Maciej Henneberg, Alicja E. Puch
Charakterystyka demograficzna i
morfologiczna ludności pochowanej
na cmentarzysku w Dziekanowicach,
stan. 2
Studia Lednickie 1, 147-161
1989
S T U D I A L E D N I C K I E I P o z n a ń — L e d n ica 1989
M A C IE J H E N N E B E R G W ydział M edyczny
U niw ersytetu w K apsztadzie
A L IC JA E. P U C H
Zakład A n atom ii Prawidłowej Śląskiej A k adem ii Medycznej
CHARAKTERYSTYKA DEMOGRAFICZNA I MORFOLOGICZNA LUDNOŚCI POCHOWANEJ
NA CMENTARZYSKU W DZIEKANOWICACH STAN. 2
W 1979 roku, w czasie prac przygotowawczych do rekonstrukcji osiemnastowiecz nej kapliczki na terenie będącego w budowie skansenu natrafiono na trzy wczesno średniowieczne pochówki szkieletowe i lateński grób ciałopalny. Systematyczne badania na cmentarzysku podjęto w 1980 roku. Prace wykopaliskowe zakończono w 1982 roku, po całkowitym wyeksplorowaniu cmentarzyska szkieletowego. Na obszarze cmentarzyska natrafiono na 46 wczesnośredniowiecznych pochówków szkieletowych oraz 7 rozmieszczonych pomiędzy nimi ciałopalnych grobów lateń skich, które stanowią przedmiot odrębnego opracowania.
Pochówki zalegały płytko (od kilkunastu centymetrów do około 1 metra poniżej darni), i rozmieszczone były w nieregularnych odstępach. Zmarłych składano do grobów bez trumien, na grzbiecie, wyprostowanych z głowami skierowanymi na wschód lub zachód, osie ciała przebiegały mniej więcej w kierunku wschód — za chód z odchyleniami od kierunku kompasowego sięgającymi do około 30° w obie strony. Wkopy grobowe miały niezbyt regularne zarysy. Wyposażenie zmarłych było dość bogate. Szczegółowe opracowanie archeologiczne wykonał mgr Jacek Wrzesiński (por. artykuł w tym tomie s. 103 - 148).
W niniejszym opracowaniu przedstawiamy wyniki badań antropologicznych opisanego powyżej materiału szkieletowego.
PŁEĆ I W IEK Z M A R Ł Y C H
Stan zachowania szkieletów, ze względu na warunki ich zalegania (płytko, glina, żwir, piasek, bruki morenowa) jest zły, co utrudnia analizę morfologiczną oraz diagnozowanie płci i wieku. Określenia płci poszczególnych osobników dokonaliśmy
148 M . HENNEBERG, A. PUCH
posługując się szeregiem standardowych metod opartych na obserwacji szczegółów morfologicznych (Krogman 1962, Acsâdi, Nemeskéri 1970, Strzałko, 'Henneberg 1975), przy oznaczaniu wieku uwzględnialiśmy także wyrżnięcie zębów ich starcie i zaawansowanie zmian inwolucyjnych twardych tkanek zęba (Gustafson 1950, Milles 1963). Płeć i/lub wiek dało się ustalić w przypadku 43 osobników (tab. 1). Oznaczając wiek osób dorosłych staraliśmy się zachować szerokie granice
prze-T a b e l a 1
Płeć i w iek o so b n ik ó w pochow anych na w czesnośredniow iecznym cm entarzysku na terenie Skansenu
N u m er
grobu Płeć W iek ‘
N u m er grobu • Płeć W iek 1 к ок. 25 24 к 25 - 30 2 n i e o z n a c z o n y 25 d o r o s ł y 3 m 20 - 30 26 m 35 - 45 4 k? 50 - 60 27 m 40 - 50 5 m 25 - 30 28 n i e o z n a c z o n y 6 n i e o z n a c z o n y 29 к 50 - 60 7 - 10 - 12 30 m ок. 25 8 m 45 - 55 31 m 50 - 60 9 к 45 - 55 32 m 25 - 30 10 к 25 - 35 33 m 45 - 55 11 m 25 - 30 34 m? dorosły 12 к? 25 - 30 35 m 25 - 50 13 к 20 - 25 36 — 7 - 9 14 — 1 5 - 18 37 ? 25 - 35 15 к 20 - 25 38 k 50 - 60 16 - 6 - 8 39 - 7 - 9 17 к 3 0 - 4 0 40 k 20 - 25-18 m 35 - 40 41 k 30 - 40 19 m 25 - 35 42 m 25 - 35 20 m ок. 40 43 k 2 5 - 3 0 21 d o r o s ł y 44 d o r o s ł y 22 к 20 - 25 45 k 25 - 35 23 m? 40 - 50 46 k 35 - 45
działów wieku, odpowiadające rzeczywistym możliwościom odtwarzania wieku kalendarzowego na podstawie zmian inwolucyjnych kości i zębów. W przypadku małej ilości zachowanych cech diagnostycznych ograniczyliśmy się do określenia „dorosły” , które oznacza, iż osobnik miał już zakończone procesy kostnienia (a więc nie był młodszy niż ok. 20 lat) a w jego tkankach kostnych nie biegły jeszcze intensywne procesy inwolucyjne, charakterystyczne dla późnej starości (powyżej 60 roku życia).
Na uwagę zasługuje zupełny brak w materiale dzieci poniżej piątego roku życia. Ponieważ całość prac wykopaliskowych prowadzona była pod nadzorem antro pologów, szczególnie uczulonych na dokładność eksploracji grobów dziecięcych
CHARAKTERYSTYKA DEMOGRAFICZNA I MORFOLOGICZNA 149
(Henneberg 1977) należy wykluczyć możliwość przeoczenia pochówków dzieci w trakcie badań. Równie mało prawdopodobne jest, by część cmentarzyska zawiera jąca te pochówki pozostała niewyeksplorowana. Rozkopano bowiem całe cmenta rzysko, kontrolując jego zasięg szerokimi wykopami, ponadto stwierdzono, że groby dzieci w wieku 5 - 1 5 lat rozrzucone są pomiędzy grobami osobników dorosłych, trudno więc podejrzewać, by akurat nieco młodsze dzieci miały osobną kwaterę położoną przy tym z dala od reszty cmentarzyska. Najbardziej prawdopodobną przyczyną omawianego faktu jest to, że małe dzieci chowano zapewnie w wyraźnie płytszych wkopach i pochówki te zostały zniszczone przez erozję naturalną oraz orkę, które częściowo zniszczyły nawet pochówki niektórych dorosłych.
ANALIZA PALEODEMOGRAFICZNA
N a podstawie rozkładu wieku zmarłych skonstruowaliśmy tablicę wymieralności zakładając zastojowy stan populacji1 (tab. 2). W porównaniu z danymi dla innych serii wczesnośredniowiecznych (Acsâdi, Nemeskéri 1970, Henneberg, Strzałko 1975) tablica ta wyróżnia się nie tylko całkowitym brakiem zmarłych małych dzieci,
T a b e la 2 Tablica wymieralności skonstruowana na podstawie rozkładu wieku zmarłych pochowanych na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku na terenie Skansenu
W iek , D , i d * 1 1 o* e* С , 5 - 9 1 0 - 1 4 1 5 - 1 9 2 0 - 2 9 3 0 - 3 9 4 0 - 4 9 5 0 - 7 0 3 1 1 17,7 8,2 5,9 6,2 Rpe«s 0,0698 0,0233 0,0233 0,4116 0,1907 0,1372 0,1442 = 0 ,6 2 1,0000 0,9302 0,9070 0,8837 0,4721 0,2814 0,1442 0,0698 0,0250 0,0256 0,4658 0,4039 0,4876 1,0000 28,01 24,92 20,50 15,97 15,54 12,69 10,00 = 0 ,5 6 0,1723 0,1640 0,1598 0,2420 0,1345 0,0760 0,0515
ale także stosunkowo krótkim oczekiwanym trwaniem życia. Nie różni się ona jednak istotnie pod tym względem od tablicy obliczonej na podstawie danych o wieku zmar łych pochowanych na Ostrowie Lednickim, gdzie e°0 wynosi 17,6-18,2 lat (Henne berg, Kozak 1976 maszynopis). Liczebność materiału jest zbyt mała, by podjąć odrębną analizę wymieralności mężczyzn i kobiet.
Metodami morfologicznymi można oznaczyć tylko płeć osobników dorosłych. Stwierdziliśmy, iż w badanym materiale 17 spośród szkieletów osób dorosłych nale żało do mężczyzn i 17 do* kobiet. Proporcja płci zmarłych dorosłych wynosi więc
1 Zastojowy stan populacji to taki, w którym przyrost naturalny jest zerowy, płodność i wymieralność stała, a struktura płci i wieku niezmienna w czasie.
150 M . HENNEBERO, A. PUCH
T a b e l a 3
D o sza co w a n ie liczby dzieci przy różnych założon ych p o zio m a ch dzietn ości (U c) i róż nych wartościach w skaźnika stanu b iologicznego (Ibs)
1 : 1, co odpowiada proporcji płci w normalnej populacji, zatem nie wymaga do datkowych wyjaśnień, ,
Zupełny brak w niniejszym materiale pochówków małych dzieci wymagał wy konania odpowiednich doszacowaó (Henneberg 1977) przed przystąpieniem do ostatecznej analizy paleodemograficznej. Doszacowania liczby małych dzieci wyko naliśmy w kilku wariantach uwzględniających różne natężenie urodzeń (U0), jakie hipotetycznie mogło występować we wczesnym średniowieczu, jak i różnice stanu biologicznego określającego potencjał reprodukcyjny (tab. 3) (por. Henneberg,
Piontek 1975, Piontek 1979). Obliczenia wykazują, że łączna liczba zmarłych przed 15 rokiem, życia pocho wanych na omawianym cmentarzysku wynosić po winna około 50% wszystkich pochowanych. Taką też wielkość przyjęliśmy dla obliczenia pełnej tablicy wy- mieralności (tab. 4). Wynika z niej, że badana grupa charakteryzowała się wysoką wymieralnością, a więc w ostatecznym efekcie krótkim przeciętnym trwaniem życia noworodka. Wielkość ta zbliża się do dolnej granicy wartości obserwowanych w populacjach pra dziejowych i wczesnośredniowiecznych. Również o kreślenie wartości potencjalnego współczynnika repro dukcji brutto Rpot (Henneberg 1975) i wskaźnika stanu biologicznego Ibs Henneberg, Piontek 1975) pozwala scharakteryzować stan biologiczny badanej grupy jako bliski dolnej granicy stanów obserwowanych w pradziejach. Należy jednak zastrzec, że nieduża liczebność materiału uniemożliwia kategoryczne wy powiadanie się w tych kwestiach. Wystarczy powie dzieć, że błąd standardowy określenia dalszego trwania życia sięga dwóch lat (według metody' przedstawionej u Henneberga i Strzałki 1975).
d 0 - 1 4 6 0,4627 u e 7 0,5394 8 0,5970 0,42 0,3230 Ib* 0,30 0,5164
W artości tego w skaźbika przy jęto: 0,42 ja k o przeciętną dla w czesn ego średniow iecza i 0,30 ja k o m inim alną dla większości postneolityczn ych grup ludz kich. Z a ło żo n o zastojow ość populacji (R 0 = 1) :
T a b e l a 4
T ablica w ym ieralności ludności pochow anej na w czesn ośred niow iecznym cm enta- rżysku na terenie Skansenu po doszacow an iu liczby zm arłych dzieci
W iek - ' D , d , ls q* e* c , 0 - 4 35 0,4487 1,0000 0,4487 19,32 0,2007 5 - 9 3 0,0385 0,5513 0,0698 28,01 0,1377 . 10 - 14 1 0,0128 0,5128 0,0250 24,92 0,1311 15 - 19 1 0,0128 0,5000 0,0256 20,50 0,1277 20 - 29 17,7 0,2269 0,4872 0,4658 15,97 0,1934 30 - 39 8,2 0,1051 0,2603 0,4039 15,54 0,1075 4 0 - 4 9 5,9 0,0756 0,1551 0,4875 12,69 0,0607 5 0 - 7 0 6,2 0,0795 . 0,0795 1,0000 10,00 0,0411 . Rpot = 0,62 .-· ■ Ib, = 0,31
CHARAKTERYSTYKA DFMCGRAFICZNA I MORFOLOGICZNA 151
Znając wartość przeciętnego dalszego trwania życia noworodka, które w przy padku populacji zastojowej jest odwrotnością surowego współczynnika zgonów (tj. liczby zgonów w ciągu roku odniesionej do wielkości populacji) oraz czas użytko wania cmentarzyska, można z liczby pochówków odtworzyć wielkość (liczebność) grupy żyjącej w okresie użytkowania cmentarzyska (według Acsâdi, Nemeskćri 1970, w modyfikacji własnej). Zakłada się tu oczywiście, że badane cmentarzysko było jedynym miejscem chowania zmarłych w danej grupie. Liczba ta (P) wynika z podzielenia całkowitej liczby pochówków (N) przez czas użytkowania cmentarzyska (T) i pomnożenia uzyskanej wartości przez e0.
Badane przez nas cmentarzysko jest na podstawie wyznaczników archeologicz nych datowane na XI wiek, trudno jednak ustalić długość okresu jego użytkowania. W związku z tym wykonaliśmy oszacowania wartości P dla czasu T od jednego roku do stu lat (tab. 5). Przyjmując takie wartości zakładaliśmy, że możliwe było przejścio we, trwające tylko kilka lat użytkowanie cmentarzyska przez dużą grupę ludności lub, co bardziej prawdopodobne, dłuższe użytkowanie cmentarzyska przez nie wielką grupę lokalną. Do szacunków wprowadziliśmy też dwie liczby pochowanych:
T a b e la 5 Odtworzenie wielkości grupy użytkującej cmentarzysko wczesnośredniowieczne na terenie Skansenu N = 46 1 N = 78 T j P H 1 T P 1 H 1 5 10 50 100 920 184 92 18 9 184 37 18 4 2 1 5 10 50 100 1560 312 156 31 16 312 156 31 16 3
faktyczną (N =46) i wynikającą z doszacowania małych dzieci, których pochówki powinny znaleźć się na cmentarzysku (N = 78). Dla ułatwienia interpretacji wyników podajemy też bliższą potocznym intuicjom liczbę składających się na grupę lokalną „przeciętnych rodzin” co daje się również interpretować jako liczba odrębnych domostw (gospodarstw domowych). Taka „przeciętna rodzina” liczyła w przypadku badanego cmentarzyska około 5 osób. Daje się to wywnioskować z ostatniej kolumny (oznaczonej Cx) tablicy wymieralności przy założeniu, że trzonem rodziny była para dorosłych w wieku produkcyjnym. Wydaje się, że podane w tabeli 5 szacun kowe wielkości populacji i liczby rodzin (H) stanowią granice możliwości dla ba danej grupy, gdyż trudno sobie wyobrazić normalnie funkcjonującą grupę lokalną złożoną z mniej niż 2 - 3 rodzin.
Ostatnia kolumna tablic wymieralności podaje frakcje osób według wieku w populacji żyjącej (jest to tzw. „piiamida wieku” populacji żyjącej, wyliczona
oczy-T a b e l a 6 Pomiary kości długich osobników pochowanych na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku na terenie Skansenu
Nr Płeć
Kość ramienna Kość udowa Kość piszczelowa
Wysokość ciała (cm) dł. najw. obw. najmn.
śred. głowy szer.
nasady dalszej dł. najw. dł. natur. obw. najmn.
śred. głowy szer.
nasady dalszej dł. najw. obw. najmn. szer. nasady szer. nasady dolnej
poprz. podł. poprz. podł.
5 м Г 420 425 418 421 79 80 44? 44 345 351 65 67 50? 165 8 M jp 363 69 69 51 170 17
« r
421420 415 417 86 86 43 43 350 350 75 75 47 160 160 19 M jp 300 297 66 65 450? 163 20 M jP 457 453 85 372? 78 171 22 288?285 5049 36 392395 387390 79 79 39 40 39 40 72 69 328 j 65 328 j 65 65 44 44 154 26м Г
348 7172 49 65 178 27 M p 382380 7677 175 32 M p 451449 169CHARAKTERYSTYKA DEMOGRAFICZNA I MORFOLOGICZNA
153-wiście przy założeniu zastojowości). Z przedstawionych w tej kolumnie tabeli 4 liczb· można wywnioskować, że interesująca nas tu grupa w 20 % składała się z małych dzieci (do lat 5), około 25 % stanowiły dzieci starsze (5 -14 lat), około 13 % młodzież,, dorośli w pełni sprawności produkcyjnej i reprodukcyjnej stanowili niecałe 40%. ludności, a osoby w starszym wieku (powyżej 50 lat) stanowiły zaledwie kilka procent grupy. Gdyby przyjąć, iż nie mamy do czynienia z populacją zastojową, lecz charak teryzującą się dodatnim przyrostem naturalnym, proporcja dzieci nieco by spadła na korzyść proporcji osób dorosłych i starszych. Przy małej jednak liczebności materiału nie zmieniłoby to wartości liczbowych w sposób istotny, gdyż różnice zmieściłyby się w granicach błędów oszacowań. Taka struktura wieku, w której: dużo jest dzieci a mało osób starszych (tzw. „piramida o szerokiej podstawie” ) jest charakterystyczna dla populacji o wysokiej wymieralności, w tym wszystkich
populacji wczesnohistorycznych. Mamy w naszym przypadku zatem do czynienia, ze strukturą wieku populacji typową dla czasów, z których pochodzi.
CHARAKTERYSTYKA MORFOLOGICZNA
Ze względu na słaby stan zachowania materiału szkieletowego analizą morfo logiczną można było objąć tylko nieliczne osobniki. Pomiary wszystkich nadających się do zmierzenia kości długich przedstawia tabela 6. Z długości kości można od tworzyć przeżyciową wysokość ciała. Wykorzystywaliśmy w tym celu tablicę M. Trotter i G. Glesser (za Strzałko 1971). Porównując otrzymane wyniki z danymi innych autorów (tab. 7) stwierdzamy, że ludność badana, w porównaniu z wczesno średniowieczną ludnością z innych dzielnic Polski, charakteryzowała się znaczną wysokością ciała.
Indywidualne pomiary czaszek przedstawia tab. 8, charakterystyki ich roz kładów zestawiono w tabeli 9. W tabeli tej podano dla porównania odpowiednie charakterystyki materiału wyeksplorowanego na Ostrowie Lednickim (Henneberg:
T a b e la 7 Porównanie wysokości ciała odtworzonej dla różnych serii szkieletowych z terenu Polski
Seria, datowanie Średnia wysokość ciała Źródło
mężczyźni kobiety
Ostrów Lednicki X - XIV 165,3 153,0 Ostrowska, Ziółkiewicz 1938
Końskie XI 166,7 151,5 Dąmbski 1955
Milicz XI- XIII 166,2 154,2 Gralla 1964 (za Gronkiewicz 1981)
Niemcza X - X H 169,3 160,4 Szwedzińska 1976
Tomice IX - XII 167,6 159,0 Wróblewska 1967 (za Piontek 1969)
154 M . HENNEBERG, A . PUCH
Indywidualne pomiary czaszek osobników z wczesnośred-N u m er
grobu Pleć W iek g-op eu-eu CO-CO ft-ft zy-zy zm -zm au-au sst-sst m f-ek m f-m f
4 К 5 0 - 6 0 1 176 1 133 118 100 120 117 1 42 1 27 5 M 25 - 30 1 184? 1 142? | 122 99 95? 1 38 1 23 8 M 45 - 55 1 187 1 143 | 124 98 1 1 12 к 25 - 30 1 192 j 1 1 118 1 36? 1 13 к 20 - 25 1 1 1 1 1 37 1 17 к 30 - 4 0 j 197 1 130 1 116 97 1 95 120 108 1 39 1 25 18 Μ 35 - 4 0 1 175 1 1 90 I 43 1 19 Μ 25 - 35 1 179 1 135 | 126 99 1 91 121 95 1 41 1 21 20 Μ 40 1 185 1 135 1 121 101 136? 1 127 109 1 43 1 25 22 1 К 2 0 - 25 1 j 1 1 1 26 1 M 35 - 4 5 1 191 1 140 | 128 1 111 1 1 25 30 ) M o k . 25 j 195 1 1 94 140? 1 96 110 1 33 1 31 j μ 5 0 - 60 1 188 1 136 1 122 100 124 116 j 1
Kozak 1976 maszynopis, por. także Strzałko 1970) oraz wartości różnic unormo wanych na odychlenie standardowe Ostrowa Lednickiego. Wynika z nich, że ludność pochowana na terenie Skansenu charakteryzowała się w stosunku do ludności pochowanej na wyspie głowami dłuższymi, węższymi (bardziej dolichocefalicznymi) o mniejszych oczodołach, większych twarzach i nosach.
Ogólnym miernikiem podobieństwa morfologicznego pomiędzy populacjami (lub osobnikami) są tzw. odległości biologiczne. Zastosowaliśmy dwie z nich: odle głość Penrose’a (w formie stosowanej przez Rósinga 1975) oraz odległość statystyczną Mahalanobisa (Andersen 1958, Strzałko, Krzyśko 1970). W ostatnim przypadku konieczne jest posłużenie się macierzą kowariancji, którą skonstruowaliśmy na podstawie danych dla mężczyzn pochowanych na Ostrowie Lednickim, przeliczo nych przez G. Kriesla (Kriesel 1972). Wynik obliczenia odległości biologicznej zależny jest od liczebności porównawczych prób. Jest to szczególnie ważne, gdy dysponuje się niewielką liczbą obserwacji. W odniesieniu do metody Penrose’a zastosowaliśmy odpowiednie poprawki (Henneberg 1982 maszynopis) usuwające
z obliczonych wartości wpływ błędów losowych (tab. 10). Okazało się, iż po usunięciu tych wpływów wartości odległości są niezerowe, a zatem istnieje istotna różnica w morfologii czaszek obu porównywanych serii. Analizę odległości Mahalanobisa ograniczyliśmy do serii męskiej z powodu pracochłonności obliczeń i niskiej wiary godności danych dla kobiet z badanego cmentarzyska, wynikającej z bardzo małej liczebności. Odległość ta obliczona dla mężczyzn z porównywanych serii okazała się większa od wartości krytycznej na poziomie ryzyka błędu 0,05 (sposób testowania
CHARAKTERYSTYKA DEMOGRAFICZNA I MORFOLOGICZNA 155
T a b e l a 8
n iow ieczn ego cm entarzyska na terenie Skansenu
wys. o c z o dołu szer. o t w oru gru- szkow atego
n-ns n-pr n-ba ba-pr ba-b g o -g o j go-gn 1
gn-id
W skaźniki
głow y twarzyJ nosa
28 1 23 1 44 62 1 1 1 1 75,6 1 52,3 35 1 24 1 51 73 1 1 90? 1 32 1 77,2 1 47,1 1 1 ! 1 85? 1 34 1 1 i 1 1 1 ! 86 ! 1 1 1 35 1 1 48 1 1 ( 1 1 1 1 33 1 26? 1 50 68 1 102 97 1 138 1 1 30 1 66,0 1 1 52,0 26 1 2 9 j 49 66 j 1 1 1 1 91 35 1 1 1 59,2 32 j 2 4 1 51 68 j 100 j 96 1 136 1 j 31 1 75,4 1 j 47,1 32 1 26 1 58 76 106 j 94 1 137 j 1 94 35 1 73,0 1 55,9 1 44,8 ! 1 1 1 1 1 98? 1 84 29 j 1 1 24 1 1 | . | 1 1 95 1 93 31 1 73,3 1 1 27 j 1 50 1 76 1 102 1 1 146 | 105 ) 94 1 1 54,3 1 1 1 1 1 ‘05 1 1 142 1 1 ! 72.3 1 1
podają Caliński i Kaczmarek 1976) (tab. 11). Możemy więc stwierdzić, że badana ludność pochowana na terenie Skansenu różni się w morfologii czaszek od ludności pochowanej na Ostrowie Lednickim.
W tej sytuacji należało podjąć próbę wyjaśnienia różnicy. Klasycznym sposobem stosowanym w antropologii fizycznej jest porównanie serii badanych z seriami z innych terenów celem stwierdzenia wzajemnych różnic i podobieństw, a na ich podstawie ewentualnego wnioskowania o pochodzeniu terytorialnym badanych. W odniesieniu do serii różniących się chronologicznie procedura taka może być kwestionowana na podstawie faktu przebiegu procesów mikroewolucyjnych zdolnych zmienić morfologię ludności autochtonicznej. W mniejszym stopniu zastrzeżenie to można odnieść do serii synchronicznych, chociaż i tu istnieje, jakkolwiek nieduże, prawdopodobieństwo, iż konwergentnie przebiegający proces mikroewolueyjny upo dobnił do siebie dwie populacje odległe od siebie terytorialnie i różniące się po chodzeniem.
Celem dokonania porównań z badanymi przez nas materiałami wybraliśmy dane porównawcze dla czaszek męskich pochodzących z wczesnośredniowiecznych cmen tarzysk z terenu Europy (Rösing, Schwidetzky 1977, Piontek 1979). Po obliczeniu odległości Mahalanobisa pomiędzy naszymi seriami a seriami porównawczymi oraz określeniu właściwych dla ich liczebności wartości krytycznych (Dq,0s) upo rządkowaliśmy serie porównawcze według rosnącej ich odległości do serii z Ostrowa Lednickiego (tab. 11, rye. 1). Okazało się, że w przypadku serii ze Skansenu upo rządkowanie to jest inne — seria ta jest podobna do innych serii porównawczych
X i О С es (Л * 4 3 4 > £ О 6 & I X О л « Л v > oC 1-Г r-T m m in е л v i e s e s + о о I + Ȗ ǹǷ Ƕ ǹ ? dz \0 fń fh f i th С Л 1 Л « л m O ' t t . . . © * / “> © i— < О г о O O i h N o o o o o ' o" , á M ÖC \û h M to > л ’t * t M '\ 0 M O 00 OO 0 0 Г" 00 00 N . A A ɑ и * w ? ■<* «л es es СЛ ч* <Л V O 00 0 4 1Л O N N O H 0 0 A ? ɟɥ A ɟɥ (S N łO t Ф N Vh Vł ч* S t T f HV HV H V HV H V HV 1 Л ln o и м " t ń b I f ) O O rj- Tf \£> m C S 1 -1 w n O ^ ł-< M r t O O ? O O O + + 4 ” + О л e s < N e n o r f T f 0 0 C O t n m и h o N V 0 b ^ 0 !R YR FR tJ * f~ - t o Г -о о 1-Г o 4 + + + + V") «o *T i Tf IO р л ł > 0 0 w 4 0 W ^T r f r f **-Г CS Ƕ ȇ & 6 HV HV ɟɥ O kO -с-“ r -T o r j-v o c o Л V O r f T * ги tn '» t ‘CJ V © O ^ C S v t e s V© en RR Y R HV t j * r j* T t* HV HV HV HV •3 я o о с to O 3 « 6 •8 6 4 3 B 8 M g R , « « • a a 3 & u • § 3 ; ' i ‘ C e S » 3 с Ё Я ob а u x> а о ед о с 47 л £ о ? о-ТЗ W л с сЗ О * о Ɉ HL G I Ɉ а яг 4 i 0 1 I к
T a b e l a 9 Porównanie średnich wartości cech kraniometrycznych ludności wczesnośredniowiecznej pochowanej na terenie Skansenu i na Ostrowie Lednickim
Cecha
Ostrów L ednicki Skansen
mężczyźni k obiety m ężczyźni kobiety
N ï s N X N * * ' s s N z X s g - op 252 185,3 7,2 184 177,7. 6,5 8 + 0,03 185,5 6,0 3 + 1,62 188,3 9,0 eu - eu 252 140,4 5,2 184 135,9 5,1 6 - 0 , 3 7 138,5 3,3 2 - 0 , 8 6 131,5 1,5 ft - ft 246 97,3 4,3 182 94,4 4,0 7 0,00 97,3 3,6 2 + 1,03 98,5 1,5 zy - zy 244 132,6 5,7 176 124,9 4,7 2 + 0,95 138,0 2,0 mf - ek 249 40,8 2,0 182 39,3 1,8 5 - 0 , 7 0 39,4 3,9 • 4 - 0 , 4 4 38,5 2,3 wysokość oczodołu 247 31,9 2,1 180 31,6 2,1 5 i © *-4 30,4 3,3 3 + 0,33 32,3 2,5 Szerokość otworu gruszkowatego 248 24,6 1,9 181 13,8 2,0 5 + 0,42 25,4 2,0 2 + 0,35 24,5 1,5 n - ns 246 49,1 3,6 180 47,0 3,0 5 + 0,75 51,8 3,2 3 + 0,10 47,3 2,5 n - pr 244 65,0 4,4 181 61,6 4,2 5 + 1,55 71,8 4,1 2 + 0,81 65,0 3,0 ba - b 242 136,1 5,4 174 130,1 4,9 4 + 0,78 140,3 4,0 1 + 1,61 138,0 —
CHARAKTERYSTYKA DEMOGRAFICZNA I MORFOLOGICZNA 157
T a b e l a 10 Odległości Penrose’a pomiędzy cechami czaszek osobników pochow anych na terenie
Skansenu i na O strowie Lednickim Mężczyźni Kobiety (10 cech) (9 cech) 0,07 0,26 Mi 0,58 0,90 Cp 0,51 0,64 0,52 0,71 0,36 0,37 Cp2 0,29 0,08
niż seria z Ostrowa Lednickiego. Korelacja rang Spearmana (Blalock 1977) pomiędzy dwoma omówionymi uporządkowaniami okazała się nieistotna statystycznie ( ^ = =0,13,z=0,85), potwierdzając wniosek o innym układzie podobieństw. Podobieństwo serii z Ostrowa Lednickiego do wczesnośredniowiecznych materiałów z Europy wymaga obszernego, odrębnego opracowania, tutaj przytoczyliśmy dane porów nawcze tylko celem skonfrontowania z wynikami analizy serii będącej zasadniczym przedmiotem niniejszego opracowania. Nie zamierzamy też interpretować szcze gółowo kolejności podobieństw tej serii do danych porównawczych, gdyż mogłoby to nas zaprowadzić na manowce formalistycznych rozważań etnogenetycznych, które w przypadku serii kilku zaledwie czaszek są zupełnie nieuzasadnione. Wystarczy tu podać ogólną interpretację.
Ludność pochowana na terenie Skansenu różni się budową czaszki od ludności pochowanej na Ostrowie Lednickim. Każda z serii wykazuje największe podobień stwo morfologiczne do innych niż druga grup ludności, w obu jednak przypadkach są to grupy z terenu Polski lub krajów ościennych. W przypadku obu cmentarzysk mamy więc do czynienia z lokalnymi grupami ludności środkowoeuropejskiej, której zróżnicowanie międzygrupowe w okresie wczesnego średniowiecza nie było na tyle znaczne, by umożliwiać zupełnie pewne wydzielanie grup etnicznych w oparciu tylko o morfologiczną analizę porównawczą. Nie jest wykluczone, że omawiana różnica pomiędzy obu tak blisko terytorialnie położonymi cmentarzyskami wynika z przebiegu procesów mikroewolucyjnych, a pochodzenie chowanej na nich ludności jest takie samo. Dla poparcia tej tezy przypomnijmy, iż cmentarzysko z terenu Skansenu datowane jest na XI wiek, natomiast cmentarzysko na wyspie użytkowane było w okresie od X do XIV wieku. Nie wiemy wprawdzie, w jakich proporcjach występują tam szkielety z różnych faz chronologicznych, niemniej nie można wy kluczyć możliwości, iż przeciętnie ludność z Ostrowa Lednickiego różni się chrono logicznie od ludności pochowanej na terenie Skansenu. Ponieważ odległości Mahala nobisa są najlepszymi znanymi miarami wielocechowych podobieństw, a i one nie
T a b e l a 11
Odległości M ahalanobisa pomiędzy seriami wczesnośredniowiecznymi z terenu Saknsenu i O strowa Lednickiego a wybranymi seriami wczesnośredniowiecznymi z terenu Europy (por. przypis 21).
O strów Lednicki Skansen N azw a (kraj) N kolej
ność D 2 Do,05 kolej ność D 2 Do,05 Byczyna (Polska) 10 1 0,90 2,08 34 10,87 6,00 K ruszwica (Polska) 10 2 1,25 2,08 30 9,27 6,00 Tomice (Polska) 9 3 1,61 2,30 4 4,75 6,22 Cedynia (Polska) 165 4 1,63 0,20 16 6,90 4,12 D inogetia (R um unia) 20 5 1,73 1,08 7 5,30 5,00 K ońskie (Polska) 30 6 1,78 0,75 15 6,89 4,67 Brandÿsek (Czechosłowacja) 11 7 1,93 1,90 20 7,17 5,82 Kijów (Związek Radziecki) 35 8 2,03 0,65 8 5,32 4,57
Oraszvâr (Węgry) 17 9 2,13 1,26 39 11,32 5,18
Krzywicze (Związek Radziecki) 120 10 2,19 0,25 23 7,51 4,17 Libice I (Czechosłowacja) 15 11 2,38 1,41 36 11,11 5,33 Polanie (Związek Radziecki) 28 12 2,49 0,79 2 4,44 4,71
Brzoza (Polska) 10 13 2,54 2,08 35 10,87 6,00
Złota Pióczowska (Polska) 17 14 2,58 1,26 41 12,06 5,18 Sârbogârd (Węgry) 15 15 3,09 1,41 24 7,65 5,33 Grecy (Bizancjum) 20 16 3,24 1,08 25 7,83 5,00 Turyngia (N R D ) 15 17 3,41 1,41 27 8,04 5,33 Stara K oufim (Czechosłowacja) 20 18 3,44 1,08 17 6,91 5,00 Mikuleice IV (Czechosłowacja) 20 19 3,84 1,08 33 6,04 5,00 Bazar Nowy (Polska) 15 20 3,84 1,41 40 11,44 5,33 Libice 11 (Czechosłowacja) 50 21 3,96 0,48 21 7,21 4,40 R ad o m (Polska) 11 22 3,97 1,90 11 5,92 5,82
Wolin (Polska) 15 23 4,13 1,41 14 6,63 5,33
N itra — L upka (Czechosłowacja) Velike — H ostéradek (Czechosło
15 24 4,13 1,41 1 3,85 5,33 wacja) 7 25 . 4,16 2,94 38 11,41 6,86 Wiślica (Polska) 10 26 4,28 2,08 31 9,74 6,00 Lahovice (Czechosłowacja) 50 27 4,32 0,48 10 5,55 4.40 Żelovce (Czechosłowacja) 50 28 4,52 0,48 18 7,08 4,40 Groszowice (Polska) 6 29 4,64 3,41 26 7,91 7,33 Preslav (Bułgaria) 30 30 4,93 0,75 33 10,70 4,67 Samborzec (Polska) 15 31 5,10 1,41 3 4,68 5,33 Espenfeld (N R D ) 55 32 5,36 0,44 6 5,19 4,36 À erànd (Węgry) 20 33 5,53 1,08 42 12,65 5,00
N ové Zam ky (Czechosłowacja) 65 34 5,58 0,39 9 5,53 4,31 Brzeg Głogowski (Polska) 13 35 5,61 1,62 37 11,14 5,54 Bratislava (Czechosłowacja) 20 36 5,86 1,08 22 7,35 5,00 Cśeszto (Czechosłowacja) 40 37 5,98 0,58 5 5,12 4,50 Mikuleice II (Czechosłowacja) 115 38 6,12 0,25 28 . 8,11 4,17 Josefov (Czechosłowacja) 13 39 6,17 1,62 19 7,11 5,54 Bilina (Czechosłowacja) 25 , 40 6,66 0,88 32 9,87 4,80 Frankow ie (N R D ) 45 41 7,37 0,52 43 12,81 4,44 Szatymaz (Węgry) 70 42 8,36 0,37 12 6.04 4,29 Szeged (Węgry) 27 43 10,51 0,82 44 13,55 4,74 Sulejovice (Czechosłowacja) 5 44 12,68 4,08 29 8,72 8,00 D ane tylko dla mężczyzn. Do.os wartości krytyczne; odległości nieistotne statystycznie.. N — średnia liczebność serii pomiarów
CHARAKTERYSTYKA DEMOGRAFICZNA I MORFOLOGICZNA 159
dają jednoznacznego rozstrzygnięcia co do pochodzenia ludności pochowanej na terenie Skansenu, ostateczne rozstrzygnięcie tej kwestii musi poczekać na nagro madzenie dalszych danych porównawczych, szczególnie pochodzących z m ikro regionu lednickiego.
L I T E R A T U R A
A n d e r s o n T. W ., 1958, Introduction to M u ltivariate S ta tistic a l Analisis, Wiley, New York.. A c s a d i G ., J. N e m e s k â r i , 1970, H isto ry o f Human L ife Span an d M o rta lity, Budapest. B l a l o c k H. M., 1977, S ta ty s ty k a dla socjologów , Warszawa.
G a l i ń s k i T., Z. K a c z m a r e k , 1976, W spraw ie obliczania i stosowania uogólnionej o d leg ło ści m ięd zy p róbam i wielozmiennymi, Zeszyty N aukow e U A M , G eografia 8, s. 7 - 13.
D ą m b s k i J., 1955, Grania e t alia ossa Polonica. W czesnośredniowieczne cm en tarzysko w K oń skich, M ateriały i Prace A ntropologiczne 3.
G r o n k i e w i c z S., 1981, A naliza osteom etryczn a szk ieletó w z cm en tarzysk p r z y kościele Ś w . Św.. Paw ia i Piotra p r z y kolegiacie N M P w Głogowie (XI - XIV w.), PAn 47, s. 175 - 182. G u s t a f s o n G., 1950, A ge D eterm ination on Teeth, J. Am. D ent. Ass. 41, s. 45 - 54.
H e n n e b e r g M., 1975, N otes on the Reproduction Possibilities o f Human Prehistorical Population,
PAn 41, s. 75 - 89.
H e n n e b e r g M., 1977, Proportion o f D ying Children in P aleodem ographical Stu dies: E stim ation b y Guess or b y M eth odical Approach, PAn 43, s. 105 - 114.
H e n n e b e r g M., 1982, W iarygodność wielocechowych m iar odległości geo m etryczn ej w badaniach· sta tystyczn ych (mps).
H e n n e b e r g M., J. K o z a k , 1976, R a p o rt z p ra c wykonanych na zlecenie S e k c ji Paleodem ografii K om itetu N auk D em ograficznych PAn (mps).
H e n n e b e r g M .,J . P i o n t e k , 1975, Biological S ta te Index o f Human Groups, PAn 41, s. 191 -2 0 1 . H e n n e b e r g M., J. S t r z a ł k o , 1975, W iarygodność oszacow ania dalszego p rzeciętn ego trwania:
ży c ia w badaniach antropologicznych, PAn 41, s. 2 9 5 - 309.
K r i e s e l G ., 1972, Średnie arytm etyczn e i m acierze w spółczynników korelacji wybranych cech kraniologicznych i osteologicznych szk ieletó w z O strow a Lednickiego, PAn 38, s. 97 - 102. K r o g m a n W. M., 1962, The Human S keleten in Forensic M edicine, Charles С. T hom as, Spring-;
field USA.
M i l l e s A. E. W., 1963, D entition in the A ssesm ent o f Individual A ge in Skeleten M a te ria l (w:), D ental A ntropology. Symposis o f Society for the Study o f H um an Biology 5, O xford, s. 191 -240.
M i s z k i e w i c z B., 1973, Ludność wczesnośredniowieczna z Tomic w św ietle danych antropologicz nych (w:) R om anow J., Wachowski Κ., Miszkiewicz B., Tomice pow. D zierżoniów. Wielo kulturow e stanowisko archeologiczne, Warszawa.
O s t r o w s k a 1., T. Z i ó ł k i e w i c z , 1938, W zrost ludności po lsk iej w okresie piastow skim , określony· na podstaw ie szk ieletó w wczesnośredniowiecznych z O strow a Lednickiego, PAn 12, s. 256 - 264.. P i o n t e k J., 1969, W ciesnośredniowieczne s z c z ą tk i ludzkie z cm en tarzyska w Strzeln ie, PAn 35,.
s. 3 1 7 -3 2 1 .
P i o n t e k J., 1979, P rocesy m ikrorewolucyjne w europejskich populacjach ludzkich, U A M , Poznań. R ö s i n g F. W., 1975, Die frän kisch e Bevölkerung von Mannheim - Vogelstang (6. - 7. Jh.) und:
die merowinger ze it liehen Germanengruppen Europas, H am burg.
R ö s i n g F. W., J. S c h w i d e t z k y , 1977, Vergleichend-statistische Untersuchung z w A nthro p o logie des frühen M itte la lte rs (5 0 0 - 1000 ne.), H om o 28, s.
65-115-160 M. HENNEBERG, A. PUCH
S t r z a ł k o J., 1970, R ola mięśnia skroniow ego w m orfogenezie sz k ie letu tw a rzy , PA n 36, s. 2 - 24. S t r z a ł k o J., 1971, M e to d y rekon stru kcji w zrostu czło w iek a na p o d sta w ie p o m ia ró w szkieletu ,
P A n 37, s. 295 - 314.
S t r z a ł k o J., M. H e n n e b e r g , 1975, O kreślenie p ic i na p o d sta w ie szkieletu , PA n 41, s. 105 - 126. S t r z a ł k o J., M. K r z y ś k o , 1970, Z astosow an ie o d ległości s ta ty s ty c z n e j M ahalanobisa w bada
niach antropologicznych, PA n 36, s. 1 7 2 -1 8 0 .
S z w e d z i ń s k a A ., 1976, B adania antropologiczne wczesnośredniowieczne m ateriału kostnego z cm en ta rzysk a w N ie m c zy p o w . dzierżon iow ski, A cta Universitatis Vratislaviensis 280, S tudia A rcheologiczne 9.
D E M O G R A P H IC A N D M O R P H O L O G IC A L C H A R A C T E R IS T IC S O F PE O P L E B U R IE D IN T H E P R E H IS T O R IC B U R IA L G R O U N D A T D Z IE K A N O W IC E , S IT E 2
S u m m a r y
-This study presents a n anthropological description o f the skeletal m aterial derived from t h e completely explored early medieval burial ground. In general 46 skeletal burials have been explored. Indications o f their sex an d age are given in Table 1. Som e o f the dead people were equipped with iron knives, tem poral protections, earthenw are pots; a single buck-shot, a n iron hatchet a n d two flints have also been found. T he palaeodem ographic analysis involves the reconstruction o f the d eath-rate chart, the estim ation o f th e lacking burials o f small children, th e valuation o f opportunities for a n increase o f th e pop u latio n an d n a tu ra l selection im pact, and, at last, the reconstruction o f age structure o f the living population. This led to the following conclusions (cf Tables 2 - 5).
T he death-rate in the tested group was high, infant life expectancy was low (e0 = 19,3 years), th e biological state o f the group was close to the low er limit fo r prehistoric and early-historic populations. The ability to increase the population, was inappreciable (o f values R pot an d I b9 in Tables 2 an d 4). This implies th a t the p o p u latio n un d er investigation was characterized by nearly simple/straight (zero birth-rate).
The age structure o f the living pop u latio n consisted o f a b o u t 20 per cent o f small children (up to 5 years old), ab o u t 25 per cent of elder children (5 - 14 years old), ab o u t 50 per cent of people o f productive an d reproductive age, an d older people over 50 years old constituted barely a few per cent.
T he sex ratio was approxim ately 1 : 1 . T able 5 shows the estim ates o f size of the g roup using th e burial ground (P), an d the nu m b er o f families m aking up the group (H) a t different hypo thetical time o f cemetery use (T). It is easy to observe th a t the tested burial ground was used by a small local group probably consisting o f a few tens o f people who belong to several families. T he state of preservation o f the skeletal material lying beneath the arable layer was bad: fragm ents o f bones were mainly left a t a shallow depth. Individual feasible anthropom etric measurem ents o f long bones are shown in T able 6 while those o f skulls are presented in Table 8. T he height o f the bodies o f people buried in the burial ground under investigation was at the u p p er limit o f the range observed for the Polish early-medieval series (Table 7), but scantiness o f the m aterial from which d a ta concerning th e population height are obtained calls for caution in interpreting the results. The anthropom etric d ata ab o u t the skull size were com pared first of all with suit able craniom etric d ata for people buried in Ostrów Lednicki island (1 0 - 14th centuries). Both the listing o f average measures (Table 9) and the calculation o f Penrose’s (T able 10) and M ahala- .nobis’s (Table 11) distance suggest th a t th e pop u latio n under exam ination differed in skull
D1 Ο Ι 2 3 4 5 Б 7 θ S ΊΟ 11 Ί2 Ί3 « ■
O S T R Ó W
L E D N I C K I о S K A N S E N -B Y C Z Y N A -KRUSZWICA -TOMICE,CEDYNIA -KOŃSKIE -KOOW -K R ZYW ICZE -LIBICE I -Z Ł O T A PIŃCZOWSKA -DINOGETIA -BRANDYSEK -OROSZVÂR -BRZOZA,POLANIE -SARBOGARD -G R EC Y -TURYNGIA·,STARA KOURIM -B A ZAR NO WY,MIKULCICE Ж -LIB IC E I,RADOM -V E L IK E HOSTERADEK -Z E L O V C E -N ITR A -L U P K A , WOLIN -WIŚLICA, LAHOVICE -GROSZOWICE -P R E S LA V -S AMBORZEC -E S P E N F E L O -ÂRTÂND 5 -BRATISLAVA -MIK ULCICE П -N O V E ZAMKY,BRZEG GŁOGOWSKI -C Ś E S Z T O - 3ÛSEFOV -BILINA -FRANKOWIE 7 --S Z A T Y M A Z 9 -10 --S Z E G E D 11 12 --SULEJOVIQE 13-Л А -W TR A -LU P K A -POLANIE -SA M B O R ZE C -C S E S Z T O -DINOGETIA, KQÛW -N OVE ZAMKY -RADOM -T O M IC E -E S P E N F E L D -L AH OVICE -M IKULCICE Ж , SZATYM AZ -WOLIN-CED YN IA,S TA R A KOURIM,KOŃSKIE -Ź E L 0 V C E ,3 0 S E F 0 V -BRANOYSEK,LISICE I -B R ATISLAV A -KR ZYW ICZE -SARBOGARO -G R E C Y -TURYNGIA -GROSZOWICE -MIKULCICE Я -SULEOOVICE -KRUSZWICA -WIŚLICA -BILINA -P R E S LA V -B R ZOZA,BYCZYN A
-LIBICE I.B R ZEG GŁOGOWSKI -ORQSZVÂR
VELIK E HOSTERADEK,BAZAR NOWY
-Z Ł O T A PIŃCZOWSKA
-ARTAND -FRANKOWIE
-SZEG ED
Ryc. 1. Graficzna reprezentacja odległości M ahalanobisa pomiędzy serią z O strowa Lednickiego i ze Skansenu a innymi wczesnośredniowiecznymi seriami czaszek
