Nauki praktyczne a nauki teoretyczne.

P o sied zen ie z d n ia 17 k w ie tn ia 1958 r.

Czł. Janina N i e m i r s k a-P l i s z c z y ń s k a zreferowała fwoją pracę pt. P o d ręczn ik ję z y k a gredziego dla słuchaczy w y ­ działów filo zo ficzn ych . Streszczenia nie nadesłano.

P o sied zen ie z d n ia 25 k w ie tn ia 1958 r.

Czł. Ks. Stanisław K a m i ń s k i zreferował swoją pracę pt.

G ergonne’a teoria definicji. Praca ukazała się nakładem Towa­

rzystwa.

P o sied zen ie z d n ia 22 m a ja 1958 r.

Czł. Ks. Stanisław M a z i e r s k i zreferował swoją pracę pt.

P ojęcie konieczności

filo zo fii św . Tom asza z A k w in u . Praca ukazała sir- nakładem Towarzystwa.

P o sied zen ie z d n ia 29 m a ja 1958 r. «

Czł. Ks. Stanisław A d a m c z y k zreferował swoją pracę pt. M e ta fizy k a ogólna. Praca ukaże się nakładem Towarzystwa.

P o sied zen ie z d n ia 13 p a źd z ie rn ik a 1958 r.

Czł. Ks. Stanisław K a m i ń s k i zreferował swoją pracę pt.

N a u ki p ra k ty c zn e a n a u ki teo retyczn e.

Gdy rozprawia się o w alorze nauk, przeciwstawia się nie­

kiedy nauki praktyczne teoretycznym . Wskazując np. ideał nau­

ki, podkreśla się raz jej charakter teoretyczny, a innym razem cechę praktyczności. W niniejszych uwagach nie chodzi o war­

tość jednych czy drugich nauk. Zagadnienie, któremu poświę­

cony jest odczyt, można sformułować w pytaniu, jaka jest w m e­

todologii zasada podziału nauk na praktyczne i teoretyczne.

Samo przeciwstawianie nauk praktycznych naukom teoretycz­

nym n ie tylk o byw a bow iem różnie m otyw ow ane, ale i rozmai­

cie rozum iane, a naw et rozumiane w jakiś bliżej nieokreślony sposób. Przeciw staw ien ie to form ułuje się czasem w terminach znacznie odbiegających od siebie sensem. Zamiast „teoretyczne

— praktyczne” m ówi się: teoretyczne — norm atywne, czyste — stosow ane, czyste — usługowe, czyste — instrum entalne, bezin­

teresow ne — użytkow e, nauki — umiejętności.

W oddzielaniu nauk praktycznych od teoretycznych kieruje­

m y się najczęściej intuicją, kw alifikujem y z pew nym odchyle­

niem, o tyle o ile. Tak z grubsza biorąc do nauk praktycznych zalicza się: etykę, estetykę, m edycynę, dyscypliny techniczne, rolnicze, handlow e oraz w iele dyscyplin ekonomiczno-prawno- społecznych. Na ogół dość zgodnie ale znowu w przybliżeniu, oceniam y różne tendencje w historii nauki. I tak mówi się, że w Egipcie i Babilonii uprawiano nauki stosowane, podczas gdy Grekom w jednakow ym bodajże stopniu przyśw iecał ideał nau­

ki czystej i stosow anej. K ult nauki czystej w ystępow ał i u A ra­

bów a jeszcze bardziej w chrześcijańskim średniowieczu. Czasy now ożytne w yraźnie dbały o to, aby obok teoretycznych nie­

mniej troszczyć się o nauki praktyczne. Kierunek w teorii nauki zwany instrum entalizm em uczynił naw et z nauki narzędzie nie tylko 'rozumienia, ale i opanowania świata. Przy nauczaniu zwraca się uw agę na charakter bardziej lub mniej usługowy nauki. N iew ątpliw ie w ięc wiedza naukowa m oże pełnić różne funckje; n ie tylko poznawcze, ale i dydaktyczne i utylitarne.

Czy jednak o te funkcje chodzi w m etodologicznym przeciw sta­

wianiu nauk praktycznych teoretycznym ?

Dla dalszych uw ag niezbędne są w stępne w yjaśnienia. Ter­

min „nauka” byw a używ any na oznaczenie bądź badania nau­

kowego (twórczego zdobywania w iedzy), bądź system u w iedzy naukowej. W tym drugim przypadku system w iedzy m oże sta­

nowić albo jadynie teorię jako w ynik badania naukowego, albo zespół w iadom ości jako przedmiot now ych dalszych czynności, a w ięc: 1° doktrynę, jako to, czego się naucza, 2 dyscyplinę, jako to, czego się uczym y, 3 1 normę, jako to, czym kierujem y się w naszym postępowaniu czy w ytw arzaniu (konstruowaniu planów czy ich realizowaniu), 4° wiadom ości nabyte, czy to w postaci biernej czy aktyw nej. Te dwa ostatnie ujęcia razem dzięki w praw ie przechodzą już w sztukę.

Zasady podziału nauk byw ają różne. N ie wchodząc w to, czy

i w jakim pozostają do siebie stosunku, można powiedzieć, że

nauki dzielą się ze w zględu na: 1° przedmiot, jakim nauki zaj-

mają się, 2° zadanie, jakie nauki w życiu spełniają, 3° cel, jaki stawia sobie uprawiający nauki, 4° m etodę naukow ego badania, 5 m etodologiczny charakter zdań naukowych.

Najpowszechniej podaje się jako zasadę podziału nauk na praktyczne i teoretyczne — cel nauki. A rystoteles odróżniając nauki praktyczne od teoretycznych w idział cel pierwszych w po­

znaniu dla działania, w osiąganiu dobra, a drugich — w dojściu do prawdy, w poznaniu dla poznania (por. Top. VI, 6, VIII, 1;

De A nim a II, 10; Met. II, 1, X, 1 i 7; Eth. Nic. VI, 2). Sw. To­

masz z A kw inu choć uwzględnia cel na pierw szym m iejscu, to jednak bardziej w yraźnie mówi o przedmiocie przy odróżnianiu nauk teoretycznych i praktycznych. Nauka może być teoretycz­

na (theorica, specu latw a, doctrinalis), albo praktyczna trojako:

tantum , sim pliciter i secundum quid. Nauka jest w yłącznie teo­

retyczna, gdy ma za przedmiot non operabile, zaś wyłącznie praktyczna — gdy skierowana jest do działania jako do swego celu. Natom iast gdy nauka ma cel albo m etodę teoretyczną, jest teoretyczna tylko pod pew nym względem tak, jak jest prak­

tyczna jedynie pod pewnym względem , skoro ma przedmiot albo m etodę (praktyczną (por. S. Theol. I, q. XIV, a. 16, c. oraz In Boeth., De Trinit. q. V, a. 1, c.). W czasach now ożytnych nie for­

m ułuje się w yraźnie i szczegółowo zasady podziału. Ogólnie pod­

kreśla się, że przede w szystkim cel różni nauki praktyczne od teoretycznych.

Biorąc pod uwagę w ym ienione w yżej zasady podziału nauk, w ydaje się, że każda z nich m oże być podstawą podziału nauk na teoretyczne i praktyczne. Ze względu na przedmiot nauki są praktyczne, gdy dotyczą operabile, a teoretyczne — gdy mają za przedmiot non operabile. Zadaniem nauk praktycznych jest skonstruowanie planów w ytw orów i realizowanie tych planów oraz postępowanie dla osiągnięcia jakiegoś dobra. Dążą one do udoskonalenia rzeczywistości, urobienia jej w edle jakiegoś pla­

nu. Inaczej nauki 'teoretyczne. Te zmierzają do prawdy, bądź do zaspokojenia ogólnoludzkich zainteresowań intelektualnych, a nawet mogą być przedsiębrane jedynie dla badawczej saty­

sfakcji uczonego. Tezy specyficzne nauk praktycznych mają charakter zdań norm atyw nych bądź ocen, natom iast tezy nauk teoretycznych są twierdzeniam i. Metoda byłaby praktyczna w te­

dy jedynie, kiedy nauka ma praktyczny i przedmiot i cel.

Można atoli poddać w w ątpliw ość tezę, że zadanie nauki,

a tym bardziej cel uczonego, decyduje głów nie o podziale nauk

na teoretyczne i praktyczne. Zamiar zastosowania w yników

badań w życiu może w pływ ać na w ybór zagadnień, którym i zaj­

m ie się uczony. N ie decyduje zaś ten zamiar o zmianie charakte­

ru sam ych badań naukowych. Tak wybierać może bowiem za­

równo m atem atyk i fizyk jak też lekarz, prawnik czy etyk. Ktoś pow ie, że dla lekarza, inżyniera czy etyka w szystkie zagadnienia są praktyczne, a dla m atem atyka, fizyka czy historyka co najT w yżej niektóre i pod pew nym względem . Przyjm ijm y, że tak jest 'rzeczywiście. A le i w ted y podział nie wyodrębnia ostro nauk. Trzeba jednak pamiętać, że praktyczność przyjm uje stop­

niowanie. Są pew ne zagadnienia w m edycynie mniej ze w zglę­

du na cel praktyczne, niż w m atem atyce czystej. Dalej. Bada­

nia nad algebrą Boole’a czy z dziedziny cybernetyki na pewno dawniej dalekie b y ły w oczach w ielu od praktyczności, a dziś okazało się, że kierują działaniem . Jeżeli naukę stanowi badanie naukow e i (m ówiąc przenośnie) jego w ytw ór — teoria naukowa, to podział nauk na teoretyczne i praktyczne ze w zględu na cpl będzie przeto przynajm niej nieuchw ytny. Cel teoretyczncści i praktyczności jest czym ś zew nętrznym dla nauki w tym jej ujęciu. Jest już jakby poza nauką. Pod tym w zględem nie de­

term inuje pierw szorzędnie typu nauki. Teoretyczne albo prak­

tyczn e i to w m niejszym lub w iększym stopniu mogą być co najw yżej wiadom ości naukow e jako doktryna, jako dyscyplina, jako kanon czynności czy też sprawność. Teoretyczne lub prak­

tyczne m ogą być również m otyw y, pobudki uprawiającego naukę, jakim i kieruje się przy w yborze zagadnień (utylitarne czy bez­

interesow ne upraw ianie nauki). A w ięc przed nauką i po nauce można m ów ić o jej praktyczności i teoretyczności ze w zględu na cel. Sama nauka jest zaw sze teorią, poznaniem.

N ie stanow i cechy rozpoznawczej nauk praktycznych nor­

m atyw ny charakter ich tez. M niemanie, że nauki praktyczne składają silę z reguł, jest co najmniej nieścisłe. W ystarczy np.

uzasadnić jedną regułę w etyce (tej norm atyw nej) typu: „dobro należy czynić a złego unikać”, a w szystkie inne zdania, do któ­

rych dochodzi i ma dojść badacz-etyk, mogą być twierdzeniam i co najw yżej o charakterze ocen. K onkluzje norm atyw ne w ypro­

wadza się w ted y tylko m echanicznie. Czynność ta nie n ależy do samej nauki jako badania czy teorii. Sam e badania etyk i doty­

czą raczej norm, są o norm ach, są bowiem teorią czynów, opar­

tą na teorii natury człowieka (albowiem actiones sunt supposi- torwm).

W y d a j e

się, że w m etodologii rozróżnia się nauki teoretyczne

i ‘p rak tyczn e ze Względu na ich przedmiot. Nauki po prostu

(sim pliciter) p rak ty czn e są teoriam i o czymś jako operabile, a nau k i po prostu teoretyczne teorią o czymś jako non operabile.

Te d ru g ie dochodzą przeto do teorii zdarzeń, faktów , rzeczy, a nauki p rak ty czn e do teorii czynów, działań czy to p ostępow a­

nia, czy projektow ania, czy też w y tw a rz a n ia rzeczy pięknych lub użytecznych. To, że przedm iot stanowi operabile lub non operabile d e te rm in u je c h a ra k te r poznania naukow ego na tyle, iż może ono stać się lub nie zasadą operacji. W te n sposób w y ­ raźnie widać różnicę między n auką p ra k ty c z n ą a sztuką, którą scholastycy o p a tru ją nazwą ars.

P o sied zen ie z d n ia 12 lis to p a d a 1958 r.

Czł. Ks. Stanisław K a m i ń s k i zreferował swoją p racę pt.

O błędach słow nego p rzeka zyw a n ia m yśli.

W procesie słownego przekazyw ania myśli obok samego ich przekaziciela i odbiorcy daje się wyróżnić: 1° myśli (bierze się tu pod uw agę te, które m ają c h a ra k te r informacji), 2° czynność ich wysław iania (słownego formułowania), 3° słowne ich sfor­

m ułow anie czyli w yrażenie oraz 4° „odebranie” owych myśli poprzez zrozumienie tego wyrażenia. O błędach słownego p rze­

kazyw ania myśli można mówić w wielu aspektach: od strony sam ych myśli, ich tw órcy, czynności ich w ysław iania oraz od strony w y rażeń i ich rozumienia. Tut.ij uwzględnia się głównie te n przedostatni p u n k t widzenia. Poniższe uwagi m a ją bowiem należeć do logiki języka a nie do psychologii czy lingwistyki.

W szczególności zaś chodzi o te b ra k i słownego sformułowania myśli, k tó re uniemożliwiają czy przeszkadzają w ścisłym i p r e ­ cyzyjnym zakom unikow aniu informacji. Chciałoby się powie­

dzieć, że owe b ra k i u d are m n ia ją zrozumienie w yrażenia zgodnie z intencją jego tw órcy, ale trzeba w ted y w ykluczyć tę p a r a ­ doksalną sytuację, gdy przekaziciel dąży do tego, aby nie po­

wiadomić odbiorcy wyrażenia o żadnej myśli albo powiadomić mętnie. Dzieje się tak, gdy nie chce on zakomunikować określo­

nej informacji. Błędami słownego przekazyw ania myśli będą

więc w naszym rozumieniu wszelkie usterki w użyciu w y ra ż e ­

nia, u tru d n ia ją c e jego jasne i w yraźne, a zarazem zgodne z in ­

tencją przekaziciela zrozumienie dla odpowiednio znającego ję ­

zyk, do którego należy dane wyrażenie. Tego rodzaju błędy n a ­