Z p rz e sy łk ą p o c z to w ą : rocznie rub

(1)

P /W . " y t- ' ^.

// ^/ ^f ^/

j\fi 2 8 ( 1 1 6 3 ). W arszawa, dnia 10 lipca 1904 r. * T o i l l X X I I I .

T Y G O D N I K P O P U L A R N Y , P O Ś W I Ę C O N Y N A UK OM P R Z Y R O D N I C Z Y M .

PRENUMERATA „W SZECHŚW IATA*.

W W arsz a w ie: rocznie rub. 8 , kwartalnie rub. 2.

Z p rz e sy łk ą p o c z to w ą : rocznie rub. 10, półrocznie rub. 5.

Prenumerować można w Redakcyi Wszechświata i we wszystkich księgarniach w kraju i zagranicą.

Redaktor Wszechświata przyjmuje ze sprawami redakcyjnemi codziennie od godziny 6 do 8 wieczorem w lokalu redakcyi.

A d r e s R e d a k c y i : M A R S Z A Ł K O W S K A N r . 118.

D R . E M I L B A TJEK

C H E M I A G W I A Z D .

Zwróćm y spektroskop na gwiazdy, aby się przekonać, czy m ają ten sam skład chemicz

ny co kula ziemska. Istotnie, je s t tak, ja k przypuszczam y. Ponieważ zaś skład che

miczny odpowiada wyglądowi zew nętrzne

mu, postać zaś—fazie, którą ciała niebieskie przechodzą w swym rozwoju, przeto możemy przypuścić, że we wszechświecie mogą k rą żyć planety, mające wygląd podobny do zie

mi.

Ściślejsza obserw acya poucza nas, że m ia

nowicie gwiazdy żółte, jak Kapella, A rktur, Polluks i t. p. przedstaw iają widma, najb ar

dziej zbliżone do słońca, a przeto muszą być do niego podobne pod względem fizycznym i chemicznym. Gw iazdy o białem świetle, ja k Syryusz i W ega, i o świetle czerwonem ja k a Herkulesa, przedstaw iają znaczne od

stępstwa od w idm a, słonecznego w dwóch kierunkach przeciw nych. Pierw sze w ykazu

ją w swem widmie przew ażnie cztery linie wodoru, a obok nich linie rtęci, sodu, m ag

nezu, w apnia, żelaza. L inie w odoru są b a r

dzo szerokie, co w edług doświadczeń spek

tralnych oznacza znaczną grubość atm osfery wodorowej. Św iatło gwiazd białych, zawie

rające silne promienie niebieskie i fioletowe, wykazuje naturalnie wyższą tem peraturę niż słoneczną, z czem zgadza się prostota linij absorpcyjnych. Ale i słońce dawrałoby same praw ie^inie wodorowe, gdyby otaczająca je w arstw a atm osfery była cieplejsza. Absor- pcya w ystąpiłaby wówczas w w arstw ach wyższych chromosfery, złożonych, jak w ia

domo, przew ażnie z wodoru i helu.

Odw rotny widok przedstaw iają widma gwiazd czerwonych. Linie absorpcyjne m e

tali są w nich jeszcze liczniejsze i mocniejsze niż w widmie słonecznem. Podobne są do widm plam słonecznych. Prócz tego, zauw a

żyć można w niektórych gw iazdach czerwo

nych np. w a Herkulesa, widmo, złożone z pasków, charakterystyczne dla związków chemicznych. W idm a takie, składają się z delikatnych linij,gęsto zbitych w pojedyń- cze g rup y tak, że g ra p y te m ają wygląd pasów absorpcyjnych. Podobnych widm do

starczają nam świecące pary związków che

micznych; dostrzegano je u pierwiastków w te

dy tylko, gdy pary ich nie były jednoato- mowe.

W idm a gwiazd czerwonych w ydają się całkiem identycznem i z widmem emisyjnem węglowodorów. Gwiazdy te przedstaw iają ostatnią fazę w życiu gwiazd przed ich zagaś

nięciem. Czerwone ich św iatło wskazuje, że m axiinum energii ich prom ieniow ania zwróciło się bardziej do czerwonego końca

(2)

434 Ale 28 widm a, niż w świetle słońca. Zależnie od te

go tem p eratu ra ich m usi być niższa. W idzi

m y więc, ze węglowodory, specyalnie zaś m etan, zaliczane być pow inny do wczesnego stosunkow o stadyum w histo ry i rozw oju związków chemicznych. M etan pow staje wpierw niż tlen ki węgla, co odpow iada w ła

snościom term ochem icznym tych związków.

Ciepło pow stania m etan u wynosi 17,3 kalo- r y j, tlenku zaś w ęgla 26,3 kal., ta k że reakcya

CH4 + 0 = CO + 4 H,

odbyw ająca się w tem peraturze, w której dysocyacya wody i dw utlenku w ęgla jest praw ie zupełna, je s t egzoterm iczna. Docho

dzimy do wniosku, że w bardzo wysokiej tem peraturze, reakcja: odbywa się w k ieru n ku pow staw ania węglowodoru, uw ażam y za

tem, iż istnieje pew na dziedzina, gdzie wodór wypycha tlen w tlenku węglowym. P rzy dalszem ochładzaniu danej gwiazdy, reakcya zw raca się w k ierunku pow staw ania tlenku węgla, w skutek zaś związanego z tem w y

dzielenia ciepła, szybkość ochładzania zostaje zwolniona.

U w aga ta m a znaczenie ogólne. K ażdy system ciał, będących w stanie równowagi _ chemicznej, ulegający jedynie ochłodzeniu, może zwolnić bieg swego ochłodzenia przez to, że ze swojej własnej energii w ytw arza ciepło; jednocześnie rów now aga skłania się do procesów chemicznych, połączonych z w y

dzielaniem ciepła. W tak i sposób tlenek węgla i wodór, w dalszych fazach ochłodzenia, podlegają utlenieniu na dw utlenek węgla i wodę; spraw y te zaś odbyw ają się zazw y

czaj dopiero wówczas zupełnie, g d y tem p era

tu ra ciała niebieskiego spadła do 2000°.

G w iazda o tej tem peraturze je st blizka zaga

śnięcia, Świeci ona ju ż ta k słabo, że w y

m yka się badaniu astronom ów .

W róćm y jeszcze do m etanu. Przedstaw ia się on nam jako jeden z najw cześniejszych związków egzoterm icznych. Później znika w skutek spalenia.

Gdy oziębienie danego ciała niebieskiego bardzo ju ż postąpiło, wówczas zjaw ia się on znowu, w skutek bardzo w ybitnego procesu wstecznego, w yw ołanego działalnością o rga

nizmów.

M etan w ystępuje w e'w szechświecie nietyl- ko n a gw iazdach czerwonych, gdyż praw dopo

dobnie wespół z pokrew nem i w ęglow odora

mi zjaw ia się on również w świecących ogo

nach kom et. B adanie porównawcze widm doprow adza nas do tego wniosku. Prócz ty ch świecących węglowodorów ogon kom et zaw iera jeszcze pył, k tó ry poznajem y po tem, że św iatło jego daje w spektroskopie nietyl- ko p a ry węglowodorów, ale zawiera jeszcze odbite św iatło słoneczne. W iadomo, że ogo

n y kom et wówczas dopiero pow stają, gdy kom eta zbliża się do słońca i w skutek in

tensyw nego prom ieniow ania zostaje dopro

wadzona, rzec można, do wrzenia. Ogony, złożone z m ateryi niezm iernie rozrzedzonej i rozsianej, w zrastają zawsze w kierunku od

chylonym od słońca. Uw ażam y obecnie, że pyłki, składające m asę komety, zostają odsu

nięte od słońca przez ciśnienie promieni świetlnych, przyczem nabyw ają prędkości, w yrów nyw ającej prędkości św iatła.

Poniew aż zaś w edług astronom ów istnie

je blizkie pokrew ieństw o m iędzy kom etami a m eteorytam i, więc nie powinniśm y się dzi

wić, że podczas badania tych ostatnich spot

kam y się znów z m etanem .

Na firm am encie w oddaleniu od gwiazd, spotykam y często bardzo rozcieńczone, śmie

cące m asy gazowe,'zmieszane z pyłem kosmi

cznym, takie, jakie widzimy w ogonach ko

met. Tw orzą one mgławice, których n atura gazowa uwidocznia się w badaniu spektral- nem. W idm o ich składa się zwykle z trzech linij, z k tó ry c h jed n ą można odnieść do wo

doru, dru g ą do azotu, trzecia zaś nie odpo

w iada żadnym znanym pierw iastkom ziem

skim. Obecność w odoru możemy uważać za pew ną, choć nie widzimy w w idm ach tych czerwonej linii wodorowej. Pochodzi to wszakże z pew nych względów optycznych, albowiem, jeśli św iatło w odoru w rurce Geis- lera zostanie odpowiednio zmniejszone, wów

czas linia ta staje się niewidoczną dla oka, n ato m iast linia zielono-niebieska staje się w skutek zwiększonej wrażliwości oka jeszcze bardziej widoczną. Obecność azotu w m gła

wicach nie jest jeszcze dostatecznie ściśle stw ierdzona

G odną zastanow ienia jest owa stała obec

ność w odoru w najdalszych przestrzeniach, w najbardziej nieznaczących utw orach i sta

n ach rozw oju wszechświata! W zgląd ten przyczynił się zapewne do przyw rócenia daw

nego poglądu, w edług którego wodór m iał

(3)

JSTs 28 W SZ EC H ŚW IA T 435 być praelem entem . Spektroskopia częstokroć

wysnuw ała m niemanie, że pierw iastki mogą być rozłożone.

Przedew szystkiem ,m am y zmienność widm, objawiającą się wraz ze zmianami tem peratu

ry. Jeśli przyjrzym y się widmom tego sa

mego m etalu, otrzym anym w świetle łuko- wem i w iskrze elektrycznej, to przekonam y się, że często znaczne w ystępują między nie

mi różnice: jedne linie bledną, inne zaś w pierwszem widmie są ciemne, w drugiem jasne. W yw ołane tym sposobem różnice m o

gą być tak znaczne, że nadają w idm u cał

kiem różny charakter; albowiem m ała zale

dwie cząstka linij pierw otnych pozostaje nie

zmienioną.

Zwłaszcza m etaloidy są pod tym wzglę

dem zmienne, co łatw o się tem objaśnia, iż pary ich, w przeciwieństwie do p a r metali, nie są jednoatom ow e, i z tego względu ła two podlegają, ze w zrastaniem tem peratury, przem ianom m olekularnym . Sw oją drogą, widma mogą być zmienne i w w ypadku metali.

Były one badane, zwłaszcza przez N orm ana Lockyera, w olbrzymim aparacie indukcyj

nym, w ysyłającym iskry na m etr długości, i doprowadziły tego badacza do przekona

nia, że pierw iastki są istotnie podległe roz

kładowi. L ockyer powiada, że w tem pera

turach najw yższych iskry elektrycznej nie

które zwłaszcza linie pierw iastków w ystępu

ją bardzo silnie, g d y inne coraz to bardziej sią zaciemniają. L inie te odpowiadają w je go m niem aniu ułam kom pierwiastków ; to też mówi on o protożelazie, protow apniu, proto- wodorze i t. p. Te w ybitnie występujące li- j nie Lockyer zebrał w jedno wspólne widmo i porów nał je z widmem niektórych gwiazd białych. Istotnie, znalazł on gwiazdę, k tó

rej widmo najzupełniej się zgadzało z tem , które sztucznie był otrzym ał. R ezultat ten jest niezmiernie interesujący; w ypada jednak za

stanow ić się, czy znaczenie, które mu badacz ten nadał, jest słuszne. N astępujące w zglę

dy zaprzeczają wszakże tej pozornej słuszno

ści.

Skoro się zastanow im y, że czterotlenek azotu jest bezbarw ny, a dw utlenek azotu jest zabarwiony i posiada charakterystyczne w i

dmo absorpcyjne, że jod w roztw orach jest czasem fioletowy, czasem bronzow y, jak k o l

wiek w obu przypadkach jednakow a je s t J

wielkość jego cząsteczek (I2), wówczas zro

zumiemy, że zm iana wielkości cząsteczek jest częstym ale nie koniecznym w arunkiem zmian widm a. W iemy również z chemii związków węgla, że dwa ciała o jednakow ym składzie m ają zawsze różne własności, gdy różną jest wielkość ich cząsteczek; wiemy je dnak również, że m ogą mieć różne w łasno

ści przy jednakowej wielkości cząsteczki.

Ciała te, zwane izomeronami, przedstaw iają różnice w budowie swej cząsteczki jed n a kowej wielkości.

Jod, rozpuszczony w siarczku węgla jest fioletowy w zwykłej tem peraturze, a b ru n a tn y w + 80° C. Tenże sam jod, rozpuszczo

ny w estrze kw asu tłuszczowego, je s t b ru n a tny w zwykłej tem peraturze, a fioletowy w + 80° C. Jod podlega zatem różnym prze

mianom, ale cząsteczka jego pozostaje n ie

zmienną. Skoro zechcemy objaśnić zapomo

cą pow staw ania izomeronów te przem iany oraz inne, którym podlegają jednoatom ow e rozżarzone pary m etaliczne w skutek silnego podniesienia tem peratury, to m usim y uznać, że atom y chemii współczesnej nie są w ża

dnym razie niepodzielne, a przeciwnie posia

dać m uszą budowę bardzo złożoną.

K to zatem chce objaśnić zachowanie się ciał w spektroskopie w sposób m echaniczny, m usi znacznie rozszerzyć swe zapatryw ania na współczesną teoryę atomową.

Musi on uznać jeszcze m niejsze cząstki i elem entarne od atomów chemii dzisiejszej.

! Je stto niezbędne choćby ju ż z tego względu, że widm a gazów świecących są tak zasobne w linie. Atom m usi posiadać n cząstek ele

m entarnych, aby przedstaw ić 3 n —6 róż

nych sposobów przem ian, a zatem 3 n —6 jasnych, niezależnych od siebie linij (E.

Mach.).

Dodać jeszcze należy, że linie widmowe tegoż samego gazu elem entarnego okazują niezależność wzajemną, gdy chodzi o w pły

wy zewnętrzne, np. w skutek ciśnienia zosta

ją częściowo zwrócone do czerwieni, częścio

wo do fioletu, pole m agnetyczne częściowo je rozszczepia i t. p. W szystko to czyni n a d

zwyczajnie trudnem , a naw et niemożliwem I objaśnienie mechaniczne zjaw isk spektrosko- j pijnych. W każdym razie teorya atomowa okazała się dotychczas zupełnie bezsilną w tej dziedzinie.

(4)

436 w s z e c h ś w i a t JSIg 28 W róćm y jed n ak do widm Lockyera, otrzy

m anych zapomocą potężnej jego m aszyny indukcyjnej. Z pojedynczych widm żelaza, w apnia, wodoru, m agnezu i t. p. wnioskuje on o rozkładalności pierw iastków na ciała jeszcze prostsze. W niosek ten nie je s t ko

nieczny, jakeśm y to widzieli, n ap rzy k ład na jodzie. Dane ciało może bez dysocyacyi zmieniać swe własności pod w pływ em zmian tem peratury. Zachow anie się ciał podczas analizy widmowej, nauczyło nas poznawać delikatniejsze i m niejsze różnice niż te, k tó re poznawać mogą chemicy zapom ocą swych prostych przyrządów.

Jeśli wszakże zm iany widma w ykazują pe

wne zm iany cząsteczkowe w badanej sub- stancyi, to zm iany te m ogą jed n a k nie pole

gać wcale na dysocyacyi. Rów nie dobrze może tu być także asocyacya. Tlen, w b a r

dzo wysokich tem peraturach, zam iast się roz

padać, polim eryzuje się na ozon, co w ynika z tego, że ozon je s t ciałem endoterm icznym względem tlenu. Podobne przem iany allo- tropow e są również możliwe i dla p a r m eta

licznych.

Zastanów m y się ogólnie, czy pierw iastki chemiczne są dalej podzielne, czy też są nie

podzielne. W każdym razie nie m ożem y za

przeczyć możliwości rozłożenia ciał, uw aża

nych dziś za proste, a możemy przypuścić, że dzisiejsze nasze pierw iastki są ciałam i o jednakow ym stopniu złożoności, ta k że, skoro u d a się rozłożyć jeden pierw iastek, to w krótce rozłożym y je w szystkie (Ostwald).

To podobieństw o pierw iastków zaznacza się nie tylko w tem , że w szystkie nie dają się rozłożyć zapomocą znanych środków dzisiej

szej nauki, ale i w tym fakcie pozytyw nego znaczenia, iż wszystkie w stanie gazu dają widma, złożone z linij, gdy związki do star

czają w idm złożonych z pasów. Całkiem in

ną jest kw estyą otrzym yw ania jed ny ch pier

w iastków z drugich, np. Czy możliwe jest w yrabianie złota ze srebra, gdyż wówczas przypuścić m usim y istnienie jak iejś pram a- teryi, względem której znane nam dziś p ier

w iastki byłyby ciałam i polim erycznem i.

Przypuśćm y, że tą pram atery ą je s t wodór;

w takim razie możliwe byłoby otrzym yw a

nie tlen u z wodoru, a woda (H20), zarów no ja k tlen, byłyby polim erycznem i względem wodoru.

N atu raln ą konsekwencyą takiego poglądu jest m niem anie, że pierw iastki m ają różną trw ałość w zajem ną i że są pierw iastki stałe i niestałe. Nie potrzeba chyba dowodzić, że podobnych doświadczeń nigdy nie robiono, że przeciw nie, wszelkie doświadczenia dowo

dzą poglądu przeciwnego, i że na ich mocy stw orzono pojęcie pierw iastku. Ponieważ pierw iastki zn ajdują się jako takie nie tylko na ziemi, ale również na większości gwiazd, więc okazuje się, że pram aterya, zarówno we wszelkich m ożliwych w arunkach ziemskich, ja k kosmicznych, je s t niestała, w przeciw ień

stw ie do polim erycznych względem niej ele

m entów. Może ona co najw yżej występować jak o ciało endoterm iczne, w tem peraturach, będących chwilowo poza obrębem wszelkich ziem skich lub niebieskich doświadczeń. W o

lim y przypuścić, że pierw iastki nie są ciała

m i polim erycznem i, że, przeciwnie, istnieje na świecie oznaczona i niezm ienna ilość każde

go pierw iastku. Ostwald uważa niemożli

wość w zajem nego przekształcania się pier

w iastków , jak o w ypływ ającą z zasady za

chow ania energii. Zdaje mi się, że równie dobrze powiedzieć można, iż n a świecie zn aj

duje się niezm ierna ilość benzolu. Hipoteza p ram atery i nie dostarcza chem ii żadnego lo

gicznego zespołu w jej zapatryw aniach teo

retycznych i z tego powodu uw ażam y jej rolę za błahą.

P rz e ło ż y ła Z . Joteyko-Rudnicka.

D R . S T E F A N R A B A U D .

R O Z W Ó J PO JĘ Ć TERATOLOGICZNYCH;

EMBRYOLOG1A ANORM ALNA.

(Ciąg dalszy).

I II.

T ak więc obecnie panującern jest m nie

m anie, że każdy zarodek, tak lub inaczej zm ieniony, m usi stać się koniecznie potw o

rem; potw ór każdy pow staje z zarodka pier

w otnie norm alnego, a dopiero w tórnie zmie

nionego w skutek oddziaływ ania jakiegoś nie

określonego czynnika zewnętrznego. Stąd w ynika, że em bryologia anorm alna je s t n a u ką o niezm iernie łatw ych m etodach badania

(5)

M 28 W S Z E C H SW IA T

i bardzo ograniczonym zakresie: porównanie wyników badania anatom icznego anomalij — z danemi embryologii norm alnej powinnoby w ystarczyć do stw ierdzenia ostatecznego, gdzie w każdym poszczególnym przypadku miało miejsce w strzym anie rozwoju, określa

jące daną form ę potworności.

Po bliższem wszakże rozpatrzeniu cała po

wyższa doktryna okazuje się gm achem , zbu

dowanym na podstaw ach—powierzchownych obserwacyj i badań. U trzym ać się dotych

czas m ogła ona jedynie w skutek tradycyi, uporczywie stojącej na drodze poszukiw ań ścisłych. Lecz w naszej epoce teorye są ce

nione tylko ze względu n a ilość wiązanych przez nie faktów oraz dokładność ich tłu m a czenia: są one tylko prostym wyrazem stanu wiedzy w danej chwili. O ile nowe fakty zmuszają nas do porzucenia poglądów, pa

nujących oddaw na—nic nie powinno nas w strzym yw ać od wyrzeczenia się tych po

glądów, które niemniej przeto pozostać m o

gą punktem w ytycznym w historyi nauki, wskazując nam drogi przebyte—tak ja k da

lej, poza w ytknięte przez nas szlaki, pójdą kiedyś następcy nasi.

W ypow iadano niejednokrotnie przypusz

czenie, że procesy anorm alne są tylko prostą m odyfikacyą zwykłych procesów rozwojo

wych, że można więc wyprow adzić potw or

ności od postaci zw ykłych bez badania bez

pośredniego zarodków potw ornych. Tw ier

dzenie to jednak nie zostało nig dy poparte dowodami bezpośredniemi a niezbitemi. K o

niecznem jest wobec tego spraw dzenie po

wyższej teoryi, a to drogą badania zarodków potw ornych zapomocą wszelkich środków, jakich dostarcza nowoczesna tech n ika—mi

nął bowiem czas, gdy ograniczano się do uży

cia prostej lupy.

Przy pierwszych zaraz próbach bezpośre

dniego badania embryologicznego potw orno

ści, napotykam y fak ty wprost zadziwiające.

Procesy dające się zauważyć w rozw oju po

tworów nie zawsze m ogą być utożsam iane ze zwykłem i procesami rozwojowemi. Roz

mieszczenie zaczątków różnych narządów, ich ułożenie, wym iary, ilość i ogólny chara

k ter rozw oju—przybierają czasem wygląd niezw ykły i niezrozum iały. 0 ile, idąc za da

w ną doktryną, zechcemy tłóm aczyć te dzi

wne procesy jak o objaw y „w strzym ania roz-

437 w oju“, to będziemy zmuszeni do zastosowa

nia najbardziej zaw iłych sofizmatów, używa

jąc jedynie słów, bez względu na ich znacze

nie, w yrzekając się wszelkich określeń ści

słych. Jeżeli zaś, odrzucając powzięte z gó

ry teorye, zaczniem y rozpatryw ać wszelkie rozm aite sposoby rozwoju, jakie móżna zau

ważyć w różnych grupach zwierzęcych, to wprędce przekonam y się, że pojęcie „jedno

ści p lan u “, oddaw na już odrzucone w zoolo

gii, bez żadnej podstaw y przechowało się w teratologii. Odtąd staje się coraz bardziej jasnem praw dziw e znaczenie procesów tera tologicznych. Teratogenia ukazuje się n a szym oczom jako dziedzina spółrzędna i nie

odzowna, uzupełniająca embryologię nor

m alną, o znaczeniu szerokiem, dotykającem zasadniczych zagadnień biologii ogólnej.

W ten sposób jesteśm y zmuszeni do odrzuce

nia ostatecznego teoryi, głoszącej, że pewne fazy rozwojowe, związane nierozerwalnie z samą istotą postaci żywych, są jak b y okre

ślone przez działanie nieprzezwyciężone nie- m ateryalnej zasady wewnętrznej — „siły roz

w ojow ej"' prowadzącej organizm poprzez z góry oznaczone drogi—do celu z góry nakre

ślonego... W szak przyjm ujem y, że zwykłe, norm alne procesy rozwojowe są poprostu od

powiednikami w arunków specyalnych pe

wnego szczególnego środowiska, którego zmiany odbywają się ustawicznie w pewnym określonym kierunku. Obok tych nieznacz

nych zmian środowiska, można zauważyć zm iany głębsze, które wreszcie zupełnie mo

g ą przekształcić samo środowisko i wówczas znowuż zupełnie odm iennie odbywać się w niem będzie rozwój istot ożywionych.

W rezultacie m am y przed sobą wznowie

nie sporu pomiędzy preform istam i i epigene- tykam i. Zauważyć bowiem należy, że cho

ciaż Stefan Geoffroy Saint-H ilaire, Serres, a po nich D areste—byli bojownikowi teoryi epigenezy, że chociaż prace Darestea i in nych w ykazyw ały doniosłość w pływ u czyn

ników zew nętrznych na rozwój, to jednak dowody przez nich przytoczone nie osłabiają bynajm niej pojęć, przeciw którym były w y mierzone. Zachowując przeświadczenie o „je

dności planu rozwojowego", twierdząc, że rozwój zarodkow y zdąża zawsze i pomimo wszystko jednym i i tem iż samemi drogami, staw ali oni wciąż na gruncie preformizm u.

(6)

438 W S Z E C H Ś W IA T N i 28 U znając jednocześnie możliwość w strzy m a

nia się przedwczesnego procesów rozw ojo

w ych lub ich nieznacznego zboczenia, w y

m ienieni badacze usuw ają ty lko z preform i- zmu p u n k ty krzycząco błędne i wyłączne, przystosow ują go do nowo o d k ryty ch f a któw — słowem, wzm acniają go, zam iast zwalczać. B ezw ątpienia n ik t dziś tw ierdzić nie będzie, że osobnik istnieje ju ż m orfolo

gicznie w jajku, ze w szystkiem i swemi ce

chami norm alnem i lub potw ornem i; nie je s t wszakże wyłączonem przypuszczenie, że każdy z przyszłych narządów jest zgóry potencyalnie zróżnicowany, że rozwój polega na pe

wnego rodzaju rozmieszczeniu przedistnieją- cych zgóry „obwodów organotw órczycli“; jak- kolwiekbądź obwody te nie są niczem innem, ja k w łaśnie narządam i, przez nie reprezento

wanemu. . Tłomaczenie to znowuż nie stoi bynajm niej w sprzeczności z faktem decydu

jącego w pływ u czynników zewnętrznych:

można bowiem mówić o nich, jako o p rz y czynach pew nych zm ian w tórnych, o g ran i

czonych, pew nych przemieszczeń lub częścio

wego zaniku danych obwodów, przyśpiesze

nia lub zatam ow ania ich w zrostu i t. p. Lecz w tym razie ulega zaprzeczeniu możliwość zm ian zasadniczych w rozw oju dzięki owym czynnikom zew nętrznym : rozwój m usi być zawsze mniej lub więcej jednakow y i może podlegać jedynie drobnym deformacyom.

J e s t to epigeneza... w granicach, zakreślo

nych przez prefoi’macyę.

P raw dziw a epigeneza, w zupełnem i szerokiem tego słowa znaczeniu m usi być zu

pełnie inaczej rozum ianą; tu ta j naw et do

k try n a „jedności rozw oju14 w inna ustąpić m iejsca pojęciom bardziej płodnym i szero

kim. Jedności rozw oju przeciw staw ia się je

go wielorakość. Rozwój zarodkow y, rozw a

żany ogólnie lub też w obrębie jakiejś mniej lub więcej ograniczonej g ru p y zwierzęcej — nie je s t zawsze jednem i tem samem; jajko może się rozwijać różnem i n ad er drogam i, niekoniecznie podobnem i do drogi norm al

nej. Pogląd ten w yłania się jasn o zarówno z faktów teratologii, ja k z danych, d o sta r

czanych przez zoologię ogólną i jest tylko ścisłem tych faktów tłóm aczeniem . To wła- śniewinniśmy w ykazać przedew szystkiem .

W spółczesne pojęcia preform istyczne— „teo

ry a m ozaikow a", w spierają się na pew nych

fak tach poszczególnych. W . Roux, E. Pfłii- ger, van Beneden i Ju lin, Kow alewski i inni, zauważyli, że niektóre płaszczyzny brózdko- w ania jaja, a szczególniej dwie pierwsze, zaj

m ują położenie praw ie zawsze określone i sta

łe względem osi ciała przyszłego zwierzęcia.

P ierw sza płaszczyzna podziału m a oddzielić przyszłą praw ą połowę ciała od lewej, zaś d r u g a —przednią jego połowę od tylnej. D a

lej każda nowa płaszczyzna m a wyodrębniać pew ną określoną okolicę ciała, coraz to bar

dziej w yróżnioną, aż do chwili, gdy każdy n arząd stanie się odgraniczony od narządów sąsiednich.

Czy fak ty te zależą od pewnego „determ i- nizm u w ew nętrznego14 jajka, czy też poprostu są wyrazem stałych oddziaływań środo

w iska na rozw ijający się ustrój?

P rzyw ołane do rozstrzygnięcia tego zaga

dnienia dane doświadczalne, odrazu w ykaza

ły rezu ltaty wielce ze sobą sprzeczne. Cha

bry (1887) przechylił szalę na korzyść teoryi mozaiki. Zauważywszy w rozwoju żachw (Ascidiae) zboczenia w kierunkach płaszczyzn brózdkow ania, pociągające stale za sobą tw o rzenie się potworności, a także wychodząc z obserwacyi, że przypadkow a śmierć jednego z dw u pierwszych blastomeronów powoduje brak części ciała—C habry stanął na gruncie teoryi „okolic organotw órczych“ i rozpoczął badania nad sztucznem zabijaniem różnych blastom eronów. Zapom ocą nader cienkiej ig ły szklanej nakłuw ał o n jod ną z dw u świe

żo utw orzonych ku l przew ężnych: natych m iast przestaw ała ona rosnąć i dzielić się, obum ierała, lecz szczątki jej pozostawały przy boku żywego blastom eronu drugiego.

B rózdkow anie tego ostatniego nie ulegało zakłóceniom , lecz prowadziło do utw orzenia się postaci zarodkowej niezupełnej —do po

w stan ia połowy osobnika całkow itego—le

wej lub praw ej. Podobnież nakłucie jednego z czterech blastom eronów powodowało zanik ćwierci zarodka. N a zasadzie swych badań C habry wyw nioskow ał, że każdy narząd zwierzęcia potencyalnie jest zam knięty w od

pow iednim blastom eronie. B yła to czysta in- dukcya, tw ierdzenie to bowiem nie zostało napraw dę poparte żadnym dowodem do

świadczalnym .

P ró b y Chabryego zostały następnie podję

te przez R o ux a (1888), E ndresa i W altera

(7)

JMó ‘28 w s z e c h ś w i a t 439 (1896), przez E ndresa (1896) nad jajk am i ża

b y —R an a esculenta *).

W ym ienione doświadczenia m ogą w zna

cznej mierze podlegać różnorodnej krytyce, i nie należy śpieszyć z upatryw aniem w nich dowodów decydujących n a korzyść teoryi mozaikowej. U żyta w nich m etoda, polega

jąca na ukłuciu lub przypalaniu zarodka, przedstaw ia tę niedogodność, że blastom eron zabity pozostaje tu u boku żywego. Oczywi

ście tru p te n się rozkłada, lecz niem niej prze

to nie je s t usunięty zupełnie; zanik jego za

wsze odbywa się dosyć powolnie. Mamy te dy prawo zadać sobie pytanie, czy tru p ten nie oddziaływa na swego żywego sąsiada, i jak ą może być n a tu ra tego oddziaływania?

Jeżeli tak je s t rzeczywiście, to wytworzenie osobnika niezupełnego kosztem niekom plet

nej ilości blastom eronów nie posiada tak ważnego znaczenia teoretycznego jakie mu przypisują 2).

Trzeba więc było uciec się do innej m eto

dy: zupełnego rozdzielenia dw u blastom ero

nów, któreby się następnie rozw ijały nieza

leżnie od siebie. Z adanie to zostało wyko

nane przez wielu badaczów. Stosując nader urozmaicone m etody rozdzielania blastom e

ronów jaj różnych zw ierząt (żab, żachw, je żowców i t d .)—Driesch (1891— 1892), W il

son (1892), A. H erlitzka (1896—1897), O.

Sehultze (1895), E . B ataillon (1900) zdołali dokonać podobnych operacyj na stadyach dwu lub czterech kul przewężnych, przyczem w doświadczeniach swych otrzym yw ali za

rodki całkowite, bez udziału procesów rege

neracyjnych. Okazało się także, że można naw et otrzym yw ać zupełnie praw idłowo w y

kształcone zarodki z 1/8, a naw et niekiedy z Vlg jajk a całkowitego. Tymczasem zaś

*) O statn i z pom iędzy w ym ienionych badaczów zauw ażyli zjaw isko t. zw. p o stg e n erac y i, dzięki k tó rej p o w sta je w reszcie o sobnik m niej lu b w ię

cej zupełny. Chodzi tu je d n a k ż e o zjaw isko zu

pełnie innej k a te g o ry i. Z asadniczem je s t to, że pozostający p rz y życiu b la sto m e ro n może daw ać tylk o połowę zarodka, a te n z kolei może o d ra dzać b rak u ją ce m u części.

2) O. H e rtw ig (1 8 9 2 ) otrzy m ał zaro d k i całko

w ite, pomimo n ak łu cia je d n e g o z d w u blastom e- ranów ; zarzucano m u je d n a k , że w ty c h p rz y p a d kach u k łu ty b lastom eron n ie został z a b ity , lecz ty lk o zraniony.

w m yśl teoryi rozw oju mozaikowego należa

łoby w tych razach oczekiwać tylko pewnych ograniczonych okolic ciała, pewnych tk a nek z zupełnem pominięciem innych 1).

Tak samo Loeb otrzym ał dw a zarodki z jednego jajka, rozdzielając to jajko na dwoje jeszcze przed początkiem przewężania się. W yw oływ ał on częściowe wylewanie się protoplazm y poza błonę żółtkową (ekstra- owat); zarówno część zarodzi pozostała w bło

nie, ja k i wydzielona, każda w ytw orzyła cał

kowitego zarodka, dobrze uformowanego.

Jeszcze bardziej decyduj ącemi są doświad

czenia O. H ertw iga i Driescha. Uciskając powoli rozw ijające się jajk a jeżowców (Driesch) lub ziem nowodnych (Hertwig)—

wym ienieni autorow ie wywoływali nader znaczne zakłócenia w sposobie oddzielania się blastomeronów, co jednakże nie w pływ a

ło bynajm niej na rezultat ostateczny rozwo

ju: „ściskane1* zarodki rozw ijały się potem zupełnie normalnie.

Te liczne a zgodne pomiędzy sobą w swych w ynikach doświadczenia, przem aw iają na ko

rzyść pierwotnej obojętności blastomeronów, ich zdolności do wszelkich możliwych różni- cowań się histologicznych. Stąd też pojęcie przedustaw ności rozwojowej nabiera swego właściwego znaczenia: polega ona na odpo- wiedniości procesów rozwojowych, wzglę

dem rozm aitych wpływów zewnętrznych, i zależy w szczególności od względnego uło

żenia blastom eronów. Blastom erony, złączo

ne w grupę zjednoczoną, stan ow ią—każdy oddzielnie—tylko pewną część osobnika; po ich rozdzieleniu natom iast m ają zdolność w ytw arzania postaci całkowitej. Tak więc chociaż jajk o nie przedstaw ia agregatu oko

lic organotwórczych, niemniej przeto nie za

wsze jeden tylko z niego rozwinąć się może zarodek. Nie m a tu po tem u żadnej konie

czności wewnętrznej.

Zauważyć przytem jeszcze należy, że w y

m ienione wyżej w yniki badań doświadczal

nych są niezm iernie cenne i ze względu na wielce trudne w arunki doświadczenia. Po

x) T . H . M organ (1 8 9 3 — 18 9 5 ) otrzym ał w p o dobnych b ad a n ia ch n a d ja jam i la n ce tn ik a i ry b — w y niki w p ro st przeciw ne. O czyw iście b łą d tk w i w je d n y c h lu b dru g ich dośw iadczeniach.

(8)

440 W S Z E C H Ś W IA T JS6 28 sługiw ano się tu czynnikam i w yłącznie n a

tu ry m echanicznej, działając niemi na zarod

ki, rozw ijające się w środow isku norm alnem . P rosty fa k t izolowania lub przemieszczenia blastom eronów nie zmienia w stopniu znacz

nym owych wym ian, jakie zachodzą pom ię

dzy zarodkiem a jego otoczeniem. A wszak

że drogą długich, ustaw icznie odbyw ających się przystosow ań m ógł się ustalić rodzaj zróżnicowania w ew nątrz samego jajk a. Zróż

nicow ania te, praw dopodobnie nie m ające nic wspólnego z hypotetycznem i „terytorya- mi organotw órczem i“ istnieją wszakże nie

w ątpliw ie u niektórych pierw otniaków . T a kie to zróżnicowania w ew nętrzne b y ły p ra wdopodobnie przyczyną niepow odzeń Cram- pto n a (1896), który nie m ógł nigdy otrzym ać zarodków całkow itych — z rozdzielonych za

pomocą w strząsania blastom eronów u m ię

czaków brzuchonogich x). Można tu też po

woływać się i n a inne przyczyny, działające n a ja jk a z zewnątrz. W każdym razie nasze wiadomości obecne pozwalają przypuszczać, że w pływ pew nych specyalnych czynni

ków zew nętrznych, odpowiednio dobranych, a działających na procesy w ym iany pom ię

dzy zarodkiem a środowiskiem, może sku

tecznie zwalczyć działanie owych przypusz

czalnie stałych zróżnicow ań w ew nętrznych.

(ON)

Tłum . J a n Tur.

K O JA R Z E N IE P O JĘ Ć U M AŁP.

W obszernej pracy M. K innem ana: „Men- tal Life of tw o Macacus R hesus M onkeys in O ap tiv ity l<, znajdujem y bardzo ciekawe dane doświadczalne z zakresu psychologii poró

wnawczej.

Doświadczenia robione były n ad dwiema

Ł) N iezm iernie in te re su ją c e w ty m w zględzie są najnow sze d ośw iadczenia J e rz e g o B ohna („L es C onvoluta R oscoffensis e t la th e o rie d es causes a c tu e łle s“ , B u lletin d u M useum d ’h ist. n a t., 1 9 0 3 , M 7), w y k azu ją znaczenie i siłę w ielk ą „ p rz y zw y czajeń " m a tery i ożyw ionej. P rz y z w y c z a je n ia te m ogą się skutecznie opierać w pływ om p rz y p ad k o w y m i niew ątp liw ie p o le g ają n a pew nych sp e cy a ln y ch zróżnicow aniach w ew n ętrzn y ch .

m ałpam i z g a tu n k u Macacus Rhesus: 8-mie- sięcznym samcem i 12-miesięczną samicą.

Metoda, stosow ana przez M. K innem ana jest przedew szystkiem i wyłącznie doświadczal

na: sta ra się on mianowicie zaobserwować związek, zachodzący między pewnym sta

nem psychicznym zwierzęcia i przedmiotem, wyw ołującym ten stan.

Co się tyczy tłóm aczenia zebranych w ten sposób faktów , to a u to r jest zdania, że, o ile zdarzy się zauważyć u zwierzęcia objawy wyższych stanów psychicznych, ja k np. p a

mięci lub rozum owania, to bynajm niej nie należy starać się je wtłoczyć w ram y zjawisk niższych kategoryj.

Niedogodność obserwowania, polegającą na obecności obserw atora, do pewnego sto

pnia osłabiał ten fakt, że „.Jill“ i „Jack “ (im iona zw ierząt badanych) w stanie jeszcze dzikim względnie byli ju ż oswojeni z ludźmi, poniew aż m ałpy Macacus Rhesus często w kra

czają do wiosek indyjskich w celu porw ania pożywienia.

Z w ierzęta były umieszczone w dużym po

koju; pokarm otrzym yw ały taki, jak i spoży

wały n a wolności.

P ostaram y się początkowo streścić do

świadczenie, tyczące się spraw y kojarzenia pojęć. W tym celu zbudow ana została k la t

ka z całym system em zamków, składającym się: l-o z deseczki drew nianej, któ rą należa

ło odsunąć na bok od drzwi; 2-o zwyczajne

go haczyka; 3-o i 4-o dw u ryglów; 5-o i 6-o dw u kołków, tkw iących w dwu różnych ścia

nach (do każdego kołka przyw iązany był sznurek, zam ykający drzw i;—dla ich otwo

rzenia należało kołek wyciągnąć ze ściany);

7-o deseczki drew nianej, tworzącej rodzaj klam ki i—8-o kołka drew nianego, znajdują

cego się w połączeniu z deseczką M 7.

Prócz tego drzw i zam ykały się na zamek, otw ierany zapomocą klucza.

Pierw sze doświadczenia, robione z sam cem, m ogą być podzielone na 3 grupy:

a) zwierzę powinno było utw orzyć sobie związek m iędzy form ą pokarm u, zaw artego w klatce, i pewnym system em zamknięcia, k tóre w idziało po raz pierwszy. Dla każdego system u próby pow tarzano po 30 razy. P rzy

taczam y, jak o przykład, ilość sekund, zuży

ty ch w 30 następujących po sobie próbach

(9)

JSJo 28 W SZ EC H ŚW IA T 441 otworzenia drzwi z haczyka poziomego (gór

ny rząd cyfr) i kółka (dolny rząd):

32, 4, 9, 2, 2, 1, 1, 1, 3 ,2 , 1, 1, 125, 266, 114, 30, 14, 2, 3, 1, 13, 2, 3, 1, 4, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, J, 1, 1, 1, 1, 1, 5, 5, 2, 3, 2, 5, 3, 3, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1.

1, ¹.

b) Niektóre zam knięcia można było prze

nosić z prawej strony drzwi na lewą. Zwie

rzę m usiało początkowo zauważyć zmia

nę, zaszłą w położeniu zamka, i dopiero po spostrzeżeniu jego obecnego położenia zda

wać sobie sprawę, że należy go pociągnąć nie, jak dawniej, w prawo, ale w lewo. Z a

zwyczaj w takich przypadkach m ałpa traci

ła mniej czasu, niż przy pierwszem obznaj- m ianiu się z przyrządem . Dw a szeregi cyfr, z których górny wskazuje początkowo zuży

tą liczbę sekund na zapoznanie się z syste

mem, a dolny—po zmianie, ilu stru je opisy

wane doświadczenia:

1 1 4 , - 4 7 , 5 — 1 5 ,2 —7 , 2 - 4 , 6 - 1 2 —6,2 11,7, 3,9 — 2,1 - 5 , 7 —2,7 — 10,7 - -12,1

— 10,5 —5,2 —7,4 —4,8 —5,8 - 4 , 5 19,9 —3,8 4,2 —3,4 —2,5 - 6,3

— 3,2 —7,4 - 2 , 5

— 6,3 - 6 , 4 —2,8.

c) Trzecią grupę stanow iły doświadczenia z kombinowaniem kilku zamknięć; otóż czas, przeciętnie zużyty na wypróbowanie i naucze

nie się otw ierania podobnego system u, skła

dającego się z 2 lub 3 zamków, ogólnie by wał mniejszy, niż czas, zużyty poprzednio na w ystudyow anie każdego z zamknięć, wcho

dzących w skład danego system u.

Przeciętne ilości sekund są następujące dla 30 prób:

25,5 —16,5 — 11 —31,5 — 12,9 —7,3 — 11.1 —6,4 —7 ,4 —6 —9,6 —8,3 - 1 0 , 6 - 9,3 —4,4 —5,7 - 6 , 3 — 5,7 —3,7 — 7 — 7 ,9 — 12,7 —6,4 —5,4 — 7,4 —5,1 - 9 , 4 — 10.1 - 5 , 1 —6.

d) Czw arta wreszcie g ru p a doświadczeń polegała na tem, że pudełko z jedzeniem przykryw ano białą tek tu rą z 4 czarnemi p a

sami, drugie zaś p u ste —tek tu rą bez pasów.

Okazało się, że m ałpa nie zw racała uw agi na tekturę i 154 razy w ybrała pudło z jedze

niem, a 146 bez jedzenia...

N astępne doświadczenia tyczyły się naśla

downictw a u tych samych m ałp. Zw ierzęta nie w ykazały skłonności do naśladow ania ruchów eksperym entatora; jedno zato naśla

dowało drugie.

Z doświadczeń tych K innem an wyciągnął wniosek, że wszelkie opowiadania o nadzw y

czajnych skłonnościach m ałp do naśladowa

nia człowieka należy odrzucić, jako najzw y

klejszą bajkę.

Następne doświadczenia dadzą się podzie

lić na 4 następujące grupy:

A) P rag n ąc zbadać, o ile m ałpa potrafi dostrzedz związek, zachodzący między od- dzielnemi zamknięciami, stanowiącem i sy

stem, M. K innem an zbudował dwa pudła;

otworzenie np. jednego z nich polegało na tem, że najprzód trzeba było wyciągnąć ze ścianki kołek; poczem dopiero można było odsunąć zasuwkę, następnie przekręcić g u zik i dopiero wówczas otworzyć drzwi z h a czyka.

Oba pudła daw ano do otw ierania ró

wnież kilku dorosłym ludziom i dzieciom.

Dwaj dorośli zredukowali po 10 próbach po

czątkowo zużywany czas 6 i 8 sekund do 1^

i 2, dzieci zaś 80 i 45 sekund do 2, gdy tym czasem m ałpy w pierwszych 10 doświadcze

niach nie wykazały praw ie żadnego postępu:

pierwsze doświadczenie w ym agało 78 i 54 sekund, dziesiąte 52 i 90.

Przyjrzyjm y się teraz zachow aniu się do

rosłych, dzieci i m ałp przy wyszukiwaniu sposobu otwierania. Dorośli starali się zba

dać związek, zachodzący między oddzielne- mi zamknięciami, i po każdej udanej próbie pow tarzali ją kilkakrotnie. N atom iast dzie

cko, jeśli udawało mu się otworzyć jeden z zamków, zatrzym yw ało się na chwilę i p a trzyło z uczuciem zdziwienia lub obawy, czy mechanizm nie został zepsuty? Błędy p o

w tarzały się częściej, niż u dorosłych. Co się tyczy m ałp, to te brały się do otw ierania bez najm niejszego nam ysłu, próbow ały otwierać jeden zamek, potem drugi, na chybił-trafił, a otworzywszy już kilka zamknięć, pow raca

ły do nich po raz wtóry.

B) D rugi szereg badań tyczył się pozna

wania przez m ałpy kształtów . Dla doświad

czeń brano 6 naczyń rozm aitych kształtów , wszystkie zawartości około 1/ 2 litra. Na-

(10)

442 W S Z E C H Ś W IA T JMe 28 czynią staw iano na tektu rze i, żeby m ałpa

nie rzuciła się na k tó re z nich. bez nam ysłu, tek tu rę przez pewien czas odsuwano od zbli

żającego się zwierzęcia; dopiero wówczas po

zwalano m u się zbliżyć, kiedy oczy m ałpy

zaczynały zdradzać w yraźną chęć wzięcia te go lub owego naczynia. Zauważono przytem, że rnałpa, nie Znalazłszy w w ybranem naczy

niu pożywienia, po kolei już przeglądała w szystkie inne.

T A B L IC A JMi I tyczy się samca.

P udełko tró jk ą tn e . . . 6 3 1 1 2 4

S z k l a n k a ... 1 U 29 26 29 30 16 5 1

B u te lk a ... 3 1 0 2 1

W a z a ... 1 2

Waza eliptyczna 4 1 4 1 1 1 1 0 2 1 29

P udełko prostokątne . . 19 27 29 28 1 0 1

Jed zen ie w p u Jedzenie

delku prosto- Je d ze n ie w szklance w wazie

k ątn em eliptycznej

3 5

1

15 6

11 3

26

1

25

1 1

Jedzenie w pudeł

ku trójkątnem

T A B L IC A 31° I I tyczy się samicy.

P udełko tró jk ą tn e . . . . 6 2 2 7 ^{1 0} 25

S z k l a n k a ... 8 2 2 2 28 27 14 3 3 1

B u t e l k a ... 2 1 2 1

W a z a ...

W aza eliptyczna . . . . 7 26 1 2 1 1 4

Pudełko pro sto k ątn e . . . 14 27 26 6 2 2 9 1 8 8 1

Jedzenie w pu

dełku prosto- kątnera

Jed zen ie w szklance Jedzenie w wazie eliptycznej

Jedzenie w pudeł ku tró jk ą tn em

Liczby, zaw arte w szeregach pionowych, w skazują, ile razy na 30 prób m ałpa wybie

rała rozm aite form y naczyń. Postęp daje się zauważyć znaczny.

Doświadczenia te z tego w zględu p rzedsta

wiają znaczny interes, że rzucają one św ia

tło na stosunek między pojęciam i ju ż u tw o rzonym i i tw orzącym i się. M. K innem an od

różnia tu taj 3 m om enty: 1-oserya powrotów do form poprzednich, 2-o serya błędów, p o d czas której zachodzi konflikt m iędzy poję

ciem dawnem a pojęciem tworzącem się i — 3-o postęp w k ieru n k u doskonalenia się n o wego pojęcia. Możemy to zaobserwow ać przy zmianie, np. naczynia prostokątnego na cylindryczne.

C) N astępne badania tyczyły się wielkości przedm iotów. W ty m celu użyto 6 pudełek, k tórych wysokość przenosiła dw uk ro tn ie sze

rokość podstaw y. W ysokości wynosiły 2, 3,

4, 5, 6 i 7 stóp. Okazało się, że w ty m razie m ałpy z dużo większym nakładem pracy tw orzyły pojęcia, niż poprzednio; ale u tw o rzone ju ż pojęcia były nadzwyczaj trw ałe.

Z samcem zrobiono 1880 prób.

Co się tyczy błędów, to ciekawe było to, że, jeżeli jedzenie zaw arte było np. w pudle .Ni) 3, to zwierzęta częściej w ybierały większe pudełka, t. j. Ne 4 lub 5, aniżeli JMe 2. P o niew aż różnice wielkości zmniejszały się pro- porcyonalnie i praw idłow o z każdem następ- nem pudełkiem , w yjaśnienia więc wspo- m nianychpom yłek m ożna było szukać w p ra wie psycho-fizycznem: im m niejsza je s t róż

nica m iędzy pobudką działającą na zmysł wzroku, tem łatw iejsze są pomyłki.

A by przekonać się, czy w rzeczy samej m am y tu ta j do czynienia z praw em psycho- fizycznem, M. K innem an zbudow ał 6 pude

łek, zw iększających się w zupełnie jed n ako

(11)

JNTs 28 W SZ E C H ŚW IA T 443 wym stosunku; stosunek zatem między p u

dełkam i 2 i N» 3 z jednej strony, a Nk 3 i JSIe 4 z drugiej - był zupełnie jednakow y.

Jeśli działa tu ta j wspom niane praw o, to przy podobnej konstrukcyi pudełek zwierzę po- w innoby było wybierać pudełka zarówno większe, ja k i mniejsze. Tym czasem prze

w aga błędów była po stronie pudełek więk

szych.

Pozostały zatem dwa inne tłóm aczenia zjawiska: albo m ałpa chciała otrzym ać w ięk

szą ilość pożywienia, albo, co prostsze, więk

sze pudełko wyraźniej rzucało jej się w oczy.

D) Dalsze doświadczenia nad rozróżnia

niem przez m ałpy barw podejm owane były z dwu punktów widzenia: l-o) rozróżnianie barw i ich odcieni i—2-o) w yróżniania pe

wnych barw.

Co się tyczy pierwszego szeregu doświad

czeń, to te najw yraźniej wykazały, że roz

różnianie polegało na kontraście barw, a nie ich odcieni. W yróżniane przez samca barw y pozwalały utw orzyć następujący szereg: żół

ta, żółto-pomarańczowa, zielona, czerwona, biała, szara, fiołkowa, niebieska.

Doświadczenia robione z samicą nie dały żadnych rezultatów . W idocznie w tym r a zie dużo zależy od indywidualności.

Jakież wnioski m ożna wyprow adzić z tych drobiazgowych i cierpliwych badań? A utor przedewszystkiem utrzym uje, że we w szyst

kich powyższych doświadczeniach postęp po

legał na stopniowem usuw aniu ruchów bez

użytecznych i stosow aniu tych, które dopro

w adzały do pożądanego rezultatu. Prócz te go M. K innem an stw ierdził, że naw et już drogą licznych doświadczeń ugruntow ane pojęcie podlegało wahaniom.

Co się tyczy zjaw isk naśladow nictw a, to może stoim y wobec nieszczęśliwego tr a fu; należałoby przedsięwziąć doświadczenia z większą ilością osobników.

R ozpatrując doświadczenia, tyczące się rozróżniania barw, kształtów i wielkości, widzimy, że bezwarunkow o wyniki doświad

czeń w ypadły twierdząco. J a k jed nak te zjawiska należy tłómaczyć? Praw o psycho-fizyczne, przedstaw iające się ta k ponęt

nie, w danym przypadku zastosować sią nie daje. J a k ą tedy w artość m ają wnioski M.

K innem ana?

Jeżeli zwierzę w ybiera pudło większe dla

tego, żeby otrzym ać więcej pożywienia, to oczywiście przedtem jeszcze m usi sobie ono zdać sprawę z wielkości pudełek. Pozostaje zatem niewyjaśnionem , w ja k i sposób utw o

rzone zostaje pojęcie wielkości. Również niczego nie objaśnia tłóm aczenie autora, że zwierzę w ybiera form y szersze, gdyż właści

wie należałoby wyjaśnić, dlaczego pewne wym iary więcej zw racają uw agę zwierzęcia.

Najbardziej wątpliwemi są wnioski, które wyciąga M. K innem an z doświadczeń, robio

nych nad zdolnością m ałp do odróżniania barw i ich odcieni. Czyż nie właściwszą dro

gą, niż doświadczenia, byłoby opieranie się na danych anatom icznych i fizyologicznych?

Jeżeli budow a anatom iczna odpowiednich ośrodków mózgowych jest analogiczna z ich budową u nas, w takim razie nie nasuw ały

by się żadne wątpliwości co do tego, czy m ał

py mogą odróżniać barw y i ich odcienie.

Co się tyczy w yróżniania pew nych barw z pośród innych, to prawdopodobniejsze je s t przypuszczenie, że nie m am y tu do czy

nienia ż żadnem prawem , lecz poprostu m ał

pa wybiera te barw y, do których przyzw y

czaiła się jeszcze dawniej —na wolności. Mo

żliwe jest zatem, że m ałpa z innej miejsco

wości w ykazałaby inny g u st przy wyborze barw.

Specyalnie zasługuj ącemi na uwagę w y

dają się nam dwa z pomiędzy dostrzeżonych przez M. K innem ana faktów . Pierw szy, zauważony już poprzednio przez Thorndi- k e’a, polega na tem , że m ałpa dla osiągnię

cia danego celu używ a pewnego system u ru chów. Mianowicie, jeśli otworzenie zam ku nie udaw ało się-jej przy pomocy rąk, w takim razie uskutecznia to ona za pomocą zębów.

Cecha ta, wspólna gatunkom Macacus Rhesus i Cebus, przypom ina zachowanie się człowie

ka, szukającego różnych środków, i może być uw ażana jako objaw wyższego życia psy chicznego. W rzeczy samej dr. Thorndike zauważył, że kury, koty, psy — również uja

w niały następczość różnych czynności, np.

k ot chw ytał pazuram i, skrobał, gryzł, jeśli nie udaw ało m u się otw orzyć klatki, w szyst

kie te jednak ruchy były jedynie oznaka

m i gniew u, niezadowolenia lub niemocy i następow ały po sobie bez najm niejszego planu.