Paulina Osowska – Zachowania ekonomiczne człowieka kontekście uwarunko-wań kulturowych

(1)

JCMBF • www.jcmbf.uni.lodz.pl 49 Journal of Capital Market and Behavioral Finance • 2016, Vol. 1(3), p. 49–59

Paulina Osowska, Zachowania ekonomiczne człowieka…

ZACHOWANIA EKONOMICZNE CZŁOWIEKA

W KONTEKŚCIE UWARUNKOWAŃ KULTUROWYCH

Paulina Osowska*

Abstrakt Powyższy artykuł przedstawia problem zależności pomiędzy uwarunkowania-mi kulturowyuwarunkowania-mi a ich odniesieniem na zachowania ekonouwarunkowania-miczne. Przedsta-wione badania mają na celu ukazanie wpływu kultury, wraz z jej komponen-tami, zwłaszcza religią, na zachowania ludzi w otoczeniu gospodarczym. Ce-lem artykuły jest przybliżenie probCe-lemu oraz zapoznanie się z czynnikami od-działującymi na jego istnienie. Artykuł ten uwypukla protestantyzm, jako reli-gię szczególnie szanującą pracę.

Słowa kluczowe kultura, zachowania ekonomiczne, etyka, religia, protestanyzm.

WSTĘP

Rozważając motywy podejmowania decyzji oraz działań w świecie biznesu i ekonomii, coraz częściej brane są pod uwagę aspekty pozaekonomiczne oraz psychologiczne. Motywy postępowań, działań oraz kroki człowieka podejmo-wane na polu ekonomicznym i finansowym są coraz częściej badane przez eko-nomistów behawioralnych. Celem pracy jest ukazanie, że jednym z aspektów, który bez wątpienia ma wpływ na całe nasze życie, również na tle nym, jest kultura. Hipotezą pracy jest wpływ kultury na zachowania ekonomicz-ne człowieka.

Każdy człowiek urodził się, wychowywał oraz dorastał w określonej kultu-rze. Każdy z nas zetknął się z danym wzorcem zachowań. Mogą to być wzorce o szerokiej skali, np. narodowe, ale też takie, które płyną chociażby z domu. Ponieważ wszyscy jesteśmy uczestnikami jakiejś kultury, z założenia ma ona wpływ na życie człowieka, a więc i na kształtowanie świata ekonomii. Kultura nie ma charakteru jednolitego. Złożona jest z wielu współgrających ze sobą

* Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki. ACCEPTED: 05th

June 2016 PUBLISHED: 30th

(2)

JCMBF • www.jcmbf.uni.lodz.pl 50

Journal of Capital Market and Behavioral Finance • 2016, Vol. 1(3), p. 49–59

komponentów, tworzących całość. Ważnymi elementami kultury są zwyczaje, symbole, wartości i przede wszystkim religia. W artykule przedstawione zostały cechy, podobieństwa oraz różnice między czterema największymi religiami świata, w kontekście ich wpływu na podejście człowieka do handlu, produkcji czy pieniądza. Każda z nich niesie ze sobą szeroką gamę wartości, a jednak czę-sto tak różniących się w podejściu do wielu spraw. Uwypuklony został wpływ chrześcijaństwa, a zwłaszcza protestantyzmu, na rozwój gospodarki kapitali-stycznej. Ukazane zostało, w jak znaczny sposób to, nad czym często się nie zastanawiamy, co często nie jest widoczne na pierwszy rzut oka, rzutuje na na-sze życie, a nawet może mieć wpływ na podejmowanie decyzji finansowych.

Poniższe rozważania ukazują, jak znaczny wpływ mają otoczenie, miejsce, w którym dorastamy i żyjemy, czy utrwalone wzorce zachowań na nasze postę-powanie. Mimo tego, że często nie jesteśmy świadomi oddziaływania otaczają-cej nas kultury na nasze codzienne życie, odgrywa ona ważną rolę w kształto-waniu nas samych, naszych światów oraz wzajemnych interakcji.

1. MIEJSCE KULTURY W GOSPODARCE

1.1. Kultura narodowa

Na przestrzeni wieków ukształtowało się wiele różnorodnych pojęć czy de-finicji, jakimi opisuje się kulturę. Dzieje się tak, ponieważ kultura stanowi nie-zwykle złożone i wieloaspektowe pojęcie, któremu można przyporządkować wiele dziedzin i elementów otaczającego świata gospodarki. To właśnie te skła-dowe tworzą główne różnice w pojmowaniu tego szeroko pojętego terminu [Bartosik-Purgat 2006, s. 13]. Pierwszy raz słowo „kultura” zostało zdefiniowa-ne w 1871 r. przez E. B. Tylora w „Primitive Culture” i brzmi ono: ,,kultura narodowa to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wiarę, sztukę, morale, pra-wo, zwyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa” [Kroeber 2002, s. 152].

Według autorów kulturę można podzielić na sześć części, tj.: kulturę mate-rialną, instytucje społeczne, edukację, wierzenia, estetykę oraz język. Ponadto zagadnieniem kultury narodowej zajmowało się wielu badaczy, do których nale-ży między innymi G. Hofstede, którzy na podstawie odpowiednich kryteriów dokonali podziału i klasyfikacji rynku światowego na poszczególne grupy kultu-rowe. Według G. Hofstede kulturę można określić jako zaprogramowanie umy-słu, które można podzielić na trzy płaszczyzny, a mianowicie: uniwersalną, ko-lektywną i indywidualną. Elementarnym budulcem zaprogramowania umysłu, który występuje u każdego człowieka i jest genetycznie dziedziczony, jest natura ludzka, występująca na poziomie uniwersalnym. Naturę ludzką cechuje

(3)

emocjo-JCMBF • www.jcmbf.uni.lodz.pl 51 Journal of Capital Market and Behavioral Finance • 2016, Vol. 1(3), p. 49–59

nalne odczuwanie przeżyć, tj. strach, radość czy gniew. Aby wyrazić wyżej wy-mienione odczucia należy uruchomić kolektywną część człowieka, jaką jest kultura. Stanowi ona wyróżnienie dla pewnych społeczności i jest ona nabyta, przekazywana z pokolenia na pokolenie, a nie tak jak w przypadku zaprogra-mowania uniwersalnego dziedziczona. Ostatnim poziomem w modelu Hofstede jest zaprogramowanie indywidualne jednostki. Jest to najogólniej rzecz ujmując osobowość ludzka, charakterystyczna dla każdego człowieka z osobna, która jest cechą połowicznie dziedziczoną i nabytą. Autor dokonuje również podziału różnic kulturowych występujących między danymi społeczeństwami, które przedstawia przy pomocy tzw. diagramu cebuli. Elementami budującymi po-wyższy schemat są, zaczynając od zewnątrz: symbole (odpowiednie w danej kulturze gesty i znaki), bohaterowie (pewne wzorce zachowania, skrywane pod postacią pewnych ważnych w danej kulturze osób), rytuały (wszelkie oznaki poszanowania dla innych, np. sposób przywitania) i wartości, czyli samo cen-trum modelu, najgłębiej skrywane (jest to zdolność rozróżniania dobra od zła, a więc dokonanie odpowiedniego wyboru) [Hofstede i Hofstede 2007, s. 17–18]. Wielu autorów podjęło się próby dokonania podziału orientacji kulturowych pod względem różnych kryteriów. Podstawowymi kryteriami, którymi posługują się w badaniach naukowcy są nastawienie do jednostek i grup (indywidualne i kolektywne), konwenansów (ceremonialne i bezceremonialne), obcych (pro-transakcyjne i propartnerskie), hierarchii (małe bądź duże zdystansowanie do władzy), nowych sytuacji (małe bądź duże ich unikanie), cele (krótkoterminowe i długoterminowe), zachowanie (powściągliwe i emocjonalne), czas (przyszły, teraźniejszy i przeszły oraz monochromiczność i polichromiczność), status spo-łeczny (osiągnięcie i przypisanie), kontekst (nisko- i wysokokontekstowość), przestrzeń (osobista i publiczna). Istnieją również inne podziały, m.in. na orien-tację męską i żeńską czy też na partykularną i uniwersalną. Wyżej wymienione podziały znajdują wyraz w badaniach nad relacjami na rynkach międzynarodo-wych [Gould 1996].

1.2. Etyka a duchowość

Prowadzenie działalności gospodarczej, które podejmuje człowiek oraz związane z nią dziedziny zarządzania, rozumiane są jako wszystkie podejmowa-ne działania przez człowieka z różnych kierunków. W literaturze dominują po-zycje ujmujące tzw. „cielesność” biznesu, czyli badające jej sprawności – efek-tywność oraz ekonomiczność. Co więcej, działania te wymagają nie tylko anali-zy, ale pewnego rozebrania pojęcia na czynniki pierwsze i wzięcia pod uwagę etyki działań biznesowych. Etyczność jest miarą tego, w jakim stopniu podej-mowane decyzje oraz działania są kompatybilne z tym, co w określonym kręgu,

(4)

społeczeństwie czy organizacji uznawane jest za etyczne. Wyżej wymieniona etyczność związana jest z pewnego rodzaju osądem wartościującym, który znaj-duje podstawy „cielesne” poprzez zasady wypływające z różnego rodzaju teorii etycznych oraz „duchowe”.

Od niedawna, problem duchowości w biznesie, zarządzaniu czy pracy jest poruszany w literaturze oraz praktyce. Jedną z osób zajmującą się badaniami jest Laszlo Zsolnaia – dyrektor Centrum Etyki Biznesu Budapeszteńskiego Uniwer-sytetu Nauk Ekonomicznych. W swojej książce Spirituality and Ethics In

Mana-gement, dla której inspiracją były organizowane przez autora konferencje,

przed-stawia problematykę duchowości w ramach prowadzonych działań gospodar-czych [Partycki 2005, s. 50– 51]. Sami organizatorzy spotkań oraz seminarium nie zdefiniowali jednoznacznie pojęcia duchowości w zarządzaniu, ale stwier-dzili, że „o duchowości rozpatrywanej z perspektywy przywództwa (leadership), można powiedzieć, iż rozszerza zakres tradycyjnej refleksji dotyczącej celu kor-poracji, wskazując na organizacyjno-egzystencjalne poszukiwania znaczenia, tożsamości i sukcesu” [Gasparski 2002, s. 61–80]. Według ujęć słownikowych natomiast, duchowość oznacza „bycie zainteresowanym sprawami duchowymi lub religijnymi, praktykami religijnymi, modlitwą”, przy czym przymiotnik ‘du-chowy’ jest rozumiany, jako: „dotyczący ducha raczej, niż ciała […] religijny […] powiązany lub bliski temu, co dotyczy ducha, związany z tym, co stanowi istotę przedmiotu zainteresowań […] kościoła” [Longman Dictionary of

Con-temporary English, 1989]. Są też autorzy, którzy wyróżniają prawne oraz

prak-tyczne rozumienie duchowości. Ci pierwsi dostrzegają różnicę w pojmowaniu duchowości mającej korzenie w religii oraz tej, która znajduje swoje źródło w świadomości istnienia uniwersalnych wartości, szerszej niż religia. Jedni po-strzegają duchowość religijną, jako instytucję, zajmującą się rytuałami, drudzy rozumieją duchowość, jako dbałość o głębszą, mistyczną egzystencję. Powyżsi autorzy popierają otwarty sposób pojmowania duchowości, zarówno tej wywo-dzącej się z religii, jak i ze świeckich przekonań. Takie podejście daje menedże-rom możliwość zainteresowania uczciwością przekonań swoich pracowników. Kierownicy powinni więc połączyć troskę o rozwój przedsiębiorstwa w taki sposób, aby ład organizacyjny dawał pracownikowi również szansę osobistego rozwoju. Menedżerowie powinni zatem unikać wnikania w prywatność pracow-ników. Powinni opowiadać się za akceptacją wszelkich przekonań, wartości oraz religii oraz zapewnić takie środowisko pracy w sposób legalny, zgodny z nor-mami i oczekiwaniami społeczeństwa oraz mając na uwadze wymagania pro-dukcyjne. Duchowość jest istotnym czynnikiem w kształtowaniu się współpracy między ludźmi, a więc między pracownikami. Ma to związek z moralnością życia prywatnego oraz moralnością życia zawodowego. Pierwsza pokazuje ogólne działania człowieka, druga na polu zawodowym, związanym również z działalnością gospodarczą [Cash i Gray 2000, s. 132]. Wzrastanie

(5)

zaciekawie-JCMBF • www.jcmbf.uni.lodz.pl 53 Journal of Capital Market and Behavioral Finance • 2016, Vol. 1(3), p. 49–59

nia religijnością i duchowością w korporacjach powoduje wzrost zaangażowania kierownictwa w organizowanie różnego rodzaju spotkań z osobami duchowny-mi, które mają za zadanie doradzać pracownikom. Coraz więcej firm zwiększa zainteresowanie działaniami na rzecz ochrony środowiska, co jest samo w sobie duchowym podejściem. Zachęca się również pracowników do podejmowania działań charytatywnych. Wszystkie te działania służą doskonaleniu człowieka, co ma skutkować byciem lepszym pracownikiem czy menedżerem [Rood 2000, s. 134]. Jeżeli od pracownika bądź menedżera wymaga się integralności, to za jego słowami powinny iść czyny, a także powinien postępować w pracy oraz poza nią w ten sam sposób. Duchowość powinna służyć pogłębianiu więzi mię-dzy światem wewnętrznym i zewnętrznym w działalności gospodarczej [Gaspar-ski 2004, s. 123–140].

Problematyka powiązań między duchowym wymiarem życia z zarządzaniem ukazywana jest jako tzw. gospodarka dzielenia się, która jest chrześcijańskim modelem w ekonomii. Duchowość może być fundamentem życia jednostki, a także całego społeczeństwa, a więc stanowić źródło jakości dla danego przedsię-biorstwa, poprzez jej oddziaływanie na zarządzanie dzięki jakości kierowników jako osób, a także urozmaicanie kultury korporacyjnej [Zsolnai 2004, s. 11].

2. RELIGIA A EKONOMIA

2.1. Stosunek religii do kwestii ekonomicznych i społecznych

Pewne utarte stwierdzenia, takie jak nazywanie ekonomii religią współcze-snych czasów czy też religią kapitalizmu, świadczą o niewątpliwym związku zachodzącym pomiędzy religią a gospodarką. Być może powyższe stwierdzenia są wypowiadane na wyrost, jednak historia ekonomii daje ważne powody, by dostrzec wpływ religii na działania człowieka w przestrzeni gospodarczej [Ta-mura 2003, s. 20]. Wszędzie tam, gdzie zachodziła wymiana handlowa czy też wytwarzało się dobra, zachodziła potrzeba wprowadzenia określonych zasad.

Ludzkość stawiała sobie pytania, co produkować, w jaki sposób sprawiedli-wie dzielić zyski oraz dokonywać wymiany, ale także ich myśli zaprzątało pytanie odnośnie gospodarstw domowych oraz większych grup społecznych w kontekście ekonomicznym. Z biegiem czasu próbowano się dowiedzieć, jaki wpływ wywiera aktywność gospodarcza człowieka na działania i rozwijanie się społeczeństwa. Co za tym idzie, religie wraz ze swoimi wartościami tworzą kulturę danego społe-czeństwa również w sensie ekonomicznym. Niebagatelny wpływ na ekonomię miały z pewnością cztery największe religie świata, czyli judaizm, buddyzm, chrześcijaństwo oraz islam. W tab. 1 przedstawione zostało zestawienie podejść do finansowych aspektów wśród czterech powyższych religii.

(6)

Tabela 1. Różnice kulturowe w odniesieniu do różnych aspektów ekonomicznych w czterech największych religiach świata

Aspekt Judaizm Buddyzm Islam Chrześcijaństwo

1 2 3 4 5

Praca Kontynuowanie dzieła boskiego stworzenia, które działa na zasadzie przekształcania rze-czywistości poprzez pracę. Bycie pracowi-tym jest postrzegane jako gwarancja osią-gnięcia sukcesu, a sukces traktowany jest jako Boże błogo-sławieństwo.

Jest wynikiem ośmiu odpowied-nich zasad Buddy. Jest ścieżką ku odejściu od ego-izmu, czyli dojścia do stanu nirwany. Perfekcję wyrobu powinno się osią-gać poprzez wy-trwałą pracę. Ma ona służyć całej ludzkości.

Każda praca jest działaniem na chwałę Allaha, o ile nie jest zakazana przez Szarijat. Według Koranu praca nie stanowi grzechu, a wręcz utwierdza godność człowieka. Wskaza-ne jest dążenie do osiągania wysokich pozycji poprzez pracę, ale należy odnaleźć równowa-gę między pracą a odpoczynkiem. Kontynuowanie dzieła boskiego stworzenia. Protestantyzm pozwolił na stworzenie kapitali-stycznego etosu pracy, a katolicyzm podkreślał godność osoby ludzkiej w pracy, a także akcen-tował pracę dla rozwo-ju całego społeczeń-stwa.

Pasywność Grzech Nie stanowi grze-chu, ale pomoc w oderwaniu się od zbytecznych zachcianek. Grzech Grzech Dni wolne od pracy Są ściśle związane z religią – występuje obowiązek świętowa-nia szabatu (sobota). Jest to rzecz dobra, gdyż pochodzi od Boga, który w siód-mym dniu stworzenia odpoczął.

Nie ma dni wol-nych od pracy. Uważa się je za złe, ponieważ mogą dawać szansę na szukanie rozrywek, co może prowadzić do cierpienia. W dawnych czasach nie było dnia wol-nego od pracy, ale praca została prze-rywana w ramach południowej modli-twy (piątek). W obecnych czasach piątek jest dniem zamknięcia szkół i sklepów. General-nie dzień wolny od pracy uważa się za zły, gdyż jest rozpa-trywany jako lekce-ważenie Bożego dzieła.

Jako dzień wolny od pracy celebrowana jest niedziela na pamiątkę zmartwychwstania Chrystusa. Wolny dzień jest uważany za dobry, gdyż został dany przez Boga, który w siódmym dniu odpoczął.

Lichwa Zabroniona. Wyjątek stanowi lichwa wobec obcych.

Zabroniona. Zabroniona. Zabroniona.

Podejście do bogactwa

Aprobata. Bogactwo jest oznaką błogosła-wieństwa Bożego.

Bogactwa należy się wystrzegać, gdyż stanowi drogę do cierpienia.

Aprobata. Aprobata. Nie należy jednak doprowadzić do chciwości.

(7)

1 2 3 4 5

Wartości Człowiek powinien byś uczciwy, sprawiedliwy, miłosierny i solidarny.

Człowiek powinien być uczciwy, mieć szacunek do in-nych, być lojal-nym, życzliwym i służyć całej ludzkości.

Należy być uczci-wym, życzliuczci-wym, miłosiernym i braterskim.

Należy miłować in-nych, być umiarkowa-nym, pomocnym i sprawiedliwym.

Własność prywatna

Dobra powinny być użyteczne dla wszyst-kich ludzi. Nie należy marnotrawić i niszczyć dóbr. Należy odstąpić od takiej własności, ponieważ prowadzi do cierpienia. Nie należy marnotra-wić zasobów. 90% dóbr ma po-chodzenie w Allahu. Posiadanie majątku jest podstawą w handlu. Nie należy trwonić zasobów. Stanowi naturalne prawo każdego czło-wieka. Ludzie zarzą-dzają danymi dobrami, a nie są ich właścicie-lami. Nie należy mar-notrawić dóbr. Pomoc biednym Jest nakazana przez

Stary Testament. Uważa się, że jeśli nie pomaga się drugiemu człowie-kowi, okrada się go.

Jest wskazana, ponieważ pozwala uwolnić się od egoizmu oraz stać się altruistą. Nakazana jest jałmużna. Dzięki rozdaniu majątku ubogim można osiągnąć zbawienie.

Pomoc biednym jest zalecana i jest jednym z warunków zbawienia.

Chciwość Zasługuje na potępie-nie. Prowadzi do innych przewinień, takich jak kłamstwo czy kradzież.

Jest zła i prowadzi do cierpienia.

Zasługuje na potę-pienie, gdyż oddala człowieka od modli-twy i Boga. Nowy Testament potępia chciwość. Prowadzi do konsump-cjonizmu. Przedsiębiorczość i zysk

Jest zalecana. Bogu podoba się bardziej człowiek przedsiębior-czy niż pobożny. Zyski nie są najważniejszym celem przedsiębior-stwa, występują tu pewne ograniczenia. Jest zalecana. Przedsiębiorstwo powinno przynosić dochód, ale należy utrzymywać dobro społeczeństwa na pierwszym miej-scu.

Jest zalecana. Wy-pracowane zyski należy poświęcać dla dobra jednostki i społeczeństwa. W Koranie poruszane są również kwestie zabezpieczeń socjal-nych pracowników.

Jest zalecana. Firma powinna być zyskow-na, ale należy pamiętać o stosowaniu się do moralnych zasad.

Handel Musi znajdować pod-stawy w zasadach religii. Należy termi-nowo spłacać zobowią-zania, dotrzymywać umów, nie fałszować miar i wag, sprzedawać produkty jedynie wysokiej jakości i wystrzegać się łapó-wek.

Bardziej niż zyski, ważne jest służenie społeczeństwu. Musi działać na zasadach sprawie-dliwości. Powinno się handlować tylko wyrobami koniecznymi do życia, a unikać handlowania używkami i innymi dobrami mającymi złe działanie na człowieka.

Musi być podpo-rządkowany woli Allaha. Dobra powinno się naby-wać poprzez uczci-wą pracę, a lichwa jest niedopuszczal-na. Powinien wpły-wać pozytywnie na całe społeczeństwo.

W początkowych latach chrześcijaństwa był uważany za zły, ponie-waż wiązano go z chciwością. Dzięki protestantom został uznany za potrzebny. Katolicy wskazują, że powinien być budowany na zasadzie solidarności społeczeństwa i być w zgodzie z godnością człowieka. Etyka życia gospodarczego została wypracowana właśnie przez chrześcijan. Sprawiedliwość Wynika z Prawa. Jest

podstawą prowadzenia działalności. Nakazy-wane jest płacenie podatków i pomoc ubogim.

Należy postępować sprawiedliwie i żyć sprawiedliwie.

Jest mocno zaakcen-towana w Koranie. Należy unikać wyrządzania krzywd. Sprawiedliwość w katolicyzmie jest podstawą dotrzymania pokoju na świecie.

(8)

1 2 3 4 5

Ubóstwo Jest czymś nagannym. Uważane za karę Bożą za grzechy lenistwa i zaniedbania. Jest zalecane. Stanowi drogę oderwania się od doczesnych pra-gnień, które pro-wadzą do cierpie-nia.

Nie jest zalecane. Uważa się, że nie stanowi ono drogi ku zbawieniu, należy raczej w odpowiedni sposób odnosić się rzeczy materialnych. Powinno się rozda-wać majątek krew-nym i sierotom.

Kiedyś było zalecane. Obecnie bogactwo nie jest złem samym w sobie, ale jego nieumiejętne wykorzy-stywanie i przywiązanie do dóbr doczesnych, które powinny służyć wszystkim. Pracodawca oraz wynagrodzenie

Stary Testament naka-zuję wypłatę w wyzna-czonym czasie. Praco-dawca musi być spra-wiedliwy. Powinien być życzliwy i szanować wszystkich zatrud-nionych. Powinien pomagać i wykazywać miłosierdzie. Jest zobligowany do właściwej wypłaty. Nie może wyzyski-wać swoich pracow-ników. Nowy Testament nakazuje terminową zapłatę za pracę w wysokości pozwala-jącej na utrzymanie przez pracownika siebie i rodziny. Bezrobocie Zalecane są wszelkie

formy pomocy bezro-botnym i jego zwalcza-nie poprzez pożyczki czy szkolenia. Uznawane jest za naganne, gdyż świadczy o odrzu-ceniu człowieka przez społeczeń-stwo.

Powinno się zwal-czać bezrobocie. Państwo ma obo-wiązek zapewnienia pracy ludziom. Jest przeszkodą w realizacji ludzkiego powołania w sensie ziemskim oraz wiecz-nym.

Gospodarka Podkreśla się powiąza-nie między prawidłowo funkcjonującą gospo-darką a stabilnym społeczeństwem. Jeśli celowo łamie się prawo, może być to znakiem niewiary w Jahwe. Produkcja oparta w większej mierze na człowieku niż maszynie. To człowiek powinien podporządkować sobie technikę, nie odwrotnie. Nie należy wytwarzać towarów luksuso-wych. Należy być oszczędnym i poszukiwać balansu między produkcją a kon-sumpcją. Muzułmanin odpo-wiada za gospoda-rowanie przed Allahem. Nie należy zatrudniać dzieci oraz zlecać kobie-tom wyczerpujących prac. Mile widziane jest współzawodnic-two. W prawie przewidziane są dwa rodzaje umów finansowych: spółki i agencyjną. Społeczna gospodarka rynkowa została wy-pracowana przez chrześcijan. Jeśli kapitalizm uznaje dobro wspólne, jest on aprobowany. Dużo uwagi przykłada się do umiarkowanego gospo-darowania zasobami oraz respektowania zasad ekologii.

Złota reguła „Czyń drugiemu to, co chciałbyś, aby on czynił tobie.”

„Nie czyń innym tego, co sam uznałbyś za szko-dliwe.”

„Żaden z was nie jest wyznawcą, jeśli nie pragnie dla swego brata tego, czego pragnie dla siebie.”

„Wszystko więc, co byście chcieli, żeby wam ludzie czynili i wy im czyńcie.”

Źródło: Khan [s. 560].

Powyższe zestawienie ukazuje, że religia wraz ze swoimi wartościami kształ-tuje kulturę również pod aspektem ekonomicznym. Można z tego powodu posta-wić wiele pytań. Jaki religia ma wpływ na ekonomię? W jaki sposób „homo

(9)

oeco-JCMBF • www.jcmbf.uni.lodz.pl 57 Journal of Capital Market and Behavioral Finance • 2016, Vol. 1(3), p. 49–59

nomicus” stosuje się do zasad religijnych? I czy możemy mówić o zgodności za-sad religijnych i ekonomicznych? Celem powyższego zestawienia jest ukazanie stopnia wpływu największych religii świata na ekonomię [Tamura 2003, s. 20].

2.2. Protestancki etos gospodarowania

Wraz z rozpowszechnianiem sie reformacji w XVI w. na wiele państw Eu-ropy, nastały również początki kapitalizmu. Jako pierwszy etap rozwoju gospo-darczego kapitalizmu uznaje sie merkantylizm, którego wyłonienie sie zostało ukształtowane przez wiele czynników, między innymi odkrycia geograficzne, wynalazki czy nowe prądy religijne. Wśród wielu wierzeń na świecie, to właśnie protestantyzm wyłania się, jako najbardziej eksponujący pracę, która jest sposo-bem osiągnięcia zbawienia.

Protestantyzm podniósł pracę do rangi religijnej powinności. Człowiek w dobie kapitalizmu był od tej pory zarządca darów Bożych, a wiec wymagano od niego pomnażania majątku oraz dysponowania nim, mając na uwadze dobro całego społeczeństwa, ale zachowując dla siebie niezbędne minimum. Ponieważ jednak liczne epidemie występujące w tamtych czasach przyczyniły sie do zmniejszenia liczby robotników, nakłaniano ludzi, poprzez liczne zachęty, do powiększania liczby potomstwa. Z takiego podejścia do pracy wyrosły takie potęgi jak Anglia, Francja czy Niderlandy.

Nowy porządek wraz z systemem wartości i norm Max Weber określił mia-nem „ducha kapitalizmu”. Najważniejszą cechą nowej moralności stało się jątkowe umiłowanie do pracy przez protestantów, co wiązało sie z pełnym wy-korzystywaniem czasu pracy, racjonalizm poczynań oraz rozsądne gospodaro-wanie pieniędzmi [Benedyktowicz 1976, s. 42]. Max Weber, łącząc ideał ascezy z obowiązkową pracą zawodową, nadał tym samym jednostkową sankcję moral-ną na każdy rodzaj pracy, objaśniając przy tym nowoczesny jej podział. Według niego, to właśnie protestantyzm był głównym i koniecznym zalążkiem powsta-nia kapitalizmu, choć niewystarczającym. Wraz z reformacją, odeszła w niepa-mięć awersja do bogacenia się. Zaczęto upatrywać biblijne wskazówki ku pom-nażaniu swoich talentów w sposób sumienny i uczciwy [Kuniński 1980, s. 121]. Równocześnie aprobata ku powiększaniu bogactwa wiązała sie z wymogiem ograniczenia konsumpcji. Ponieważ zdobywany dzięki własnej pracy majątek traktowano jako przejaw łaski Bożej, należało go przeznaczać na użyteczne i konieczne rzeczy w taki sposób, aby służył on następnym pokoleniom. Wraz ze wzrostem akumulacji kapitału, połączonym ze zwiększoną oszczędnością, wzro-sły zdolności inwestycyjne [Weber 1994, s. 156–157].

Podsumowując, należy zauważyć, że protestantyzm, dzięki swoim zasadom, przyczynił sie w znacznej mierze do zahamowania analfabetyzmu. Reformatorzy nakazywali lekturę Pisma Świętego oraz prac reformatorów. Pozwoliło to

(10)

rów-JCMBF • www.jcmbf.uni.lodz.pl 58

nież na zagłębianie sie w święcką literaturę, a zwłaszcza prace rozpowszechnia-jące doktrynę merkantylizmu. Dzięki temu podejściu, kraje protestanckie osią-gnęły wyższy poziom rozwoju gospodarczego niż państwa innych wyznań [Par-tycki 2005, s. 68–71].

ZAKOŃCZENIE

Przedstawiona powyżej praca ukazuje, w jaki sposób nasze otoczenie kultu-rowe wraz z religią oddziałuje na nasze codzienne życie. Jeśli więc rzutują na nasze życie, z pewnością nie pozostaną bez znaczenia przy podejmowaniu decy-zji finansowych oraz w działaniach biznesowych, które należą dla wielu ludzi do codzienności.

Celem artykułu było ukazanie, że wpływ kultury oraz religii na stosunek lu-dzi do pracy, handlu i pieniądza stanowi ważny aspekt podejmowania decyzji na tych płaszczyznach. Przedstawione zostały warstwy kultury, poczynając od tych schowanych w głębi każdego z nas, a kończąc na tych, z którymi stykamy się w świecie. Ukazane przykłady pokazują, do jakiego stopnia nasze życie może być zależne od zwyczajów, wartości, religii, czyli kultury, która nas ukształto-wała. Mimo że często ludzie nie zdają sobie sprawy z wpływu tak wielu czynni-ków na podejmowane decyzje, bez wątpienia w pewnym stopniu dotyka to każ-dego człowieka. Elementem kultury, który został podkreślony jest religia. To w świętych księgach możemy znaleźć pierwsze informacje na temat tego, co jest złe, a co dobre. Chrześcijaństwo, judaizm, islam oraz buddyzm, czyli cztery największe monoteistyczne religie świata mają pewne wartości wspólne, jednak-że istnieje wiele różnic w podejściu do wielu problemów. Zwłaszcza chrześci-jaństwo pozwoliło człowiekowi na nowo spojrzeć na kwestie materialne. Pie-niądz przestał być przeszkodą w osiągnięciu zbawienia, a wręcz uczciwa, rzetel-na praca powinrzetel-na zostać rzetel-nagrodzorzetel-na adekwatnym wyrzetel-nagrodzeniem. Służy orzetel-na również samodoskonaleniu, rozwojowi, a więc uczciwa, sprawiedliwa i sumien-na przybliża człowieka do Boga. Być może współcześnie protestanci nie są związani już z praktykami religijnymi w takim stopniu jak kiedyś, jednak nadal wykazują większą wolę do pracy oraz obowiązkowość.

Podsumowując, wpływ kultury i religii na życie człowieka w obrębie świata finansów niesie ze sobą wiele pytań i pozostawia pole do dalszej analizy i badań. W czasach postępu globalizacji, kiedy ludzie między odrębnymi państwami, pochodzący z różnych kultur, pozostają w stałych relacjach biznesowych, należy w jak największym stopniu dążyć do porozumienia, nie rezygnując przy tym z własnych wartości. Ważne jest, by zdawać sobie sprawę z problemu i okazy-wać szacunek każdemu człowiekowi, bez względu na pochodzenie czy deklaro-wane poglądy.

(11)

BIBLIOGRAFIA

Bartosik-Purgat M., 2006, Otoczenie kulturowe w biznesie międzynarodowym, Polskie Wydawnic-two Ekonomiczne, Warszawa.

Benedyktowicz W., 1976, Co powinniśmy czynić? Zarys ewangelickiej etyki teologicznej, War-szawa.

Cash K. G., Gray G. R., 2000, A Framework for Accommodating Religion and Spirituality in the Workplace, The Academy of Management Executive.

Gasparski W., 2002, Nowe tendencje w etyce biznesu, [w:] J. Kłos, A. Noras (red.), Człowiek i polityka: Księga jubileuszowa z okazji 66. urodzin Profesora Jerzego Gałkowskiego, Wy-dawnictwo KUL Lublin.

Gasparski W., 2004, Beyond the Prose of Business, [w:] L. Zsolnai (red.), Spirituality and Ethics in Management, Kulwer Academic Publishers, Dordrecht.

Gould S., 1996, The mismeasure of Man, Norton and Company, New York.

Hofstede G., Hofstede G. J., 2007, Kultury i organizacje, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.

Khan W. M., Wprowadzenie do etyki biznesu.

Kroeber A. L., 2002, Istota kultury, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Kuniński M., 1980, Myślenie modelowe w socjologii Maxa Webera, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wyd. PAN, Wrocław.

Longman Dictionary of Contemporary English, 1989, PWN, Warszawa. Partycki S., 2005, Religia a gospodarka, Wydawnictwo KUL, Lublin.

Rood S. A., 2000, Executive Commentary, The Academy of Management Executive. Tamura M., 2003, Sacrum na etacie, Courrier,18.09.2003, „FORUM”, nr 47. Weber M., 1994, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Warszawa.

Zsolnai L., 2004, Spirituality and Ethics in Management, Kulwer Academic Publishers, Dordrecht.

ECONOMICAL PEOPLE'S BEHAVIOR IN THE CONTEXT OF CULTURAL ASPECTS

Abstract Above article shows the problem between cultural and economical aspects of life. The aim of analysis is to show the influence of culture with all components, especially religion on economical people’s behavior. The purpose of work is to familiarize readers with the problem and factors, which have impact on this issue. The article also indicates the Protestantism as a religion, which has a special respect for work.