ż e. [Pizemówienie J. W. Wicka z 3.10.1848 r.], s. 11. 23 T a m ż e. [Przemówienie F. B ußa z 3.10.1848 /*.], s. 13.

[5] POCZĄTKI KATHOLIKENTAGII W NIEMCZECH 3 7

Ciekawym głosem w dyskusji okazało się wystąpienie kanonika kapituły ka­ t e d r a l n e j Henryka Forstera, późniejszego ordynariusza wrocławskiego. Stw ier­ dził on, że sytuacja w jakiej znalazł się Kościół katolicki nie jest bez winy sa­ mych katolików, którzy poddając się ograniczeniom prawnym popadali w obo­ jętność religijną, która dotknęła wszystkie sfery życia. P onadto klęska n ieuro­ dzaju, która wywołała głód i zarazę, przyczyniła się także do upadku m oralno­ ści wśród katolików. W odniesieniu do zam ierzeń parlam entu frankfurckiego wzywał wszystkich delegatów, by „czuwać, walczyć i m odlić się!” Krytykował postawę katolików, którzy swoją w iarą cierpliwie znosili przeciwności losu i okazywali tolerancję w obec sił wrogich Kościołowi, a nie podejm ow ali kon­ kretnych działań przez walkę o swoje praw a24.

Pierwsze Powszechne Z grom adzenie Katolików Niem iec oprócz spraw związanych z utw orzeniem jednego wspólnego zrzeszenia zajęło się także kwe­ stią społeczną. Jej gorącym orędow nikiem był E m m anuel von K etteler, póź­ niejszy biskup moguncki. Jako zdecydowany przeciwnik liberalizm u i kapitali­ zmu dostrzegał problem y społeczne, które objawiały się w olbrzymiej nędzy wśród najniższych warstw społecznych. W swoim przem ów ieniu był głęboko przekonany, że naród pozbawiony korzeni chrześcijańskich nie jest w stanie udźwignąć wolności, do której jedynie Kościół i chrześcijaństwo uzdalnia czło­ wieka25. Uważał też, że państw o nie jest w stanie rozwiązać nabrzm iałych p ro ­ blemów społecznych. D latego też wzywał do czynnej miłości chrześcijańskiej, objawiającej się w niesieniu pomocy biednym i ubogim 26.

Piotr R eichensperger, poseł parlam entu frankfurckiego, odnosząc się do wypowiedź E m m anuela von K ettelera na tem at czynów miłości chrześcijań­ skiej podejmowanych przez Kościół, wskazał na Stowarzyszenie św. W incente­ go ä Paulo, które pow stało w 1838 r. w Paryżu. G rupa 8 młodych ludzi, zakła­ dając stowarzyszenie starała się złagodzić problem y nędzy w śród studentów poprzez duchową i m aterialną pomoc. Dzieło to, dzięki ożywionej w spółpracy duchownych i świeckich, pom ogło wielu ludziom wyjść z nędzy i osiągnąć sta­ bilizację życiową. D ziałalność tego stowarzyszenia rozszerzyła się poza granice Francji, obejm ując H olandię i Belgię. Także i w Niem czech m ożna było zn a­ leźć filie tego stowarzyszenia. D latego też R eichensperger gorąco nam aw iał delegatów do w spierania tego dzieła, by tym bardziej w prowadzić w czyn chrześcijańską caritas27.

Równolegle do debaty delegatów poszczególnych związków katolickich trwały także prace w tzw. kom itetach, których zadaniem było przygotowanie

24 Verhandlungen der ersten Versammlung des katholichen Vereins D eutschlands..., {przemó­

wienie H. Forstera z 3.10.1848 r.], s. 50

“ T a m ż e . [Przemówienie E. von Kettelera z 4.10.1848 r.], s. 52.

“ T a m ż e .

3 8 KS. TOMASZ BŁASZCZYK [6]

zarów no statutu zrzeszenia centralnego, jak i jego postanow ień. W pracach nad statutem szczególną rolę odgrywali prezes Franciszek Buß, Fryderyk Bau- dri, Franciszek A dam Lennig, oraz Krzysztof M oufang.

Z godnie z treścią statutu wszystkie dotychczas istniejące w Niem czech kato­ lickie zrzeszenia reprezentow ane przez poszczególnych delegatów na Pierw­ szym Powszechnym S potkaniu Katolików w M ainz połączyły się w Katolickie Zrzeszenie N iem iec28. Przy czym lokalne zrzeszenia nie utraciły swojej niezawi­ słości, a wszystkie ich sprawy miały być prow adzone przez zarząd siedziby K a­ tolickiego Zrzeszenia wybranego na okres jednego ro k u 29. Każdy zatem zarząd lokalnego związku mógł być zarządem Katolickiego Zrzeszenia Niem iec, o ile jego siedziba została w ybrana przez zjazd na miejsce O gólnego Powszechnego Spotkania Katolików N iem iec30. W tym też okresie zarząd główny m iał szero­ kie upraw nienia związane z reprezentow aniem Katolickiego Zrzeszenia i w je ­ go im ieniu podejm ow ał decyzje w nadzwyczajnych wypadkach31. W razie n ad ­ zwyczajnej konieczności mógł zwołać nadzwyczajne spotkanie32. D o jego o b o ­ wiązków należało realizow anie postanow ień powszechnego zjazdu, p ośredni­ czenie w wymianie inform acji oraz propozycji wniosków między lokalnymi zrzeszeniam i, a także o ile uważał to za konieczne mógł żądać od lokalnych związków spraw ozdań na tem at ich działalności33.

Podstawowym zadaniem jakie wytyczyło sobie K atolickie Z rzeszenie N ie­ m iec było dążenie do urzeczyw istnienia wolności K ościoła i wszystkich jego praw na dro d ze istniejących środków praw nych34. P onadto zdecydow ane było podejm ow ać w alkę o zapew nienie wolności nauczania i wychowania, by tym samym m ieć wpływ na duchow e i m oralne kształcenie ludu katolickiego35. Do realizacji tych zadań p o trze b n e było uznanie przez państw o katolickich fu n ­ dacji szkolnych i zakładów dobroczynnych jako w łasności Kościoła, o co Z rzeszenie zam ierzało zabiegać na drodze rozstrzygnięć praw nych36. Rów ­ nież zdecydow ane było bronić praw a zrzeszania się i stanow czo sprzeciw iać się wszelkim form om łam ania tego praw a37. K atolickie Z rzeszenie N iem iec prag n ęło w edle swoich sił i możliwości przyczynić się do likwidacji biedy i zła

28 Verhandlungen der ersten Versammlung des katholichen Vereins D eutschlands..., [Statuty

Katolickiego Z w iązku N iem ie c], §1.

29 T a m ż e, §3. 30 T a m ż e, §3-4. ’' T a m ż e , §5b. " T a m ż e , §5f. 33 T a m ż e , §5a, e, c. 34 T a m ż e, §7a. " T a m ż e , §7 b, c. " T a m ż e , §7e. " T a m ż e , §7f. " T a m ż e , §7d.

[7] POCZĄTKI KATHOLIKENTAGE W NIEMCZECH 3 9

społecznego38. Z ad an ie to zam ierzało osiągnąć poprzez spełnianie i p o p ie ra ­ nie wszystkich dzieł chrześcijańskiej miłości bliźniego. Pomocnym w w ypeł­ nianiu tego zadania m iało być p o p ie ra n ie i szerzenie czasopism i książek kie­ rujących się zasadam i chrześcijańskim i39. D ostrzegając siłę słowa d ru k o w a n e­ go zdaw ano sobie sprawę z tego, że gazety i pism a o orientacji katolickiej mogły nie tylko wskazywać, ale i uwrażliwiać opinię publiczną na kwestię społeczną i w spólnie podejm ow ać inicjatywy zm ierzające do zarad zan ia b ie­ dy m aterialnej i duchow ej katolików. W ydaje się, że K atolickie Z rzeszenie Niem iec było św iadom e swoich zadań i zd eterm inow ane do osiągnięcia sw o­ ich celów poprzez użycie wszelkich możliwych środków praw nych40. U w aża­ jąc się za związek katolicki czuło się zobow iązane do zachow ania łączności z papieżem , episkopatem i duchow ieństw em niem ieckim , a także do p rze­ strzegania w swoim działaniu wszelkich norm K ościoła katolickiego41. W o d ­ niesieniu do innych w spólnot religijnych Z rzeszenie ośw iadczało, że zgodnie z prawem będzie przestrzegało pokoju międzywyznaniowego i w żadnym wy­ padku nie będzie naruszało praw innow ierców , ale stanow czo będzie b roniło i chroniło Kościoła katolickiego i jego członków w przypadku, gdy b ędą oni atakow ani42. W szystkie ważne sprawy całego K ościoła i jego problem y K ato ­ lickie Z rzeszenie N iem iec zobow iązało się w spierać rad ą i czynem b ra te r­ skiej miłości i w obec tych w ydarzeń m iało okazywać swoją sym patię43. W o d ­ niesieniu do władzy państw owej Z rzeszenie odżegnyw ało się od zajm ow ania wrogiego stanow iska w obec władzy państw ow ej, a p o n ad to uznaw ało wszyst­ kie formy państw a. A kceptow ało też każdy ustrój państwowy o ile ten zapew ­ niał wolność, a także przez stosow anie środków prawnych szanow ał praw o i przestrzegał w swoich działaniach m oralności44. W ydaje się, że zapis ten był wynikiem przem ów ienia ks. Józefa W icka, który jasn o wyraził stanow isko związków katolickich w obec partii politycznych i kwestii ustrojow ych. W swoim przem ów ieniu podkreślał on, że K atolickie Z rzeszenie pow inno przychylnie traktow ać zarów no konstytucjonalistów ja k i dem okratów o ile swoim działaniem nie będą niszczyć sprawiedliwości, a także okaże szacunek radykałom o ile ci radykalnie b ęd ą tępić zło. Rów nież z w ielką pow agą o d n o ­ sić się będzie do ustroju m onarchistycznego. O ile król będzie stał na straży sprawiedliwości, to Z rzeszenie pow inno okazać m u nie m niejszą w ierność aniżeli obstaje za w olnością ludu. W każdym bądź razie Z rzeszenie, jego z d a ­

34 Verhandlungen der ersten Versammlung des katholichen Vereins D eutschlands..., [Statuty

Katolickiego Zw iązku N iem iec], §8.

’" T a m ż e . " T a m ż e , §9a. 42 T a m ż e, §1 lc. " T a m ż e , §12d. " T a m ż e , §10b.

4 0 KS. TOMASZ BŁASZCZYK [8]

niem , nie mogło pozwolić żadnej orientacji politycznej na zdjęcie ludowi „łańcuchów niewoli z nóg i nałożenia ich na szyję”45.

Statut gw arantował wszystkim katolickim związkom przynależność do K a­ tolickiego Zrzeszenia N iem iec o ile ich zasady i dążenia były zgodne z zapisa­ mi statutowymi związku, albo przynajmniej swoim działaniem dążyły one do urzeczywistnienia kościelnej wolności*’. Członkiem lokalnego związku, a przez to i Katolickiego Zrzeszenia N iem iec mógł zostać tylko i wyłącznie nienaganny katolik47.

Katolickie Zrzeszenie N iem iec widziało potrzebę okresowych powszech­ nych spotkań, których miejsce i czas miał być wyznaczany przez aktualnie o d ­ bywający się zjazd ogólny48.

W oparciu o zapisy statutow e Pierwsze G eneralne Z grom adzenie K atolic­ kiego Z rzeszenia N iem iec powzięło decyzję zwołania następnego spotkania delegatów związków katolickich do W iednia, a w razie przeszkody do W rocła­ wia. O statecznie kolejny drugi zjazd odbył się we W rocławiu w dniach 9-12 m a­ ja 1849 r.49

Związki lokalne zobow iązane zostały do przesyłania siedzibie Z rzeszenia wybranego przez siebie organu prasowego, w którym umieszczałyby urzędowe inform acje związane z własną działalnością50. P onadto związki lokalne miały obow iązek uczestniczenia w uroczystej Mszy św. w pierwszą niedzielę paź­ dziernika każdego roku w dniu poświęconym M atce Bożej Zwycięskiej oraz odm aw iania codziennej modlitwy w intencji K atolickiego Zrzeszenia N ie­ m iec51. W szystkie istniejące związki lokalne, które przystąpiły do K atolickiego Zrzeszenia miały przesłać do zarządu związku własne statuty. Z arząd, którego siedziba na rok czasu została wyznaczona w Mainz, stanow ił dotychczasowy za­ rząd m ogunckiego Zrzeszenia św. Piusa dla religijnej wolności. W jego skład w e­ szli: kanonik mogunckiej kapituły katedralnej Franciszek A dam Lennig, dr medycyny Dillenius, właściciel hospicjum M oser oraz prof. Krzysztof M o- ufang. D o prac zarządu celem jego wzm ocnienia i uspraw nienia działania do- koptow ano dra praw a kanonicznego H einricha, prof. teologii Risseła oraz ks. H im jobena52.

45 Verhandlungen der ersten Versammlung des katholichen Vereins D eutschlands..., [Przemó­

wienie J. Wicka z 4.10.1848 r.], s. 71.

46 T a m ż e. [Statuty Katolickiego Z w iązku N iem iec], §6. 47 T a m ż e.

48 T a m ż e, §2.

49 T. B 1 a s z c z y k, G eneralne Zgrom adzenia K atolików Niem iec (Katholikentage) na Ślą­

sku w X I X wieku i jego postanow ienia. Saeculum C hristianum . R. 11: 2004, nr 1, s. 89.

50 Verhandlungen der ersten Versammlung des katholichen Vereins D eutschlands..., [.Postano­

wienia], s. 141.

51 T a m ż e.

[9] POCZĄTKI KATHOLIKENTAG!” W NIEMCZECH 41

Delegaci m ogunckiego zjazdu postanow ili także przestać papieżowi Pi u­ sowi IX pism o, którego treścią byto przedstaw ienie sytuacji Kościoła katolic­ kiego w N iem czech, uzasadniając tym samym p o trzeb ę pow stania i rozsze­ rzania się K atolickiego Z rzeszenia Niem iec. P rzedstaw iając cele zrzeszenia zadeklarowali się do posłuszeństw a w zględem K ościoła, zachow ania praw nie istniejącego w nim porządku, a także do św iadom ego, gorliw ego i su m ien n e­ go podporządkow ania się autorytetow i K ościoła i prawnym kom petencjom proboszczów, biskupów i Stolicy A postolskiej. Żywiąc nadzieję udanego przedsięwzięcia proszono papieża o apostolskie zatw ierdzenie K atolickiego Zrzeszenia N iem iec53.

W liście do biskupów niem ieckich nowo pow stałe zjednoczone Zrzeszenie zapewniało hierarchów Kościoła niem ieckiego, że jego członkowie będą za­ chowywać niezłom ną wierność w stosunku do autorytetów kościelnych i wła­ dzy świeckiej. Dochow ując wierności Kościołowi delegaci nowo pow stałego związku zapewniali hierarchów niem ieckich o swojej lojalności i jedności z ep i­ skopatem w walce o wolność religijną. Uważali, że tylko tam jest Kościół, gdzie są biskupi w ich łączności z papieżem . D latego też uznaw anie episkopatu w niepom niejszonej czci stało się jednym z priorytetow ych zadań Zrzeszenia. Ponadto jego członkowie zadeklarow ali się dołożyć wszelkich starań, by ożywić i utrzymać w żywotności świadom ość religijną oraz uśpione poczucie katolic- kości. Zapew niano także biskupów o uspraw nieniu chrześcijańskiej caritas, by tym sposobem wyjść naprzeciw socjalnym potrzebom czasu54.

K atolickie Z rzeszen ie N iem iec nie om ieszkało wystosować do p a rla m e n ­ tu frankfurckiego o strego p ro testu przeciw ko ustaw om stw arzającym m ożli­ wość pow rotu do uniezależn ien ia K ościoła w zględem państw a p o p rzez ła ­ manie kościelnej wolności. Z a n iep o k o je n ie K atolickiego Z rzeszen ia wywo­ łał §14 przygotow yw anej konstytucji, k tórego zapis określał p o d p o rz ą d k o ­ wanie ustaw om państwowym wszystkich zrzeszeń religijnych w tym K ościoła katolickiego55. Z apis ten w zbudził olbrzym ie zaniep o k o jen ie kręgów kato lic­ kich, które dostrzegały w nim możliwość szerokiej ingerencji państw a w w e­ wnętrzne spraw y K ościoła. Tym samym m iała być zagrożona niezależność Kościoła w dziedzinie nauki, dyscypliny i własności kościelnej. O graniczony miał być także wpływ na szkoły i instytucje charytatyw ne. Z d an iem nadaw ­ ców adresu w olność nauczania dom agała się, aby troska o szkołę została p o ­ zostawiona rodzinie. P o n ad to państw o pow inno zagw arantow ać szkole w ol­ ność religijną skoro zapew niało w olność bez ograniczeń dla „niew iary”56.

53 Verhandlungen der ersten Versammlung des katholichen Vereins D eutschlands..., [Pismo

Katolickiego Zw iązku N iem iec do papieża Piusa I X z 6.10.1848 r.], s. 150-157.

?4T a m ż e , [List do wszystkich arcybiskupów i biskupów N iem iec], s. 157-159. 55 T a m ż e , [O stneżenie do niem ieckiego parlam entu], s. 162.

4 2 KS. TOMASZ BŁASZCZYK [10]

Przez w olność nauczania i w ychowania chciano zachow ać i uratow ać k ar­ ność dom u i św iętość rodziny57. D om agano się zatem odrzu cen ia ustaw szkodzących K ościołowi i zagrażających jego w olności58. O dw ołując się do katolików niem ieckich Z rzeszen ie nawoływało do o b u d zen ia się z m arazm u i jed n o cz en ia w walce o w spólną spraw ę5'1.

Pierwsze S p o tk an ie K atolików N iem iec stworzyło ogólne ram y porządku zajęć i obrad dla następnych zjazdów, k tóre przeszły do historii jak o K ath o ­ likentage. O brady, trw ające 3 dni, miały być rozpoczynane uroczystą Mszą św.60 W ram ach o b rad odbywały się spo tk an ia ogólne, podczas których wy­ głaszano w ykłady o raz sp o tk an ia szczegółow e, któ re zajm ow ały się om ów ie­ niem zgłoszonych w niosków. Po otw arciu obrad, k tó re prow adził prezes m iejscow ego zw iązku, dokonyw ano wyboru prezydium , składającego się z prezesa i 3 sekretarzy. Z ad a n iem prezesa było czuw anie nad p orządkiem o b rad ogólnych i szczegółowych, staw ianie w niosków pod głosow anie oraz u stalan ie kom itetów , których zadaniem m iało być opracow yw anie p o sta n o ­ wień zjazdu61.

K onieczność obrony w olności K ościoła przynaglała katolików do w spól­ nego je d n o czen ia się. Pow stające zrzeszenia na te re n ie całych N iem iec czuły p o trze b ę w spólnego artykułow ania problem ów kościelno-społecznych. D ra ż­ liwe kw estie, k tó re pojawiały się w tym czasie, wymagały zespolenia wszyst­ kich sił celem skutecznego ich zaradzania. U tw orzenie K atolickiego Z rz esze­ nia N iem iec spow odow ało nie tylko obudzenie się katolików i w zrost ich św iadom ości religijnej, lecz przede wszystkim spow odow ało konsolidację K ościoła w skutecznym działaniu zm ierzającym do obrony jego praw. Pierw ­ szy zjazd delegatów katolickich zrzeszeń dla regijnej w olności, który odbył się w M ainz, nie tylko wysuwał postulaty natury kościelno-społeczno-poli- tycznej, lecz swoim działaniem zaradzał pilnym p otrzebom czasu. F orm a o d ­ bywanych spotkań, k tó ra została przyjęta przez delegatów katolickich zrze­ szeń na pierwszym pow szechnym ich spotkaniu stała się obow iązującą norm ą dla pozostałych zjazdów odbywanych każdego roku w różnych m iastach N ie­ miec. N ie ulega zatem wątpliw ości, że pow szechne spo tk an ia katolików N ie­ m iec (K ath o lik en tag e) skutecznie broniły interesów K ościoła katolickiego na te re n ie życia społecznego.

57 Verhandlungen der ersten Versammlung des katholichen Vereins D eutschlands..., [Odezwa

do ludu katolickiego N iem iec], s. 169.

58 T a m ż e, [Ostrzeżenie do niemieckiego parlam entu ], s. 164. 59 T a m ż e, [Odezwa do ludu katolickiego Niem iec], s. 169.

“ T a m ż e , [Prowizoryczny poiządek zajęć dla zjazdów Katolickiego Zw iązku Niemiec], s. 174. 61 T a m ż e, s. 175.

[1 1 ] POCZĄTKI KATHOLIKENTAGE W N IE M C Z E C H 4 3

BEGINN DER KATHOLIKENTAGE IN DEUTSCHLAND ALS EINE FORM DES KAMPFES UM FREIHEIT DER KIRCHE

Zusammenfassung

Revolution 1848 hatte als Ergebnis Änderung der sozial Ordnung in Deutschland, was zeigte sich unter anderen in dem Erreichen der Freiheit zu Begründung der Vere­ inen. Katholiken haben diese Möglichkeit ergriffen und begründeten politische Vere­ inigungen für öffentlichen Verteidigung der Rechte der Katholiken. Erste Versamm­ lung der Katholiken in Mainz (1848) hatte als Erfolg Vergrössung des religiösen Bewu- stseins, auch Beschprechung der Lage der Katholischen Kirche und unternehm en ef­ fective Mitteln zur Verteidigung der Rechten der Kirche im öffentlichen Leben. Das Treffen der Abgeordneten der einzelnen Vereinen hat den Anfang gegeben zum Gründung der Katholischen Vereine Deutschlands. Das Treffen in Mainz (1848) war mußterhaft für alle folgende Treffen. Erster Katholikentag beschafft Statuten der Vere­ inigung und veröffentliche verschiedene, wichtige Desideraten kirchlich-sozial und po­ litischer Natur.